D. Lisansın Başlangıcı ve Sona Ermesi
VI. ELEKTRİK ENERJİSİ PİYASASINDA SERBESTLEŞME SÜRECİ
Anadolu’da ilk kez 1902 yılında oluşmaya başlayan elektrik endüstrisi günümüze kadar çeşitli gelişimler göstererek gelmiştir. Bu süreç içerisinde ülkemizde ve dünyada yaşanan birçok siyasi, ekonomik, bilimsel gelişme elektrik enerjisi piyasasını da etkilemiş ve piyasanın şekillenmesinde rol oynamıştır.
Anadolu’da ilk elektrik santrali 1902 yılında Adana Tarsus’ta kurulmuştur. Buna karşın önemli sayılabilecek ilk üretim tesisi 1914 yılında kurulan Silahtarağa Termik Santrali’dir. Bu üretim tesisi, Osmanlı Devleti tarafından çıkarılan Menafi-i Umumiyeye
58 Orer, Gürsel: “Ekonomik Kamu Düzeni ve Devletin Ekonomiye Müdahalesi”, Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi, Y.2015, C. 0, S. 6, s. 363-393, s. 371; Tan, Turgut: “Anayasal Ekonomik Düzen”, Anayasa Yargısı Dergisi, Y. 1990, C. 7, s. 161-178, s. 164 vd.
59 Zira devletin belirli bir zümreye ayrıcalık tanıyan, piyasa düzenini bozacak nitelikte olan veya piyasaya giriş çıkışları aşırı zorlaştırarak toplum ihtiyaçlarının karşılanmasına imkân tanımayan kararlar almasının Anayasa’ya uygun olduğu düşünülemez.
60 Aslan/Katırcıoğlu/Altınay/Ardıyok/Gültekin/Önal/Akçaoğlu, s. 177.
Müteallik İmtiyazat Hakkında Kanun’da61 verilen imtiyazlarla kurulan “Osmanlı Elektrik Anonim Şirketi”ne aittir62.
Menafi-i Umumiyeye Müteallik İmtiyazat Hakkında Kanun, Cumhuriyet döneminde de yürürlükte kalmaya devam etmiş, anılan kanun kapsamda yeni elektrik imtiyazları tanınmaya devam edilmiştir. 1930’lu yıllara gelindiğinde ise 1929 yılında gerçekleşen Büyük Buhranın etkisiyle devletçi politikalar etkin olmaya başlamıştır. Bu dönemde 1580 sayılı Belediye Kanunu63 ile belediyelere elektrik tesisi kurma ve işletme yetkisi verilmiştir. 1935 yılına gelindiğinde ise imtiyazlı şirketlere ait üretim tesisleri satın alınarak devletleştirilmiştir64.
1938 yılında önemli bir başka adım atılmış, Zonguldak’ta bölgesel bir elektrik enerjisi santrali kurulmasına karar verilmiştir65. Ardından 1948 yılında Çatalağzı Santrali kurulmuştur. Çatalağzı Santralinin kuruluşu ile dar bölgelerin ihtiyacını karşılayabilen otoprodiktör şirketlerin santrallerinin veya belediye santrallerinin yerini, bölgesel
61 Menafi-i Umumiyeye Müteallik İmtiyazat Hakkında Kanun 10.06.1326 tarihinde kabul edilerek, 24.06.1326 tarihli ve 576 sayılı Takvimi Vakayi’nin 2 nci tertibinin 2 nci cildinde yayımlanmıştır.
62 Özdemir, Naziye: “İmraratorluktan Cumhuriyete Türkiye’de Elektriğin Tarihsel Gelişimi”, Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, Y. 2016, C. 2, S. 3, s. 17-31, s. 24.
63 1580 sayılı Belediye Kanunu, 03.03.1930 tarihinde kabul edilerek, 14.04.1930 tarihli ve 1471 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.
64 Ankara Elektrik ve Adana Elektrik Türk Anonim Şirketleri 05.07.1939 tarihli ve 3688 sayılı Kanun’la, Bursa ve Müttehit Elektrik T.A.Ş. 05.07.1939 tarihli ve 3689 sayılı Kanun’la, Bursa ve Mersin Elektrik T.A. Şirketleri ise 19.07.1943 tarihli ve 4483 sayılı Kanun’la devletleştirilmiştir.
65 https://www.dunya.com/ekonomi/zonguldakli-komur-ureticisi-catalagzi039ni-isletmeye-talip-haberi-218631, son erişim tarihi 31.03.2019.
ihtiyaca; devamlı, güvenilir ve ekonomik olarak cevap verebilecek ve birbirleriyle bağlantılı olması öngörülen santraller almaya başlamıştır66.
