Presenteeism ile ilgili alan yazında bulunan ve araştırmacıların oluşturdukları bazı modeller bulunmaktadır. Bunların ilki Hansen ve Andersen (2008)’e göre birey kendini işe verememe davranışı gösteriyorsa bu üç faktörle açıklanabilmektedir. Bunlar kişisel faktörler, işle ilgili faktörler ve başlıca tutumlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu kavramlar Şekil 3.1’de açıklanmıştır (Hansen and Andersen, 2008: 957-958):
Şekil 3.1. Hansen ve Andersen Kendini İşe Verememe Modeli
Kaynak: Hansen, C. D. and Andersen, J. H. (2008), “Going Ill to Work-What Personal Circumstances, Attitudes and Work-Related Factors are Associated With Sickness Presenteeism?”, Social Science and Medicine, Vol: 67, ss.957.
Kişisel faktörler, işle ilgili faktörlere göre de kendini işe verememe kararını etkileyebilmektedir. İşle ilgili faktörlerde olduğu gibi, çeşitli kişisel durumlar arasında da ayrım yapılmalıdır. Bunlar başlıca finansal durum, ücretli hastalık izninin çıkmasından önce, hastalanmanın daha yaygın olduğu varsayılabilmektedir. Çalışan insanların çoğunluğunun presenteeism için daha az finansal teşvikleri olduğu günümüzde üzerine olduğundan daha fazla iş yüklenmektedir. Aile yaşamı, işe gitme kararını etkileyip etkilemediğini bulmak için olumsuz bir varlık faktörü olabileceği durumları incelememiz gerekmektedir. Yani, insanları evde kalmak yerine kötü sağlık durumlarına rağmen işte çalışmaya teşvik eden bir neden olmalıdır. Bu insanlar ve genel olarak aile hayatından memnun olmayanların, hasta olduklarında işe gitme olasılıkları daha yüksektir. Çok sayıda çocuk veya hasta bir eş, ev yaşamını daha yorucu hale getiren ve presenteeisme zorlama olasılığı bulunan faktörler olarak görülebilmektedir. Son olarak psikolojik faktörlerde presenteeisme neden olan kişisel faktörler arasında gösterilmektedir.
Kendini İşe Verememe (Presenteeism) Kişisel Faktörler İşle İlgili Faktörler Tutumlar
İşle ilgili faktörler, işyerinde kendini verememe kararını etkilemek için hipotezleri belirlenmiş en az dört farklı işle ilgili faktör bulunmaktadır. Bunlar zaman baskısı, bir dizi faktör, küçülme/rasyonalizasyonun sonuçlarıyla ilgilidir ve kaynak eksikliği olarak karşımıza çıkmaktadır. İş görevleri üzerindeki kontrol, yapılan araştırmalara göre iş görevleri üzerinde yüksek derecede kontrol sahibi olan çalışanların hasta olma ihtimalinin daha yüksek olduğunu varsaydıkları bir 'hastalık esnekliği' modeli önerilmiştir. Meslektaşlarla ilişki, çalışmalar ekip çalışmasının etkisine işaret etmektedir. Aynı zamanda da işyerinde presenteeism konusunda meslektaşların baskısı da etkilemektedir. Bu nedenle, işte görevlerini yerine getirmede daha yüksek düzeyde iş birliğinin, daha yüksek presenteeism seviyeleri ile ilişkili olduğu varsayılmaktadır. Son olarak istihdam koşulları, birkaç çalışmada iş güvensizliğinin olduğu gösterilmiştir. Bu nedenle iş güvencesizliği, insanların işlerini kaybetmekten korktukları durumlarda işe yarama kararını etkilemede karşımıza çıkmaktadır.
Tutumlar, iş ve aile ile ilgili bu yapıların, bireyler arasında seçimlerini tanımlarken nasıl tahsis edildiğine ve yorumlandığına dikkat edilmelidir. Belli bir ücret kazanan çalışanlar, sebeplerinin ne olduğunu belirtmek için evde kalmanın “meslektaşlarına haksızlık” olacağını ve böylece tartışılan işle ilgili etmenlerin iş etiğini oluşturacağı öne sürülmüştür. Bu nedenle, “iş etiği”nin ve farklı durumlara karşı tutum farklılığının presenteeism ile ilgili olduğu düşünülmektedir.
Presenteeism kavramı giderek artan bir şekilde çalışanların verimlilik düzeyleri ve çalışma ortamının güvenliği için bir tehdit oluşturmaktadır. İşverenler ve yöneticiler, iş sağlığı ve esnek çalışmaların kurulmasıyla konuyu daha ciddiye almaya başlamaktadır. Bu bölümde, daha fazla analizde kullanılmak üzere bir model geliştirmek için ana temaları çizerek, uluslararası literatür gözden geçirilerek bir model hazırlanmıştır. Bu Şekil 3.2’de gösterilmiştir (Baker-McClearn vd., 2010: 313):
Şekil 3.2. Baker-McClearn Kendini İşe Verememe Modeli
Kaynak: Baker-McClearn, D., Greasley, K. vd. (2010), “Absence Management and Presenteeism: The Pressures on Employees to Attend Work and The Impact of Attendance on Performance”, Human Resource Management Journal, Vol: 20, No: 3, ss.313.
