Dünya üzerinde sadece iki ülkenin olduğu, bu ülkelerin ise sadece iki mal ürettiği, aralarındaki ticarette paranın geçersiz olduğu, fiyatların ise mal cinsinden yani reel olarak belirlendiği, üretim faktörlerinin ülke içinde hareketli ancak ülkeler arasında hareketsiz olduğu ve tüm piyasalarda tam rekabet koşullarının geçerli olduğu varsayımları doğrultusunda ülkeler arasındaki mal ve hizmet alım satımların nedenlerini keşfederek bu konuda tahminler yapılabilinmesi amacıyla uluslar arası ticaret teorileri üretilmiştir. Temelleri Adam Smith tarafından atılan bu klasik ekol daha sonra diğer iktisatçılarında katkıları ile geliştirilmiş, uluslar arası ticarette rekabet üstünlüğünün belirleyicileri tayin edilmeye çalışılmıştır.
1.2.1.1. Mutlak Üstünlükler Teorisi
Uluslar arası rekabeti açıklamaya yönelik yaklaşımların temelini atan Adam Smith dış ticarette hangi ülkenin hangi sektörlerinin dış satımcı hangilerinin ise dış alımcı olacağını belirlemek amacıyla “Mutlak Üstünlük Teorisi”ni (Theory of Absolute Advantages) ileri sürmüştür. 67Bir ülkenin bir malı üretiminde diğer ülkeye göre daha etkin olmasına ya da daha üstün üretim becerisine sahip olmasına “Mutlak Üstünlük” denilmektedir. 68
Mutlak Üstünlük Teorisine göre bir ülke hangi malları daha düşük bir maliyetle üretiyorsa o ülke söz konusu mallarda uzmanlaşarak bunları ihraç etmeli, pahalıya üretebildiklerini ise yurtdışından ithal etmelidir. Böylece bir malda maliyeti diğerinden düşük olan ülke o malın ihracatçısı, yüksek olan ise ithalatçısı olacaktır.69 Diğer bir ifade ile bir ülkenin rakiplerinden daha düşük maliyetlerle çalışan sektörü
67 Tansu, a.g.e., s.30
68 İlker Parasız, İktisada Giriş, Ezgi Kitabevi, Bursa, 2000, s.42
69 Halil Seyitoğlu, Uluslararası İktisat, Teori, Politika ve Uygulama, Güzem Yayınları. 12.
dışsatımcı, diğerleri ise dışalımcı olmalıdır. Ancak, bütün yerli sektörler mutlak maliyet avantajına sahip olursa, dış ticaret yapılmamalıdır. 70 Smith’e göre, uluslar arası ticarette mutlak üstünlüğe göre oluşturulan iş bölümü sonucunda zenginlik artmaktadır. Uluslar arası alanda yapılan iş bölümü ile uluslar arası ticaretin gelişmesi sonucu her ülke daha ucuza üreteceği mal ve hizmetleri üretecek ve ülkeler aralarında bu malları mübadele edecek ve böylece ulusların zenginliği artacaktır.71
1.2.1.2. Karşılaştırılmalı Üstünlükler Teorisi
İngiliz İktisatçı David Ricardo (1722–1823) Mutlak Üstünlükler Teorisi’ne ilişkin analizleri geliştirecek Karşılaştırılmalı Üstünlükler Teorisi’ni (Theory of Comporative Advantages) ortaya atmıştır. Bu teori ekonomi biliminin en eski ve hala yerine yenisi ileri sürülmemiş teorilerinden biridir. 72 Teorinin dayanmış olduğu karşılaştırılmalı üstünlükler günümüzde dahi uluslar arası ticaretin temelini oluşturmaktadır.
Adam Smith’in “Mutlak Üstünlükler Teorisi” maliyet bakımından mutlak bir üstünlük esasına dayanmaktadır. Ancak gerçekte bir ülke her malın üretiminde mutlak olarak üstün olabilmektedir. Böyle bir durumda her iki ülke için dış ticaretin nasıl gerçekleşeceği sorusuna Mutlak Üstünlükler Teorisi yanıt verememiştir. Bu soruya Ricardo “Karşılaştırılmalı Üstünlükler Teorisi” ile yanıt vermektedir. Ricardo’ya göre uluslar arası ticarette üzerinde durulması gereken, ülkelerin bazı malları ucuza üretmeleri yani bu mallarda mutlak üstünlüğe sahip olmaları değildir. Burada önemli olan ülkelerin üstünlüklerinin derecesidir. Bir ülke, diğeriyle karşılaştırıldığında hangi malların üretiminde daha yüksek bir üstünlüğe sahip ise o malda uzmanlaşmalıdır. Ricardo uluslar arası ticaretin temelini karşılaştırmalı üstünlüklere dayandırmaktadır. 73
70 Kibritçioğlu,a.g.e., s.118
71 Zeyyat Hatipoğlu, Temel Uluslararası İktisat, Beta Yayınları, 1. Baskı, Yeni İktisat ve
İşletme Yönetimi Dizisi No:4, İstanbul, 1993, s. 12
72 Rıdvan Karluk, Uluslararası Ekonomi, Beta Yayınları, 5. Baskı, İstanbul, 1998, s.12 73 Seyidoglu, , a.g.e., s. 17
Mutlak Üstünlükler Teorisi’ne göre bir ülkenin tüm malların üretiminde diğerlerinden daha üstün olduğu durumda ticaret yapmasına gerek yoktur. Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorisi bakımından bu tamamen yanlıştır. Teoriye göre önemli olan üstünlüklerin derecesidir. 74Teori her malı daha pahalı üreten bir ülkeye yapılacak dış ticaretin her iki ülke için faydalı olabileceğini göstermeye çalışmıştır. 75
“Karşılaştırılmalı Üstünlükler Teorisi”ne göre; eğer ülke bazı mallarda öteki ülkelere göre çok daha düşük maliyette üretim yapabiliyorsa, daha fazla maliyetle üretim yapılabildiği alanda üretim yaparak kaynaklarını israf etmemelidir. Böyle bir durumda, ilgili ülke karşılaştırılmalı olarak en etkin olduğu alanlarda uzmanlaşmalı ve bu ürünleri ihraç ederek, göreceli olarak pahalıya üretebildiklerini diğer ülkelerden ithal etmelidir. Böylece, hem kıt kaynaklar en ekonomik biçimde kullanılacak; hem de dış ticaret sürdürülebilecektir.
