Problemlerin çözüm sürecinde basamaklara ayrılmasının sebebi daha etkili, aktif, mantıklı ve doğru çözümlere ulaşılabilmesidir. Bu süreçte ilk olarak problemin algılanması, tanımlanması, çözüme ilişkin varsayımların kurulması, çözüm yollarının çeşitlendirilmesi ve ulaşılan çözümün işe koşulması gereklidir (Duman, 2009, s.383). Problem çözme dikkat, çalışma, enerji ve disiplin gerektiren karmaşık bir süreçtir. Zorluğun saptanması, mevcut bilgilerin düzenlenmesi, yeni bilgilerin edinilmesi, bu bilgiler ışığında olası çözüm yollarının saptanması ve en uygun çözüm yollarının denenmesi problem çözmenin aşamalarıdır (Morgan 1998, s.149). Adair (2000) problem çözme sürecini; amacın ya da problemin tanımlanması, kullanılabilir seçeneklerin belirlenmesi ve en uygun çözümün ya da planın seçilmesi olmak üzere üç basamakta incelemiştir (s. 36). Problem çözme sırasında neler olup bittiğini araştırmanın bir yolu, ünlü düşünürlerin problem çözme biçimlerini incelemekten geçmektedir. Her birey kendine özgü düşünme tarzına sahiptir ve dolayısıyla çözüm için izlenecek yollar da farklılaşmaktadır. Buna rağmen büyük düşünürlerin problem çözme yaklaşımlarında ortak problem çözme aşamaları gözlenmiştir. Bu aşamalar; a) hazırlık, b) kuluçka, c) kavrayış veya aydınlanma, d) değerlendirme ve düzeltmedir. Motivasyon problem çözmenin ilk ve son basamakları için önemli bir faktör olarak belirtilmiştir. Bireyler, problem çözmenin ilk aşaması olan hazırlık aşamasında problemleri ortaya koymak ve çözüme ulaşmak için gerekli olan bilgileri edinmek için motive olmaya ihtiyaç duyarlar. Ancak daha sonraki problem çözme aşamalarında aşırı motive olmaları bireylerin önüne bir engel olarak çıkabilmekte ve yanlış çözümler üzerine çaba göstermelerine sebep olabilmektedir. Kuluçka aşaması, derin düşünme sürecidir. Bu dönemde problemler parçalara ayrılır ve parçalardan yeni yapılar oraya çıkar. Aydınlanma aşamasında genellikle problemler düşünülmeden dinlenme anında aniden ortaya çıkar. Onaylama aşamasında ise, yeni bir fikir veya çözüm derinlemesine test edilir (Morgan,1998,s.150, Adair, 2000, s.55).
Kneeland (2001) problem çözme sürecini altı aşamada incelemektedir. Bunlar; Problemin anlaşılması: Yoğun dikkat gerektiren ve problemin tanımlandığı aşamadır. Gerekli bilgilerin toplanması: Konu ile ilgili yerlerden, kişilerden gerçekler ve önemli olan bilgilerin elde edildiği aşamadır.
18
Problemin köküne inme: Problemin tümü hakkında bilgi sahibi olunduğu aşamadır.
Çözüm yollarını geliştirme: Problemin çözümü için ne yapılacağına ve nasıl yapılacağına karar verildiği aşamadır.
En iyi çözüm yolunun seçimi: Problemle ilgili tüm bilgiler edinildikten sonra çözüm için seçimin yapıldığı aşamadır.
Problemi çözme: Sonuçlara bakılarak problemin çözülüp çözülmediği kontrol edilir. Bu son adım, tekrar problemin birinci adımına gidilip gidilmeyeceğini göstermek açısından son derece önemlidir. Bu süreç döngülü model olarak da adlandırılmaktadır (s. 14-15).
