Kanal İstanbul projesi 2011 yılında gündeme gelmiştir. Dönemin başbakanı Recep Tayyip ERDOĞAN tarafından “Çılgın Proje” olarak ifade edilmektedir. O günden bugüne kadar çeşitli çalışmalar yürütüldüğü konumunun tam olarak belirlenmesi için fizibilite çalışmalarının yapıldığı söylenmekteydi403
.
Kanal İstanbul projesinin yasal dayanağı için imar kanununa suyolu kavramı da eklendi. İmar kanununda suyolu: “imar planı kararıyla yapay olarak oluşturulan ve deniz araçlarıyla ulaşımın sağlandığı su geçidi” olarak ifade edilmiştir. Suyolu olarak gösterilen yerde taşınmazlar satılamayacak ve başka amaçlarla da kullanılmayacaktır404
. Başbakan Binali Yıldırımın yaptığı açıklamada mera kanununda da yapılan değişiklerle Kanal İstanbul’un üzerinde mera vasfındaki yerlerde doğrudan kullanılabilecek ve ayrı bir kamulaştırma gerekmediğini ifade etti405
.
Kanal İstanbul projesi için yapılan diğer bir hukuksal statü ise Türkiye ile Panama Cumhuriyeti arasında 27 Haziran 2016 tarihinde imzalanan Denizcilik Andlaşması’dır. Anlaşma işbirliği mekanizması üzerinden oluşturulmuş ve eşitlik, karşılıklı yarar, mütekabiliyet ve yardım ilkelerine uygun olarak oluşturulmuştur. Andlaşmanın gerekçelerinden birisi de seyir kanallarının inşası ve yönetim konularında idari ve teknik uzmanlığın paylaşımı için işbirliği platformu kurulmasına ilişkin madde kapsamında, Türkiye’de inşasına başlanacak Kanal İstanbul projesi için Panama Hükümeti ile teknik ve idari işbirliğinin yapılması öngörülmektedir406
.
Türkiye Cumhuriyeti ile Panama Cumhuriyeti arasında Denizcilik Anlaşması 20 maddeden oluşmaktadır. Andlaşmanın genel çerçevesi bürokratik engellerin asgariye indirilmesi, deniz taşımacılığında çevresel tahribatın azaltılması, gemi adamlarının belgeleri karşılıklı tanınması ve gemi adamlarının diğer ülkede iken vizesiz karaya
403
Türker Ertürk, (2014), Çılgın Proje Kanal İstanbul, Kaynak Yayınları, İstanbul: s.75. 404
Ahmet Kıvanç, (2016), Kanal İstanbul’a Suyolu Tanımı Geldi, Habertürk Gazetesi, 24 Mart 2016, http://www.haberturk.com/ekonomi/is-yasam/haber/1214331-kanal-istanbula-su-yolu-tanimi-geldi (20.07.2017.)
405 Binali Yıldırım’dan Kanal İstanbul Uyarısı, CNN Türk, 26 Nisan 2016. https://www.cnnturk.com/ turkiye/binali-yildirimdan-kanal-istanbul-uyarisi, (20.07.2017).
406Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Panama Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Denizcilik Anlaşması, (2017), T.C. Başbakanlık Kanunlar ve Kararlar Genel Müdürlüğü, http://www2.tbmm.gov.tr/d26/1/1- 0834.pdf (01.08.2017).
çıkma hakkı, denizcilik alanında yapılan faaliyetlerde işbirliği, deniz kazalarında alınması gereken tedbirler ve iki ülke arasında yapılan yatırımların çerçeve andlaşması ve yasal zemini oluşturması. Anlaşma karşılıklı rıza ile herhangi bir zamanda değişebilmektedir. Bu anlaşma 5 yıl yürürlükte kalacak ve beş yıllık süreler dâhilinde otomatikolarak yenilenecektir. Taraflar andlaşmayı sona erdirme niyetinde olması durumunda 6 ay önce bildirme koşuluyla sonlandırılabilir407
.
Andlaşmanın 13. maddesinde taraflar, navigasyon kanallarının inşası ve yönetimi konularında idari ve teknik uzmanlığın paylaşımı için işbirliği konusunda mutabık kalmışlardır408. Kanal İstanbul yapımı ve inşası konusunda işbirliğinin Panama
devletinden sağlanacağı ve kanal yapısı ve işleyişi bakımından örnek alınacağı şeklinde yorumlayabiliriz.
