Rekabetçi Gelişme Aşamaları

Her ülkenin rekabet gücüne ulaşmada geçtiği aşamalar bulunmaktadır. Porter, çalışmasında rekabetin zaman içinde değişen şeklini ve rekabet edebilirlik seviyesine ulaşma sürecini dört aşamada ele almaktadır. Bu aşamalar; faktör güdümlü, yatırım güdümlü, yenilik güdümlü ve refah güdümlü gelişme aşamalarıdır. Ülkenin içinde bulunduğu rekabetçi gelişme aşaması, o ülkenin uluslar arası düzeydeki rekabetçi konumunu yansıtmaktadır. Aşamalar arasında mutlak bir hiyerarşi bulunmamaktadır. Ülkelerin aşamalar arasında sıçrama yapması ve geri dönüşlerinin yaşanması mümkündür.

1.2.2.1.2.1. Faktör Güdümlü Gelişme Aşaması

Ülkenin temel üretim faktörleri olan doğal kaynaklarla, yetersiz düzeydeki sermaye birikimi ve uzmanlaşmamış işgücü ile gerçekleşen bu aşamada rekabet gücü daha çok fiyat üzerinde olmakta ve bu nedenle ucuz işgücü, döviz kurları rekabet gücü için ön plana çıkan unsurları oluşturmaktadır.

Bu aşamada rekabet avantajı üretim faktörlerinin ucuzluğundan kaynaklanmaktadır. Ürün, üretim süreci ve teknoloji açısından rekabet avantajının bulunmadığı bu aşamada sadece ucuz faktör maliyetinden dolayı fiyat rekabetine girişilmektedir. Gelişmiş ürün tasarımı taklitle ve ileri teknoloji ise ancak dış yatırımlarla ülkeye gelmektedir. Ülke içinde teknoloji üretilmemekte, ihtiyaç duyulan teknoloji dışarıdan sermaye malı ithal edilerek karşılanmaktadır. Bu aşamada bulunan ülkelerin ekonomisi dünyadaki ekonomik dalgalanmalardan fazlasıyla etkilenmektedir. Az gelişmiş ülkeler bu aşamada bulunmaktadır.121 Ülkelerin bu aşamayı geçebilmeleri açısından insan sermayesi ve finansal sermaye önemli faktörlerdir.122

120 _{Erkan, 1992, s.84} 121 _{Erkan, 1992, s.87} 122 _{Uysal, a.g.e, s.8}

1.2.2.1.2.2. Yatırım Güdümlü Gelişme Aşaması

Ülkelerin yatırım yapma isteği ve kapasitesinin ön plana çıktığı bu aşamada firmalar modern, etkin ve büyük ölçekli üretim yapabilmek için dünya pazarından temin edilen ileri teknoloji donanımına yatırım yapmaktadırlar. Teknoloji transferi bu aşamada önemli bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır.

Bu aşamada, temel faktörlerden sağlanan avantajların yanında, ileri faktörlere dayalı düşük maliyet ile daha ileri teknoloji ve donanımların daha etkin kullanımı rekabet avantajları yaratmaktadır. Bu aşamadaki ülke yatırım yapma kapasitesini ve isteğini yabancı sermaye ve onunla birlikte gelen teknolojik yenilikler sayesinde geliştirebilmektedir. Ayrıca firmalar sadece teknoloji yöntemlerini kullanmakla kalmazlar, bunları geliştirmeye çalışırlar. Yeni teknolojik gelişimleri özümseme ve geliştirme yeteneği bu aşamayı faktör güdümlü gelişme aşamasından ayıran en önemli unsurdur. Ülkenin demografik yapısının ve devlet politikalarının öneminin bu aşamada arttığı gözlenmektedir. Eğitilebilir nüfusu fazla olan ülkeler bu aşamada yeni tekniklere yönelik eğitim politikaları geliştirerek teknolojik yenilikleri özümseme ve geliştirme yeteneklerini geliştirebilirler. Rekabetin geliştirilmesi, yatırımlar ve ihracatın teşvik edilmesi, teknoloji ithalinin desteklenmesi yönündeki devlet politikaları bu dönemde önem kazanmaktadır. Devletin, yatırım isteğinin geliştirilebilmesi için teşvik, korumacılık ve etkin ölçek politikalarının geliştirmesi gerekmektedir. 123

1.2.2.1.2.3.Yenilik Güdümlü Gelişme Aşaması

Porter’in elmas modelinin en etkin ve yoğun işlerlik kazandığı bu gelişme aşamasında ülkeler, teknolojik yenilikleri kendisi üretir ve geliştirir konumdadırlar. Bu aşamada firmalar yeni teknoloji ve yöntemleri dışardan alıp uygulamak ve geliştirmekle yetinmemekte, yenilerini kendisi yaratmaktadırlar. Böylece, ürün ve üretim teknolojileri ile pazarlama ve rekabet gücü yaratıcı diğer alanlarda da yeniliğe yönelme baskısı artar.