Bir ülkenin tüm mallarda diğerlerinden üstün olması gerçek dışı bir varsayım değildir. Günümüzde gelişmiş ülkelerin, az gelişmiş ülkeler karşısında tüm mallarda mutlak üstünlüğe sahip olduğu görülmektedir. Dolayısıyla, mutlak üstünlükler açısından bu durumda ticaret olmaması gerekirken, karşılaştırmalı üstünlüklere göre hala karlı ticaret yapılabilmektedir. 76
1.2.1.3. Faktör Donatımı Teorisi
Klasik karşılaştırmalı üstünlükler teorisine göre, aralarındaki üretim maliyetleri farklı olduğu sürece ülkeler karlı dış ticaret yapabilmektedirler. Ancak bu teoride ülkeler arasında üretim maliyetlerinin neden farklı olduğu konusunun açıklanmayışı çok önemli bir eksikliktir. Ricardo teorisinde, bunu emek verimliliğinin uluslar arası farklılığına bağlamış ama emeğin veriminde farklılık doğuran etkenlerle ilgilenmemiştir. “Faktör Donatımı Teorisi” (Factor Endowment Theory) karşılaşmalı üstünlüklerin bu eksikliğini gidermek üzere ortaya atılmıştır.
74 y. a.g.e., s. 18 75 Hatipoğlu, a.g.e., s. 13 76 Seyidoğlu, , a.g.e., s. 18
Faktör Donatımı Teorisi ilk olarak İsveçli iktisatçı ve tarihçi Eli F. Heckscher’in 1919 yılında yayınlanan “Gelir Dağılımı Üzerinde Dış Ticaretin Etkisi” isimli makalesinde yer almıştır. Heckscher’in öğrencisi Bert Ohlin ise 1930’larda söz konusu teoriyi geliştirici çalışmalar yapmıştır. Bu nedenle teoriye “Heckscher-Ohlin Teorisi” de denilmektedir. Yıllar sonra Amerikalı iktisatçı Paul Samuelson’da teoriye katkılarda bulunmuştur. 77 Karşılaştırmalı Üstünlük Teorisi’nin ayrılmaz bir parçası olan Faktör Donatımı Teorisi bu teoriye farklı bir yorum getirmiştir. Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorisi’nde üretim faktörü olarak sadece emek ele alınırken, Heckscher ve Ohlin buna ikinci bir faktör olan sermayeyi ekleyerek teoriyi genişletmişlerdir.78 Heckscher ve Ohlin, dış ticareti malların üretim fonksiyonlarının ülkeler arasında farklı olması ile açıklamıştır. Teori aslında karşılaştırmalı üstünlükler teorisinin modern bir açıklamasıdır. 79
Faktör Donatımı Teorisi, faktör fiyatlarının eşitlenmesi, gelir dağılımı ve büyüme arasında bir takım etkileşimler öngören bir konsepttir.80 Teoriye göre, bir ülke hangi üretim faktörüne zengin olarak sahip ise, üretimi o faktörü yoğun biçimde gerektiren mallarda karşılaştırmalı üstünlük elde eder. Diğer bir değişle o malları daha ucuza üretir ve o alanlarda uzmanlaşır. Eğer bir ülke üretim faktörlerinden emeğe göreceli olarak daha bol biçimde sahipse, o ülkede emek-yoğun mallar daha ucuza üretilir. Aynı şekilde sermaye faktörlerine zengin olarak sahip bulunan ülkeler de sermaye-yoğun malları daha ucuza üretir. 81
Özetle, teoriye göre Karşılaştırmalı üstünlük ülkelerdeki bol bulunan üretim aracının fazla kullanıldığı malları ürettikleri için bu mallarda karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olmaktadır. Üretim araçlarının varlığı veya oransal bolluğu ülkeler arasında karşılaştırmalı üstünlüğü belirleyen önemli unsurlardır. 82 Teoriye göre, hangi ülkede bir üretim faktörünün diğerine oranı, yabancı ülkedekinden büyükse, o
77 Seyidoğlu, , a.g.e., s. 61
78 Erdoğan Alkın, Uluslararası Ekonomik İlişkiler, Filiz Kitabevi, İstanbul, 1990,s. 46-47 79 Karluk, , a.g.e., s. 28
80 Christopher Freeman ve Luc Seote, Yenilik İktisatı, (Çev. Ergun Türkcan) , Birinci Baskı, Tübitak
Yayınları, Ankara, 2003, s.384
81 Seyidoğlu, a.g.e., s. 62 82 Hatipoğlu , a.g.e., ss. 41-42
üretim faktöründen oransal olarak daha çok kullanılarak elde edilen malın maliyeti, yine karşılaştırmalı olarak düşük olmaktadır. 83