Fizibilite ve etüt çalışmaları devam eden proje yılsonunda biteceği temel atılması 2018 yılında gerçekleşebileceği söylenmektedir. Proje ihalesinin de 2018 yılında gerçekleşeceği Çinli firmaların projeyi bekledikleri bildirilmekte ve yap – işlet - devret modeli uygulanacaktır409
.
3.8.1. Kanal İstanbul Kapsamında Kamulaştırma
Kamulaştırma; kamu hizmetlerinin devamlılığı ve sağlıklı gelişimi için kamu kuruluşlarının özel mülkiyet içinde bulunan taşınmazların maliklerinin rızası aranmaksızın kamu malları arasında yer almasını sağlayan idari bir işlemdir. Kamulaştırma; neredeyse tüm idari işlemlerde olduğu gibi kamu yararı amacıyla ile yapılır. Bu nedenle kamulaştırmanın asli amacı kamu yararıdır. Kamu yararı kavramı geniş algılanmalıdır. Kamulaştırma; özel mülkiyete konu taşınmazlar üzerinde yapılabilir. Kamu malları üzerinde kamulaştırma yapılması mümkün değildir. 2942 sayılı Kamulaştırma Kanununun 30. maddesinin açık hükmü uyarınca kamu tüzelkişilerinin ve kurumlarının sahip oldukları taşınmaz mal, kaynak veya irtifak
407Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Panama Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Denizcilik Anlaşması, (2017), T.C. Başbakanlık Kanunlar ve Kararlar Genel Müdürlüğü, http://www2.tbmm.gov.tr/d26/1/1- 0834.pdf (29.07.2017).
408 Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile Panama Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Denizcilik Anlaşması, (2017), T.C. Başbakanlık Kanunlar ve Kararlar Genel Müdürlüğü, http://www2.tbmm.gov.tr/d26/1/1- 0834.pdf (01.08.2017).
409 Zeynnel Yaman, (2017), Kanal İstanbul’da Kazı Zamanı, Sabah Gazetesi, 14 Ekim 2017,
hakları diğer bir kamu tüzelkişisi veya kurumu tarafından kamulaştırılamaz. Taşınmaz mala; kaynak veya irtifak hakkına ihtiyacı olan idare, ödeyeceği bedeli de belirterek mal sahibi idareye yazılı olarak başvurur. Anayasa madde 46 ve 2942 Sayılı Kamulaştırma Yasasına göre devlet ve kamu tüzel kişileri kamulaştırma yetkisini kullanabilir410
. Kamulaştırma dışında kalan kısmın değerinde kamulaştırma nedeniyle değer artışı meydana gelmişse, bu durumda, yine diğer durumlar için de söz konusu olduğu üzere, öncelikle kamulaştırılan kısmın bedeli hesaplanacaktır. Kamulaştırma dışında kalan kısımda, kamulaştırmadan kaynaklanan değer artış oranı hesaplanarak, bu değer artışı bedel olarak kamulaştırma bedelinden indirilecektir.
Ancak bu şekilde yapılacak hesaplama sonucu düşülecek miktarın kamulaştırılan kısmın bedelinin %50'sini geçmemesi gerekecektir. Yukarıda ele aldığımız üzere, kamulaştırmadan arta kalan kısımda değer azalışı olması durumu için kanunla getirilmiş bir sınırlama bulunmasa da, kamulaştırmadan arta kalan kısım için değer artışında uygulanacak artış oranı 12. Maddenin 2. fıkrasında düzenlenmiştir.
Kanal İstanbul projesi kapsamında, 325 bin dönüm alan üzerine kurulacak iki şehir ile havaalanı aksında çalışmalar aralıksız sürüyor. Özellikle kamulaştırma işlemlerine 2013 yılında hız verildi. Hem Kanal İstanbul, hem de havalimanı projesi içerisinde düşünülen ve uzun süredir izin almak için çaba sarf eden Milten Holding'e izinler verildi. İzin, Arnavutköy Belediyesi'nin planlarına da işlendi. Havaalanı projesi içinde kalan köylere de yazı gönderilmiştir. Kasım başından itibaren TOKİ İstanbul Emlak Daire Başkanı Ali Seydi Karaoğlu'nun imzasıyla gönderilen yazıda şu ifadeler yer aldı: “Arnavutköy ilçesi Yeniköy köyü sınırlarında kalan gerçek ve özel hukuk tüzel kişilerinin mülkiyetinde bulunan taşınmazların, Başbakanlık Makamı'nın 6 Mayıs 2013 tarihli oluru ile idaremiz adına kamulaştırılmasına karar verilmiştir411.”