PRESENTEEİSM
Bireysel Motivasyon
İşyeri Baskıları
Bir başkasının işi yapamayacağına inanması Kişinin kendi profesyonel imajına sadakatli olması Kişinin meslektaşların, müşterilerine ve kuruma karşı bağlı
olması Kişinin çalışma arkadaşlarına ve diğer kişilere hastalık bulaştırma korkusu Kuruma olan düşük bağlılık Kişinin üzerine düşen görevi tam
kapasite yapamaması
Devamsızlık yönetimi ve yönetim tarzı
(Yöneticilerin hastayken işe gelerek
çalışanlara rol model olması) İşe gitmemenin olumsuz sonuçlarından (Disiplin cezası vb.) korkularak işe gidilmesi Hasta günleri nedeniyle terfi, zam ve promosyonlardan yararlanamama korkusu Kişinin kendi sağlığının bozulacağı endişesi İş yeri kültürü, çeşitli sosyal bağlar kurulacağı ve işe devam etmenin iyi bir
örnek olacağı inancı Kendini İşe
Şekil 3.3. Johns’un Kendini İşe Verememe Modeli
Kaynak: Johns, G. (2010), “Presenteeism In The Workplace: A Review and Research Agenda”, Journal of Organizational Behavior, Vol: 31, ss.532.
İçerik • İş Talepleri • İş Güvencesi • Ödüllendirme • İşe Devamsızlık
• Kendini İşe Verememe • Ekip Çalışması
• Çalışanın Yerinin Doldurulma Kolaylığı veya Zorluğu
• İşin Kontrol Düzeyi
Bireysel Sonuçlar • Verimlilik • Bozulan Sağlık • İşe Devam Sorunu • Bozulan Görev Süresi Kendini İşe Verememe Sağlık Durumu • Akut • Aralıklı • Kronik İşe Tam Adanma İşe Devamsızlık Kişi • İş Tutumları • Kişilik • Algılanan Adalet • Stres • Algılanan Devamsızlık • Hasta Olmaya Yatkınlık • Kişinin Sağlığını
Etkileyen Faktörleri Kontrol Edebilmesi • Cinsiyet
Şekil 3.3’te gösterilen model, teoriye dâhil edilebilecek bazı temel değişkenleri göstermek ve bu teorinin ele alması gereken fenomenlerin bir kısmını işaret etmek için tasarlanmıştır. Model, tamamen üretken düzenli devamın, akut (örneğin, akraba), episodik (örneğin, migren) veya kronik (örneğin, diyabetin başlangıcı) olan bir "sağlık olayı" tarafından oluştuğu varsayılmaktadır. Bir dereceye kadar, sağlık olayının niteliği devamsızlık veya presenteeismin ortaya çıkıp çıkmadığını belirleyecektir. Bu nedenle, şiddetli mide ağrısı gibi hastalıklar muhtemeldir ve diyabetin erken teşhisinin varlığını tetiklemesi olasıdır. Devamsızlıkla ilgili olarak, belirli olayların kaçınılabilirliğin devam edebileceği kişisel olayları çevreleyen ortak bir etkisi olduğu görülmektedir. Böylece, her iki davranışa ilişkin bağlamsal kısıtlamalar, sonuçta kişi (tam hastalık) ile durum (bu durumda meslek) arasındaki etkileşimi yansıtan bu seçeneklerin kilit bir parçası olacaktır (Johns, 2010: 531).
Şekil 3.4. Ahtapot Modeli
Kaynak: Quazi, H. (2013), Presenteeism, Palgrave Macmillan, New York Singapore, ss.46.
Ekip çalışmasının ve meslektaşların baskısının etkisi de kendilerini iyi hissetmesine rağmen işte hazır bulunmaları için hareket etmektedir. Çalışanların işten çıkarılmalarında kendileri için ek iş yükü taşıyan diğer meslektaşlarına sahip olma konusunda daha fazla endişe duyma eğilimindedir. Kendilerini hasta hissetmelerine rağmen işe başlamaktadırlar. Diğer bir faktör de çalışma ortamındaki ekip çalışmasına, resmi desteğe ve meslektaşlara özen göstermeye güçlü bir vurgu yapıldığında çalışanların meslektaşlarının endişe duymaları olabilir. Böylece presenteeism nedenleri olarak karşımıza ahtapot modeli çıkmaktadır. Bunları etkileyen nedenler de başlıca psikolojik konular, stres, depresyon, uzun çalışma saatleri kültürü, görev bilinci, istihdam koşulları, zaman baskısı ve çalışma alanı olarak sıralanmaktadır (Quazi, 2013: 46).
İşe Hasta Gitme Nedenleri Psikolojik Konular Stres Çalışma Alanı Uzun Çalışma Saatleri Kültürü İstihdam Koşulları Görev Bilinci Depresyon Zaman Baskısı