Birçok kaynakta (Bingham, 1983, s.5-6; Anlıak & Dinçer, 2005; Ülküer, 1988; Bilen, 2006,s. 154-156) yer alan problem çözme aşamaları Dewey’in (1910) önerdiği aşamalara benzemektedir ancak problemin özelliğine göre bazı araştırmacılar, bazı aşamalar eklemiş ve çıkarmışlardır. Bu aşamalar genel problem çözme becerilerinin öğretiminde yol gösterici özellik taşısa da bir öğretmenin sınıfında bu yöntemi uygulayabilmesi için problem çeşitlerinin özelliklerini ve bu problemlere özgü uygulama basamaklarını bilmesi önemlidir. Genel olarak problem çözme aşamaları şu şekilde sıralanabilir:
1. Problemin varlığından haberdar olma
2. Problemin anlaşılması
3. Problemle ilgili bilgilerin toplanması
4. Çözümleri ortaya koyma ve düzenleme
5. Çözümler arasından bir çözüm seçme
6. Problemi çözme ve değerlendirme
Bu adımlar, bireyler için öğrenme ve eğitim süreci olarak görülmektedir. Bu aşamaları uygulamada başarılı olan bireylerin problem çözme becerisini kazandıkları söylenebilir. Problemlerin çözümünde başvurulan en eski yöntem, deneme yanılma yöntemidir. Ancak bu yöntemle problemlere her zaman çözüm bulmak mümkün değildir. Ayrıca bu yöntem oldukça zaman alıcı olabilmektedir. Bu nedenle rasyonel, bilimsel, yaratıcı problem çözme yöntemleri gibi çeşitli aşamalı problem çözme yöntemleri geliştirilmiştir. Adair (2000) rasyonel problem çözme yöntemini şu aşamalarda incelemiştir:
19
1. Problemin fark edilmesi: Bu aşama problem çözme sürecinin ilk aşamasıdır. Bu aşamada bir engel hissedilir ve yolunda gitmeyen bazı şeylerin olduğu fark edilir. Problemlerin fark edilmesi tesadüfi veya sistemli incelemeler sonucu olabilir. 2. Problemin tanımlanması: Problemin belirtileri fark edildikten sonra bu problemin
netleştirilmesi ve ne ile ilişkili olduğunun anlaşılması gerekmektedir. Bu aşamada sorunun yapısıyla ilgili bilgi toplanır ve sonrasında bu bilgilerden yararlanarak sorun yeniden ifade edilir.
3. Alternatiflerin Üretilmesi: Bu aşamada beyin fırtınasından yararlanılabilir. Beyin fırtınası eleştiriden uzak bir ortamda birden çok çözüm yolunun üretilebildiği bir tekniktir. Bu aşamada önemli olan probleme dönük en iyi çözüm yolunu seçmek değil karar vermeden önce alternatiflerin test edilmesidir.
4. Çözümlerin seçilmesi: Bu aşamada alternatif çözümlerin güçlü ve zayıf yönleri değerlendirilerek en uygun çözüme karar verilir.
5. Uygulama: Seçilmiş olan çözümün uygulanabilirliği göz önüne alınmalıdır.
6. Değerlendirme ve düzeltme: Çözümün değerlendirilmesi ve gerekli düzeltmelerin
yapılacağı bir değerlendirme mekanizmasının oluşturulduğu aşamadır
(Adair,2000,s.44-50).
Kocaçınar (1969), problem çözme süreciyle ilgili şu aşamaları sıralamıştır,
1. Problemin tespit edilmesi,
2. Problemin belirtilmesi ve sınıflandırılması, 3. Problem ile ilgili bilgi toplama,
4. Sağlanan bulguların problemi çözmeye elverişli bir şekilde seçilip düzenlenmesi,
5. Problemin çözülmesi ve sonuç (s. 165-166).
OECD’nin yaptığı PISA 2003 raporuna göre problem çözme sürecinse izlenecek adımlar belirlenmiştir. Bunlar:
• Problemin tanımlanması,
• Probleme uygun bilgi ya da sınırlılıkların belirlenmesi, • Olası çözüm yollarının sunulması,
20 • Problemin çözülmesi,
• Çözümün kontrol edilmesi,
• Sonuçların paylaşılmasıdır (PISA, 2003).
Tüm bu aşamalar göz önüne alındığında, problem durumlarının her ne kadar zamana ve olaylara bağlı olarak değiştiği bilinse de problem çözme işleminin kesinleşmiş, belli başlı basamakları olduğu görülmektedir. Sürekli değişime uğrayan problem durumlarına çözüm üretilirken yukarıda sıralanmış olan basamakların tamamının kullanılması mümkün olamayacağı gibi çözüm aşamaları da aynı sırada olamayabilir (Bingham, 2004, s.26). Dolayısıyla problemi çözen birey, problemin durumuna göre basamakların yerini değiştirebilir, basamakları birleştirebilir veya basamakları atlayarak çözüme ulaşabilir.
2.5. Problem Çözme Yaklaşım ve Kuramları