Toptan satış sözleşmeleri karşılıklı borç yükleyen sözleşmelerdendir. İki taraf da hem sözleşme borçlusu hem de sözleşme alacaklısı konumundadır. Ancak biz çalışmamız kapsamında karışıklık yaşanmaması ve ifade bütünlüğünün sağlanabilmesi amacıyla elektrik tedarik etme yükümlülüğünü üstlenen tarafa tedarikçi, bedel ödeme yükümlülüğünü üstlenen tarafa ise alacaklı demeyi tercih edeceğiz.
Elektrik enerjisi piyasası sahip olduğu önem nedeniyle detaylı olarak düzenlenenlenen piyasalardan biridir. Piyasanın temel faaliyetlerinden biri olan toptan satış faaliyetine ilişkin olarak da birçok düzenlemeye yer verilmiştir. Kanun toptan satış faaliyeti yürütebilecek kişilerin kimler olduğunu sınırlı sayma yolu ile belirlemiş ve bu kişiler dışında kimsenin anılan faaliyette bulunmasına izin vermemiştir. 6446 sayılı Kanun uyarınca üretim şirketleri, kamu ve özel hukuk tüzel kişiliğini haiz tedarik şirketleri bu faaliyetin yürütülmesinde sözleşme borçlusu yani tedarik yükümlüsü olarak yer alabilecek olan kişilerdir (EPK m. 10).
1. Üretim Şirketleri
Türkiye’de elektrik üretimi kamu ve özel sektör üretim şirketleri ile organize sanayi bölgesi tüzel kişileri tarafından, lisans almak suretiyle gerçekleştirilmektedir (EPK m. 7/1). Kamu tüzel kişiliğini haiz üretim şirketi Elektrik Üretim Anonim Şirketi’dir.
Özel hukuk tüzel kişileri ise anonim veya limited şirket olarak kurulan ve lisans alan üretim şirketleridir (EPK m. 4/3; EPYL m. 20/3). Organize sanayi bölgeleri şirket kurma şartı aranmaksızın üretim lisansı alarak faaliyetlerinde bulunabilir. Serbestleşme
sürecinde yaşanan gelişmeler sayesinde piyasada üretilen elektrik enerjisinin büyük bir kısmı özel sektör üretim şirketleri tarafından gerçekleştirilmektedir267. Böylece piyasanın serbestleşmesi temelden desteklenerek ilerletilmektedir.
Elektrik Piyasası Kanunu’nun 10 uncu maddesinde toptan satış faaliyeti gerçekleştirebilecek kişiler sayılmaktadır. Mezkûr madde uyarınca üretim şirketleri de toptan satış faaliyeti gerçekleştirebilmektedir. Üretim şirketlerinin yürütebileceği faaliyetlerin sayıldığı Elektrik Piyasası Kanunu’nun 7 nci maddesinin ikinci fıkrasında ise direkt olarak toptan satış ifadesine yer verilmemiş, “elektrik enerjisi veya kapasitesi ticareti“ ifadesinin kullanılmıştır. Her iki madde bir arada yorumlandığında, üretim şirketlerine hem elektriğin toptan satışını yapma hem de toptan satış sözleşmeleri yolu ile elektrik satın alma imkânı tanındığını görmekteyiz. Ayrıca üretim şirketlerine elektrik satın alma imkânının tanındığı Elektrik Piyasası Kanunu’nun 7 nci maddesinde yer alan üretim şirketlerinin, ürettiği enerji miktarının yüzde onunu geçmemek kaydıyla elektrik enerjisi alımı yapabileceğine ilişkin düzenlemeden de açıkça anlaşılmaktadır.
Elektrik Piyasası Kanunu’nun yanı sıra Elektrik Piyasası Lisans Yönetmeliği’nde de üretim lisansı sahibinin hak ve yükümlülükleri sayılırken bu şirketlere, toptan satış yapma imkânı tanındığı dolaylı olarak belirtilmektedir. Elektrik Piyasası Lisans Yönetmeliğinin 30 uncu maddesinin birinci fıkrasının (c) bendinde ise üretim lisansı sahiplerinin organize toptan elektrik piyasalarında işlem yapabileceği düzenlenmiştir.
Üretim şirketlerinin hem üretim faaliyetinde bulunabilmeleri hem de Elektrik Piyasası Lisans Yönetmeliği’nde yer alan haklardan yararlanabilmeleri için öncelikli
267 2019 yılı sonu itibariyle 302,6 milyar kWh olarak gerçekleşen Türkiye elektrik üretiminin yüzde 19,6’sı EÜAŞ, yüzde 69,49’u serbest üretim şirketleri, yüzde 12,16’sı İşlet santralleri, yüzde 0,97’si Yap-İşlet-Devret santralleri, yüzde 3,68’i işletme hakkı devretilen üretim tesisleri, yüzde 2,62’si ise lisanssız üreticiler tarafından üretilmiştir (EÜAŞ, Elektrik Üretimi ve Ticareti Sektör Raporu 2019, s. 25)
olarak lisans almaları gerekmektedir. Değinildiği üzere lisans piyasada faaliyette bulunabilmenin ön koşuludur.