Devletleştirme politikasının uygulanmasının ardından 1950 sonrası döneme kadar elektrik piyasasındaki hâkim güç devlet olmuştur67. Bu dönemden sonra karma ekonomi politikasının benimsenmiş, özel şirketler tekrar piyasaya girmeye başlamıştır.
Piyasaya özel sektör katılımcılarının eklenmesi ve piyasanın rekabete açılması hem fiyatların düşürmesini sağlamakta hem de artan talebin karşılanmasını kolaylaştırmaktadır68. Ayrıca piyasanın serbestleştirilmesi ile devletin elektrik enerjisi piyasasına yapması gereken yatırımlara ilişkin maliyetler ortadan kalkmaktadır. Bu sayede yatırıma ihtiyaç duyulan diğer sektörlere kaynak ayrılarak kalkınmanın her alanda devam etmesi ve ihtiyaçların karşılanması sağlanmaktadır.
1970 yılında piyasanın gelişmesiyle Türkiye Elektrik Kurumu kurulmuş ve imtiyazlı şirketlere ait görev bölgeleri ve belediye sınırları dışında kalan tüm bölgelerde elektriğin üretim, iletim, dağıtım ve satış hizmetleri TEK’in görevi olarak belirlenmiştir69. Bu kapsamda, Etibank, İllerbankası, DSİ gibi kamu kuruluşlarının bünyesinde olan santraller ve şebekeler TEK’e devredilmiştir70. Ancak zaman içerisinde artan ihtiyacın karşılanmasına yönelik kamu harcamaları elektriğe olan talebe oranla yetersiz kalınca hem devletin hemde özel sektörün faaliyette bulunabileceği bir yapı sağlanmaya
66 Demir, Ahmet: “Türkiye'de Cumhuriyet Döneminde Enerji Politikaları “, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi Dergisi, Y. 1980, C. 35, S.1, s. 107-127, s.113 vd.
67 Tatlı, Burçak: “Türkiye Elektrik Pazarında Güncel Gelişmeler ve Avrupa Birliği Komisyonunun CEZ Kararı”, İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Y. 2018, C. 9, S. 1, s. 77-104, s. 80.
68 Ayrancı, Enerji, s.53.
69 https://www.teias.gov.tr/tr/hakkimizda/tarihce, son erişim tarihi 25.01.2019.
70 Anılan kuruluşlara ait santral ve şebekeler 07.10.1970 tarihli ve 13559 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan 15.07.1970 tarihli ve 1312 sayılı Kanun ile TEK’e devredilmiştir.
çalışılmıştır. Bu doğultuda 1984 yılında 3096 Sayılı Kanun71 yayımlanarak yürülüğe girmiştir. Anılan kanunla, TEK dışındaki yerli ve yabancı özel hukuk şirketlerinin elektrik üretimi, iletimi, dağıtımı ve ticareti yapmasının önü açılmıştır.
1993 yılına gelindiğinde izlenen politika piyasada ayrışmanın sağlanması yönündeydi. Bu politikanın bir sonucu olarak TEK, Türkiye Elektrik Üretim İletim A.Ş (TEAŞ) ile Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş. (TEDAŞ) olarak iki kola ayrılmıştır72. Yine özelleştirme politikaları kapsamında 2000’li yıllarda TEAŞ’ın iletim, üretim ve ticaret faaliyetlerinin birbirinden ayrıştırılmış, Türkiye Elektrik İletim A.Ş. (TEİAŞ), Elektrik Üretim A.Ş. (EÜAŞ) ve Türkiye Elektrik Ticaret Taahhüt A.Ş. (TETAŞ) kurulmuştur73. 2018 yılında 703 sayılı KHK74 ile TETAŞ ve EÜAŞ, EÜAŞ bünyesinde birleştirilmiştir.
2001 yılında rekabetçi bir piyasa oluşturulması amacına uygun olarak hazırlanan 462875 sayılı Enerji Piyasası Düzenleme Kurumunun Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun yürürlüğe girmiştir76. Söz konusu kanun ile serbestleşmenin ve dikey bütünleşik yapıdaki ayrışmanın etkin bir biçimde devam etmesini öngörmüştür77. Böylece dikey
71 3096 Sayılı Türkiye Elektrik Kurumu Dışındaki Kuruluşların Elektrik Üretimi, İletimi, Dağıtımı ve Ticareti İle Görevlendirilmesi Hakkında Kanun 04.12.1984 tarihinde kabul edilerek, 19.12.1984 tarihli ve 18610 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.
