Panama Kanalı’nın Hukuki Durumu

Panama Kanalı projesi, çok taraflı sözleşmeye konu olan Süveyş Kanalı’ndan ziyade Panama’nın statüsünü ikili andlaşmalar belirlemiştir.

Amerika Birleşik Devletleri, Lesseps şirketinin iflasından sonra Orta Amerika’da açılması düşünülen kanal için yakından ilgileniyordu ve İngiltere ile akdedilen Clayton – Bulwer andlaşmasını değiştirmek istemişti. Bunun üzerine İngiltere ile Amerika Birleşik Devletleri arasında 18 Kasım 1901 tarihinde heyet başkanlarının adının taşıdığı Hey – Pauncefote Andlaşması akdedilmiştir. Bu yeni andlaşmaya göre; inşa edilecek kanalın idaresini ve savunmasını sadece Amerika Birleşik Devletleri’ne bırakmaktadır. İngiltere’ye de geçiş özgürlüğü tanınmaktadır. Bu andlaşmayla kanala, Süveyş Kanalı’nın 1888 Andlaşması’na benzer bir statü tanınmaktaydı. Kanal bu esaslara uygun davranmak şartıyla bütün devletlerin ticaret ve savaş gemilerinin geçişine, eşit şartlar altında, açık ve serbest olacaktır. Kanalın sınırları içerisinde hiçbir savaş veya muhasemat hareketinde bulunulmayacaktır. Amerika Birleşik Devleti kanal boyunda asayişi sağlamak için gerekli göreceği güvenlik tedbirlerini alacaktır. Andlaşmada savaş zamanında geçiş serbestliği hakkında hüküm yer almamaktadır.

173_{Şekil.2, How lt Works - Operotion, Kaynak Panama Kanalı Resmi İnternet Sitesi, https://www.} pancanal. com/ eng/general/howitworks/operation.html, (28.05.2017).

Andlaşmada Amerika Birleşik Devletleri’nin kanalı tahkim etmesini yasaklayan hükümlerde yoktu174

.

Bu andlaşmadan sonra Amerika, Kolombiya hükümetiyle 22 Ocak 1903 tarihinde açılması planlanan kanal hakkında bir andlaşma imzalamışlardı. Bu andlaşmaya göre Birleşik Devletler peşin on milyon ve yıllık 250.000 dolar karşılığında, kanalın açılması planlanan arazide on mil genişlikte bir arazi şeridini kiralamaktaydı. Kolombiya Senatosu bu bedeli az bulduğu için andlaşmayı tasdik etmedi. Bu durum üzerine Kolombiya’nın Panama eyaletinde bir ayaklanma gerçekleşti ve Panama Eyaleti, 3 Kasım 1903 de kendini bağımsız bir Panama Devleti olarak ilan etti175

.

Yeni Panama Devleti’nin kurulmasından sonra onu ilk tanıyan Amerika Birleşik Devleti olmuş ve hemen akabinde 18 Kasım 1903’te heyet başkanlarının adını taşıdığı Hey – Bunau Varilla Andlaşması’nı imzalamışlardır. Bu andlaşma ile kanal bölgesinde ve Kolon ve Panama adlı komşu şehirler üzerinde çok geniş yönetim ve güvenliği sağlama yetkileri verilmektedir. Ulusal sınırları içindeki bu ülkede Panama’nın egemenliği, bir Fransız hukukçunun söylemiyle, çıplak egemenlik haline gelmekte ve fiilen Amerika Birleşik Devletleri’nin egemenliği kurulmaktaydı. Bu andlaşma ile Panama, kanalın yapılacağı arazide on millik bir şeridin kullanılmasını, bu arazinin işgali ve bu saha üzerinde hâkimiyet tesisini, kanalın korunmasını Amerika Birleşik Devleti’ne devretmektedir. Bu arazi üzerinde Panama’nın hâkimiyeti azaltılmış bir şekilde devam etmektedir. Kanal tarafsız, ticaret ve savaş gemilerine açık ve serbest olacaktır. Amerika Birleşik Devletleri’nin kanalı tahkim edebilme yetkisi vardır. Buna karşılık Amerika, Panama Devleti’nin bağımsızlığını teminat altına almaktadır. Andlaşmanın onaylandığı tarihte Panama Devleti’ne on milyon dolar ile her yıl 250.000 dolar verecektir ve bu andlaşmanın süresi yoktu176.