Kanuni düzenlemelerde üretim lisansı sahiplerine tanınan haklar, üretim faaliyetinin kapsam ve sınırlarını belirleyen ve üretim şirketlerinin genel olarak faaliyet sınırlarını çizen haklardır. Bu düzenlemeler üretim faaliyetinin kapsam ve sınırlarını belirlemesi nedeniyle ticarete yön veren düzenlemelerdir268. Üretim şirketleri işin mahiyeti gereği ürettikleri elektrik enerjisini genellikle toptan satış sözleşmeleriyle satmaktadır. Ancak üretim şirketlerinin kapasite tutma yoluna giderek veya doğrudan fiyat yükseltmek suretiyle sahip oldukları durumu kötüye kullanmaları mümkündür269. Bu nedenle piyasa katılımcılarının hâkim durum yaratmasını önleyici tedbirlerin alınması güvenilir bir piyasanın varlığı için elzemdir. Aynı gerçek veya tüzel kişinin kontrol ettiği üretim şirketlerinin üretebileceği toplam elektrik enerjisi miktarının, önceki yıla ait toplam üretim miktarının yüzde yirmisi ile sınırlandırılması bu doğrultuda alınan önleyici tedbirlerdendir (EPK m. 7).
Toptan satış faaliyetinin piyasayı dengeleyici bir unsur olarak tasarlanmış olması bu piyasada hâkim durum oluşumuna izin verilmemesinin ve rekabetin sağlanmasının önemini arttırmaktadır270.
2. Tedarik Şirketleri
Elektrik Piyasası Kanunu’nda tedarik şirketi, “ Elektrik enerjisinin ve/veya kapasitenin toptan ve/veya perakende satılması, ithalatı, ihracatı ve ticareti faaliyetleri
268 Yavuz, Mustafa, “Elektrik Piyasasında Piyasa Faaliyetleri, Ayrıştırma ve Çapraz Sübvansiyon Yasağı
“ , Ankara Barosu Fikri Mülkiyet ve Rekabet Hukuku Dergisi, 2008, S. 4, s. 39-77, s. 43.
269 Rekabet Kurumu, Elektrik Toptan Satış ve Perakende Satış Sektör Araştırması, s. 45.
270 TÜSİAD, Elektrik Piyasasının Serbestleşmesi ve Arz Güvenliğinin Sağlanması İçin Öneriler, TÜSİAD Enerji Stratejisi Dizisi-1, 2008, s. 135.
ile iştigal edebilen tüzel kişiyi, “ ifadeleri kullanılarak tanımlanmaktadır (EPK m. 3/1).
Hem kamu tüzel kişileri hem de özel hukuk tüzel kişileri tedarik lisansı alarak lisans sahiplerine tanınan haklardan yararlanabilmektedir (EPK m. 4/1).
Özel hukuk tüzel kişisi olarak piyasada faaliyet gösteren tedarik şirketleri anonim veya limited şirket niteliğini haiz olmalıdır (EPK m. 4/3; EPYL m. 20/3). Bu şirketler toptan satış piyasasının kurulmuş olması ve ikili anlaşmaların önünün açılmış olması sayesinde rekabetin oluşumunda önemli rol oynamaktadırlar271.
Tedarik lisansı sahibi şirketler herhangi bir bölge sınırlaması olmaksızın elektrik enerjisi/kapasitesi ticareti yapabilme hakkına sahiptir. Tedarik şirketleri elektrik ticaretini ikili anlaşmalar yoluyla veya organize piyasasalar üzerinden gerçekleştirebilmektedir (EPLY m. 34/1).
Tedarik şirketleri, ithalat ve ihracat faaliyetlerinde bulunabilmektedir. Bu faaliyetlerin gerçekleştirilebilmesi, Bakanlığın uygun görüşünün alınmış olmasına ve Kurulun onay vermiş olmasına bağlıdır. Bu şartları sağlayan tedarik şirketleri, 6446 sayılı Kanun’da yer alan sınırlamalar dâhilinde uluslararası enterkonneksiyon şartı oluşmuş ülkelerle elektrik enerjisi ithalatı ve ihracatı yapabilirler (EPLY m. 34/1). Tedarik şirketlerinin üretim ve ihracat şirketlerinden alacağı elektrik enerjisi miktarı, bir önceki yılda ülkede tüketilen elektrik enerjisi miktarının yüzde yirmisini geçemez (EPK m.
10/6). Daha önce yüzde on olan bu oranın yüzde yirmi olarak yeniden belirlenmesi piyasanın işlem hacmini arttıran önemli bir adımdır.
271 Aslan/Katırcıoğlu/Altınay/Ardıyok/Gültekin/Önal/Akçaoğlu, s. 349.
3. Kamu Tedarik Şirketleri
Kamu hukuku tüzel kişisi olarak piyasada faaliyet gösteren TETAŞ’ın faaliyetleri EÜAŞ bünyesine katılması ile sona ermiştir272. Kanuni düzenlemeler uyarınca EÜAŞ, TETAŞ tarafından imzalanmış olan sözleşmeleri yürütmekle yükümlü kılınmıştır. Bunun yanı sıra TETAŞ’a tanınan elektrik enerjisi alım satımı yapma, elektrik enerjisinin ithalatı ve ihracatını gerçekleştirme ve mevcut imtiyazlar kapsamında sözleşme yapma hakları da EÜAŞ’a devredilmiştir (EPK m. 26/7).