72 TEK’in bölünmesi 93/4789 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile gerçekleştirilmiştir.
73 TEAŞ’ın bölünmesi 2000/1312 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile gerçekleştirilmiştir.
74 703 sayılı ve 02.07.2018 tarihli Kanun Hükmünde Kararname 09.07.2018 tarihli ve 30473 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.
75 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu, 20.02.2001 tarihinde kabul edilerek, 03.03.2001 tarihli ve 24335 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.
76 World Energy Councıl, 23rd World Energy Congress: “Türkiye Enerji Piyasasının Görünümü, Başarılar, Genel Bakış ve Fırsatlar”, İstanbul 2016, s. 18.
77 Rekabet ortamında özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösterebilecek bir piyasa yapısının oluşturulması, 4628 sayılı Kanun’un 1 inci maddesinde yer alan amaçlardan biridir.
bütünleşik yapıda yer alan faaliyetler ayrıştırılarak özel sektörün piyasaya katılımının devam etmesi amaçlanmıştır. 2001 yılında hızlanan liberalleşme süreci, sonraki yıllarda da devam etmiş, Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) kurulmasını78, organize elektrik piyasasının kurulması izlemiştir.
Nihayet 2013 yılına gelindiğinde mevcut durum karşısında gelişen yeni ihtiyaçlara verilebilmesi ve serbestleşme sürecinin etkin biçimde devam edebilmesi için 6446 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu79 yürürlüğe girmiştir. 6446 sayılı Kanun ile tıpkı 4628 sayılı mülga Enerji Piyasası Düzenleme Kurumunun Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanunda olduğu gibi istikrarlı, şeffaf, rekabete açık bir piyasanın oluşturulması hedeflenmiştir. 6446 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu ile toptan satış piyasasına yönelik olarak önemli yenilikler getirilmiştir. Bu yeniliklerden biri de 2015 yılında borsa işletim lisansı alarak 1 Eylül 2015 tarihi itibarıyla enerji borsasını işletme hakkına sahip olan Enerji Piyasaları İşletme Anonim Şirketi’nin (EPİAŞ) kuruluşudur80.
Ana hatlarıyla bahsedilen bu süreç sonucunda, dikey bütünleşik yapıda ayrışmaya gidilerek özelleştirmeler yapılması, lisans alma zorunluluğu getirilmesi gibi çeşitli düzenlemelerle piyasanın serbestleştirilmesi amaçlanmıştır. Oluşturulan nihai düzende, dikey bütünleşik yapıyı oluşturan faaliyetler birbirinden ayrılarak, bu faaliyetlerin yürütülmesi lisans alma şartına bağlı tutulmuştur. Lisans verilmesine ilişkin usüller, lisansa konu faaliyetin özelliğine göre ayrı ayrı belirlenmiştir81. Böylece ilgili işlemi yapabilecek nitelikte şirketlerin lisans sahibi olması amaçlanmıştır.
78 http://www.epdk.org.tr/Detay/Icerik/1-1051/kurumsaltarihce, son erişim tarihi 26.01.2019.
79 6446 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu, 14.03.2013 tarihinde kabul edilerek, 30.03.2013 tarihli ve 28603 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.
80 https://www.epias.com.tr/kurumsal/hakkimizda, son erişim tarihi 26.01.2019.
81 Ayrancı, Enerji, s.58.
Piyasanın serbestleşmesine yönelik birçok düzenleme yapılmasına karşın faaliyetlerin niteliğinden dolayı iletim ve dağıtım faaliyetleri doğal tekel82 olarak kalmıştır. Rekabeti arttırmak amacıyla ikinci bir iletim veya dağıtım hattı kurmak, hem yüksek maliyetli olması hem de çevreye verdiği zararlar nedeniyle tercih edilmemektedir83.
Piyasanın serbestleşmesiyle; artan enerji talebinin karşılanabilmesi, oluşan rekabet sayesinde fiyatların düşmesi ve enerji ihtayacının çevreyle uyumlu olarak karşılanabilmesi amaçlanmaktadır. Rekabetin enerji üretim güvenliğini arttıracağı, güvenli bir pazar oluşturacağı ve rekabet sonucu verimliliğin artacağı düşünceleri genel olarak kabul görmektedir84. Piyasada rekabetin sağlanmasıyla sürekli ve düşük maliyetli bir pazar oluşturulacağı düşünülmektedir.
§2. ELEKTRİK ENERJİSİ PİYASASININ TEMEL FAALİYETLERİ