Panama ve ABD arasındaki bu andlaşma ticaret ve savaş gemilerinin geçişi ile ilgili hükümlerine yer vermesine karşın, kanaldan geçiş hakkını getirmez. Geçiş hakkı konusunda XVII. maddesinde ABD ile İngiltere arasında 1901 yılında yapılan andlaşmaya atıfta bulunulmuştur. Kanalın statüsünü düzenleyen andlaşma Hay-

174_{Hamza Eroğlu, (1991), Devletler Umumi Hukuku, Adım Yayıncılık, Ankara: s.230.}

175

Charles D. Ammeringer, The Panama Canal Lobby of Philippe Bunau-Varilla and William Nelsan Cromwell, The American Historical Review, Cilt. 68, No. 2 (Ocak, 1963), ss. 346-363.

http://www.jstor.org/stable/1904536, (22.11.2017). 176 _{Çelik, a.g.e., ss.213-214.}

Pauncefote adı verilen 1901 Andlaşması’dır. Andlaşmanın III. maddesinde 1888 İstanbul Andlaşması’ndan esinlenilmiş olduğu belirtilmiş ve bazı noktalarda bundan ayrılan bazı durumlar belirtilmiştir. Fakat İstanbul Andlaşması’nın aksine Panama ve ABD’nin savaş durumunda olduğu zamanla ilgili açık bir madde yoktur. ABD’nin Birinci ve İkinci Dünya Savaşı’ndaki uygulaması, Andlaşma’nın bir düzen uygulamadığı yorumunu göstermektedir. Her iki savaşta da kanal, ABD’nin tarafsız kaldığı sürece savaş halindeki devletlerin ticaret gemilerini ve bazı koşullar altında savaş gemilerine açık tutulmuştur177

.

Birinci Dünya Savaşı sürecinde 23 Mayıs 1917’de ilan edilen bir tebliğ ile ABD’ye veya müttefik bir devlete düşman herhangi bir devletin savaş veya ticaret gemisinin, kanal makamlarının rızası olmadan geçemeyeceklerini bildirmiştir. Fiilen kanal düşman gemilerine kapatılmıştır. İkinci Dünya Savaşı’nın başında Başkan Roosevelt, 5 Eylül 1939’da kanaldan savaş halinde olan devletlerin savaş gemilerinin bazı şartlar altında geçebileceğini belirtmiştir178_{. ABD savaşa müdahil olduktan sonra}

14 Ocak 1942’de, Panama Kanalı bölgesinde kontrol tedbirleri arttırılmış; kanal, düşman gemilerine kapatılmış ve diğer gemilere kanaldan yalnızca gündüz vaktinde geçme esası konulmuştur179

.

1903 tarihli andlaşmanın düzeni Panama Cumhuriyeti ve ABD ilişkilerini olumsuz yönde etkilemiştir. Kanal bölgesindeki egemenlik sınırlamalarının kaldırılması girişimleri 7 Eylül 1977 tarihinde Panama ve ABD arasında imzalanan Panama Kanalı Andlaşması ile sonuca bağlanmıştır. Bu andlaşma ile 31 Aralık 1999 tarihine kadar sürecek dönem içerisinde kanalın yetkileri geçici süre ABD’ye verilmiştir. Andlaşmanın süresi dolduktan sonra yekiler Panama Cumhuriyeti’ne geçecektir. ABD, Panama Kanalı’nın idaresi, işletilmesi, bakım haklarını ve kanaldan geçişi düzenlemek yetkisini; bu amaçla kanal bölgesi ve tesisleri ile kanal sularını kullanma, onarma ve geliştirme yetkisini, kanaldan gemilerin geçişleriyle ile ilgili düzenlemeleri ve ulaştırma, denizcilik sorunlarıyla ilgili düzenlemeleri yapma ve uygulama ve kanalın kullanılmasıyla ilişkili olarak alınan ücretleri saptama, değiştirme ve toplama yetkisini; tanınan hak ve