Bakanlığın, bu rotayı seçmesinin en önemli nedeni ise kanal aksında bulunan arazilerin yüzde 80’e yakınının hazineye ait olması. Böylece istimlak bedeli ile diğer maliyetler daha düşük olacak. Başbakan Recep Tayyip Erdoğan’ın 2009’da yapılan yerel seçimler öncesi açıkladığı proje sayesinde, hem Zeytinburnu, Bakırköy,
410
Efkan Balcı, (2010), Kamulaştırma Maliyetinin İstanbul Ulaşım Yatırımlarına Etkilerinin İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Bahçeşehir Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul: s.18.
411 Çılgın Proje Hızlı Çıktı, Habetürk, 02.12.2013, http://www.haberturk.com/ekonomi/is-yasam/haber/ 899698-cilgin-proje-hizli-cikti (12.11.2017)
Küçükçekmece, Bağcılar, Esenler, Güngören, Gaziosmanpaşa gibi deprem riski yüksek bölgelerde risk azaltılacak. Maliyet ve hafriyat kolaylığı ile bölgede bulunan arazilerin büyük bölümünün hazineye ait olması da bu rotanın seçiminde diğer nedenler arasında412
.
Kamulaştırma maliyetinin düşük olması kanal yapılması planlanmadan devlet kamu yararına arsaları istimlak etmeye başlamıştır. Proje içinde yapılması planlanan köprülerin adaların ve Marmaray tarzında tatlı su geçişlerinin de maliyetinin önüne geçilmesi için adımların atılması gerekmektedir. İlk akla gelen Kanal İstanbul’a kıyıdaş olacak arsaların fiyatlarının artması ve burada oluşan rantın devlete aktırılmasını doğurmuştur.
İlk olarak rantı açıklamak gerekirse; Rant’ın kelime anlamı; Bir mal ya da paranın, belirli bir süre içinde emek verilmeden sağladığı gelir demektir. Toprak, bina ve daire gibi taşınmazların hizmetlerinden yararlanma karşılığı, belirli süreler sonunda ödenen bedel, fiyattır. Böylece bir daire veya toprak kirasından söz edilir. Rant iktisatçılar tarafından “doğanın getirisi” olarak tanımlanıyor. Türk Dil Kurumu (TDK) tarafından ise “getirim” olarak ifade ediliyor. Rant vergisi hakkında “Devletin çeşitli uygulamalarla bireysel, endüstriyel veya sektörel olarak özel teşebbüs lehine herhangi bir çıkar avantajı yaratması; bu avantajın realizasyonu ve paylaşımıdır.” açıklaması yer alıyor413
. Fakat rant vergisi kanunun sadece kanal İstanbul için uygulanması düşünülebilir. Çünkü dönemin koşullarında kamulaştırıp bedeli ödenen arsa sahibi ile kamulaştırmadan yararlanmayan fakat kanal İstanbul öneminden dolayı fiyatı artan arsanın belli bir miktarı devlete geçerek hem az da olsa eşitlik sağlanmış olabilir. Devlet ise bu gelir ile Kanal İstanbul kadar maliyeti yüksek bir projenin giderlerinde kullanılmasıyla projenin maliyetinin azaltılması ve gemi geçişlerinde kazancından kısa zaman da devletin aleyhine dönmesi düşünülmektedir.
412 Erhan Öztürk,(2013), Çılgın Projenin Startı da Çabuk Oldu, Sabah, 02.12.2013,
https://www.sabah.com.tr/gundem/2013/12/02/cilgin-projenin-starti-da-hizli-oldu, (12.11.2017). 413 https://konuttimes.com/sektorel/rant-vergisi-nedir-insaat-sektoru-bu-sisteme-ne-diyor/37843
3.9. KANAL İSTANBUL’UN İLE DİĞER KANALLAR İLE