Gelişen talep koşulları, arzın genişlemesi, uzmanlaşmış faktör ve bağlı endüstrilerin ortaya çıkışı firmaları yeniliğe yönlendirmekte ve bu yeniliğin geliştirilmesi için uygun ortam yaratmaktadır. Bu ortamın yarattığı yenilik geliştirme kapasitesi, yeni endüstrilerin ortaya çıkmasına fırsat tanımaktadır. Bu aşamadaki ülkeler dışsal şoklara, konjonktürel dalgalanmalara, maliyet fiyatları ile döviz kurlarında oluşacak dalgalanmalara karşı güçlüdürler.

1.2.2.1.2.4. Refah Güdümlü Gelişme Aşaması

Ulusal avantajların dinamik gelişme sürecinin en son aşaması refah güdümlü gelişme aşamasıdır. İlk üç aşamada gelişmiş yöntem ve rekabetçi firmaların sürekli artması ile rekabet avantajları sürekli artmaktadır.124 Refah güdümlü aşama ise, başlangıçta ulaşılmak istenen amaca ulaşıldıktan sonra, rekabet edebilirlik avantajından gerilemenin başlangıcı olmaktadır. Bu aşamada yaşanan çöküşün nedenlerinden biri talep yetersizliğinden dolayı birçok firmanın iflas etmesidir. Bu aşmada gelişmiş sendikal faaliyetlerden dolayı işçi ücretleri yüksektir, ihtiyaçlar daha çok lüks tüketime yöneliktir. Azalan yenilikler yatırım fırsatlarını azaltmakta ve böylece yatırım oranları sürekli olarak düşüş göstermektedir. Bu aşamada firmalar uluslar arası alandaki rekabet avantajlarını kaybetmektedirler. Bu nedenle ilk üç aşama gelişme dönemi olarak nitelendirilirken, dördüncü aşama gerileme dönemi olarak nitelendirilmektedir.

Şekil 6: Porter’ın Rekabet Gücünün Gelişim Aşamaları

Kaynak: Porter, 1990, s.593 124 _{Erkan, 1992, ss.93-94} Faktör Güdümlü Aşaması Yatırım Güdümlü Aşaması Yenilik Güdümlü Aşaması Refah Güdümlü Aşaması

Porter’ın rekabetçi avantajın yaratılması ve rekabetin gelişimi olarak nitelendirdiği bu aşamalar üç farklı strateji ile rekabet avantajı sağlayabilir. Bu aşamalar Şekil 7’de ayrıntılı olarak incelenmiştir.

Birinci stratejinin uygulanması sanayi toplumu olma aşamasının da geçilmesini gerektirmektedir. Yatırıma yönelim aşamasında sadece belirli sanayilerde faktör yoğunluklarına dayanan rekabet gücü yaratılmaktadır. Yenilik güdümlü aşamaya geçilebilinmesini, yenilik yapılmasına ve yaratıcılığı teşvik edici ortamın oluşturulmasına bağlı olmaktadır.

İkinci strateji çok zengin doğal kaynaklara sahip olan ülkeler için geçerli olmaktadır. Ülkeler yatırım güdümlü ve yenilik güdümlü aşamaya geçmeden, faktör güdümlü aşamadan refah güdümlü aşamaya geçmektedirler. Uluslar arası rekabet gücü bu durumda doğal kaynak zenginliğine dayandığı için bunun yerine geçebilecek farklı bir avantajın yaratılması mümkün olmamaktadır.

Üçüncü strateji ise özellikle öncü ve destekleyici sektörler ile kültür ve eğitim altyapısını güçlendiren ülkeler için söz konusu olabilmektedir. Bu ülkeler direkt olarak bilgi derlemesi ile yatırımı yönlendirebilmektedirler. 125

125 _{Ergin Uzgören, “Bilgi Toplumunda Uluslararası Rekabet Edebilirlik Avantajının Yaratılmasına}

Şekil 7: Porter’ın Rekabet Gücünün Gelişim Aşamaları Birinci Strateji İkinci Strateji Üçüncü Strateji Kaynak: Uzgören, 1999, s.169 Faktör Güdümlü Aşaması Yatırım Güdümlü Aşaması Yenilik Güdümlü Aşaması Refah Güdümlü Aşaması Faktör Güdümlü Aşaması Yatırım Güdümlü Aşaması Yenilik Güdümlü Aşaması Refah Güdümlü Aşaması Faktör Güdümlü Aşaması Yatırım Güdümlü Aşaması Yenilik Güdümlü Aşaması Refah Güdümlü Aşaması