177 _{Toluner, a.g.e., s.150, Meray, a.g.e., s.371.} 178 _{Best, a.g.e., s.145.}

yetkilerin etkin biçimde kullanılmasını sağlayacak düzenlemeleri yapma ve uygulama yetkisine sahip olacaktır (madde III)180

.

Kanalın idaresi, 5’i ABD vatandaşı, 4’ü Panama vatandaşı olmak üzere 9 kişiden oluşan bir heyet tarafından denetlenecektir. Ayrıca her devletten eşit sayıda seçilecek üyelerden oluşan İstişari Komite kanalı işletmeve kanal siyasetinin saptanmasında ilgili hükümetlere yardımcı olacaktır. Kanalın savunması ve korunması hükmünü, Panama ve ABD yüklenmiştir. Fakat andlaşma yürürlükte kaldığı sürece bu konudaki sorumluluğun ABD’de olduğu belirtilmiştir. Bundan mütevellit ABD’nin Panama ülkesinde bulunan askeri kuvvetlerinin konaklaması, eğitilmesi ve harekâtıyla ilgili hakları gibi konulara andlaşmada ayrıca yer verilmiştir. Kanalın savunması ve korunmasıyla ilgili iki devletin düzenli bir işbirliği içinde olabilmesi için her iki devletten eşit sayıda seçilecek ve istişari yetkilerle donatılacak bir ortak askeri heyetin kurulmasına karar verilmiştir (IV. Madde). ABD vatandaşı olup Panama Kanalı Komisyonu’nda çalışacak kişiler ve aileleri, Panama Cumhuriyeti kanunlarına saygı gösterecekler; Panama ülkesindeki siyasi faaliyetten ve Panama Cumhuriyeti’nin içişlerine karışmaktan kaçınacaklardır (5. madde). Andlaşma metninde Panama ile ABD arasında yargı yetkisinin kullanmasıyla ilgili yetki paylaşımı esasları ayrıntılı bir biçimde ayrıca düzenlenmiştir (11. madde)181

.

Panama Kanalı Andlaşması ile aynı tarihte yürürlüğe giren ABD ile Panama arasında 7 Eylül 1977 tarihinde imzalanan Panama Kanalı’nın Daimi Tarafsızlığına ve İşletilmesine dair andlaşması imzalanmıştır. Bu Andlaşmada Panama Cumhuriyeti kanalın uluslararası transit suyolu olduğunu ve daima tarafsız kalacağını beyan etmiştir (1. Madde). Kanal, barış ve savaş zamanında bütün milletlerin ticaret ve savaş gemilerinin barışçı geçişine eşit şartlarla açık ve güvenlik içinde olacaktır. Kanal bölgesi; diğer uluslararasında uyuşmazlık olduğu zaman misillemelere hedef olamaz, transit geçen gemiler kanalda bulundukları sırada düşmanca davranışlarda bulunamaz (2. ve 3. madde). Kanalın bu anlamdaki daimi tarafsızlığını koruma yükümlülüğünü ABD ve Panama Cumhuriyeti üstlenmiştir. Fakat geçici andlaşmanın sona ermesinden sonra Panama Cumhuriyeti’nin askeri kuvvet bulundurma, askeri site ve tesis kurma

180

Toluner, a.g.e., s.151. Treaty Concerning the Permanent Neutrality and Operation of the Panama Canal, Panama Kanalı Resmi İnternet Sitesi, https://www.pancanal.com/eng/legal/neutrality-treaty.pdf, (29.05.2017).

hakkı vardır (4. ve 5. madde). ABD ve Panama Cumhuriyeti’nin savaş ve yardımcı gemilerinin işleyiş biçimleri, gidiş ve geliş yönleri, silah veya yükü ne olursa olsun çabuk transfer geçiş hakkı saklı tutulmuştur. Panama Kanalı’nın daimi tarafsızlığını ve işletme düzeninin diğer devletler tarafından tanınmasını sağlamak amacıyla bütün devletlerin katılmasına açık tutan bir protokol de hazırlanmıştır182

.

Panama Cumhuriyeti anayasasında kanalla ilgi olarak şunu ifade eder: Panama Kanalı, Panama ulusunun vazgeçilmez bir mirasını teşkil eder. Tüm ulusların gemilerin barış içinde kesintisiz transit geçişine açık olacaktır ve Panama Kanalı düzenlemesi; anayasa, kanunlar ve idare tarafından belirlenen şartlara tabi olacaktır (315. Madde). Panama Kanalı’nın yönetilmesi, işletilmesi, korunması ve bakımından modernizasyonundan sorumlu bir özerk bir tüzel kişiliği olan Panama Kanalı Kurumu kurulmuştur (316. Madde). Panama Kanalı’nın yıllık bütçesi ve üç yıllık mali planlaması vardır ve bu bütçe Panama Hükümeti’nin genel bütçesine dahil edilmez. Panama Kanalı Kurumu taslak bütçeyi Bakanlar Kuruluna sunar ve Bakanlar Kurulu da görüşülmesi için yasama meclisine gönderir. Bütçenin uygulanmasından yönetici, yönetim kurulu ve görevliler sorumludur, denetimden sorumlu kişi ise cumhuriyetin genel sekreteridir (320. madde)183.

Panama Kanalı’ndan geçiş yapacak tüm gemiler 48 saat öncesinden kanalın trafik istasyonuna isim ve bayraklarını, kanal kimlik numaralarını, kanala varış zamanlarını, su çekimlerini, taşıdıkları yükün niteliğini, son 15 günde uğradıkları limanları bildirmek zorundadır. Bunların dışında 300 grostonun üzerindeki tüm gemiler ile 100 groston üzerindeki bir veya daha fazla yolcu taşıyan gemilerin geçiş boyunca trafik kontrol bölümü ile irtibata geçmeleri gerekmektedir. Panama seyir kurallarına göre kanaldan geçmek isteyen nükleer madde taşıyan gemiler 30 gün önceden Kanal Deniz Güvenlik Danışmanı’ndan izin alarak başvurmak zorundadır. Eğer yük nükleer değil radyoaktif ise bu takdirde 48 saat öncesinden geçişin bildirilmesi gerekir. Diğer tehlikeli yüklerde ise bildirimin en az 24 saat önce yapılmış olması gerekmektedir184

.

182 _{Touner, a.g.e., s.152, Panama Canal Teatly and Related Documents, Panama Kanalı Resmi İnternet} Sitesi, https://www.pancanal.com/eng/ctransition/treaty/frame.html, (29.05.2017).

183 _{Political Constitution of the Republic of Panama – Title XIV, Panama Kanalı Resmi İnternet Sitesi,} https://www.pancanal.com/eng/legal/title/index.html (29.05.2017).

Uluslararası boğazlarda gemi, bayrak ve yük arasında ayrım yapılmaksızın tüm gemiler için serbest geçiş hakkının tanımlandığını fakat kanaldan izin alınarak geçişe izin verilmesi kanalda geçiş rejiminin farklılığını ortaya koymaktadır. Panama Kanalı’nda seyir kurallarına kılavuz kaptan alınması zorunludur fakat bu kılavuzluk hizmeti ücretsizdir. Kılavuz, geçiş boyunca iskele ve rıhtımlara yanaşır veya kalkarken tüm gemilerde bulunmak zorundadır. Panama Kanalı’nda görev yapan kılavuz kaptanlar bulundukları gemide kaptanın danışmanı olarak hareket etmezler, geminin tüm kontrolünü ve sorumluluğunu ele alırlar. Bu sebeple Panama Kanalı İdaresi, kanal içerisinde meydana gelen tüm kazalardan sorumludur185

.