İsrail Kanal Projesi

İsrail Kanal projesi; Ürdün, İsrail ve Filistin bölgesini kapsayan bir projedir. Ürdün sınırları içinde bulunan ve Ölü Deniz olarak nitelendirilen Lut Gölü’nün

273_{Domínguez veDíaz-Diego, a.g.m., s.33.} 274_{Domínguez veDíaz-Diego, a.g.m., s.33.} 275 _{Akçadağ, a.g.m., s.3.}

276 _{Chris Dalby, (2017), Diplomatic Ties with Panama a Huge Boost for B&R, Global Times,} http://www.globaltimes.cn/content/1052880.shtml, (23.11.2017).

kurumasını engellemek ve bölgedeki su sorununa çözüm olarak ortaya atılmış bir proje olarak nitelendirilmektedir277.

Projenin amacı, Ölü Deniz’inin kuraklığına çözüm bulmak, Ürdün, İsrail ve Batı Şeria için içme suyu elde etmektir. Kızıldeniz ve Ölü Deniz’i birbirine bağlayan kanalın yanı sıra deniz suyunun içme suyuna dönüştürülmesi için tuzdan arındırma tesisi yapılması planlanmaktadır278

.

Ürdün ve İsrail, Akabe Körfezi'nde bir tuzdan arındırma tesisi kurmak ve Kızıldeniz ile Ölü Deniz'i birbirine bağlayan bir boru hattı ile Dünya Bankası tarafından desteklenen bir projeyle devam etmek için bir anlaşma sağlamışlardır279.

Şekil 2.8: İsrail Kanal Projesi’nin Olası Güzergahı280

277 _{Suleiman Al- Khalidi, (2015), Jordan, Isreal Agree $ 900 Million Red Sea – Dead Sea Project,} https://www.reuters.com/article/us-mideast-economy-water/jordan-israel-agree-900-million-red-sea-dead- sea-project-idUSKBN0LU23Z20150226, (20.11.2015).

278

Mona Martin, (2015), Israel and Jordan Signed Agreement on Red-Dead Sea Canal Project, Palestine Monitor, http://palestinemonitor.org/details.php?id=onntxta9627yl80v34l9c, (21.11.2017).

279 _{Melanie Lidman, (2017), Experts Say Read Sea – Dead Sea Pipe Dream isn’t Worth Its Salt, The} Times of Israel, https://www.timesofisrael.com/experts-want-pols-to-pipe-down-over-red-seadead-sea- link/, (21.11.2017).

280 _{Israel andJordan Sign ‘Seas Canal’ Agreement, (2015), Isreal Ministry of Foreign Affairs,} http://mfa.gov.il/MFA/PressRoom/2015/Pages/Israel-and-Jordan-sign-Seas-Canal-agreement-26-

Tesis, Ürdün'ün Kızıldeniz’deki Akabe limanında inşa edilecek ve İsrailliler ve Filistinliler tarafından paylaşılacak olan suyu arıtılacaktı. İşlemin bir ürünü olan tuzlu su, Ölü Deniz'e olan 112 mil (180 km) boru hattından kuzeye gönderilecektir.Proje 900 milyon dolara mal olacak ve projenin inşası başladıktan sonra üç yıl içinde bitmesi planlanmaktadır281.

Ölü Deniz’i başka bir su grubuna bağlama fikri ilk defa 1664 yılında su nakliyat ağının bir parçası olarak öngören Alman Cizvit Alim Athonosius Kircher’den gelmiştir. 1855 yılında İngiliz deniz subayı William Allen, Akdeniz’den Süleymaniye’ye Celile Denizi’nden Kızıldeniz’e bir kanal önermiştir. Bu kanal Süveyş Kanalı’na rakip olacağı ve daha ucuz alternatif olacağı iddia edilmişti. Fakat Ölü Denizi’nin, deniz seviyesinden düşük olmasından dolayı plan gerçekleştirilmedi282. II. Abdülhamit döneminde İngiltere’nin Mısır üzerinde uyguladığı politikalarından dolayı Süveyş Kanalı’na rakip olabilecek projeleri desteklemekteydi. Ölü Deniz ile birleştirilen Abdülhamit Gölü’nün Akdeniz’e bağlanması Osmanlı açısından ticari, ekonomik ve siyasi açıdan olumlu görülmüş ve desteklenmiştir. Akabe Körfezi'nden itibaren kazılacak olan kanalın, Ölü Deniz'in tabanında Rift Vadisi denilen çöküntü bölgesine su vermesi ile oluşacak Abdülhamid Gölü’nün; 72 kilometre uzunluğunda ve 16 kilometre genişliğinde olması planlanmıştı. Fakat bu planın uygulanması, Süveyş Kanalı’na alternatif bir güzergah oluşmaması üzerinde ileriye dönük planlar yapan İngiltere engelleyecektir283.

1973 yılında yaşanılan enerji krizi İsrail hükümetinin bir kanalın hidroelektrik üretebileceğini ciddi olarak incelemesine neden oldu. Ölü Deniz’in hızla kurumasından dolayı bir kanal kurulması gerektiği 1980’de ortaya çıktı. Akdeniz’den Ölü Denizi’ne kanal kurulması ön plandaydı. Kanal birkaç yüz metre kazıldıktan sonra 1985’te bırakıldı. 1990’lı yıllarda Ölü Deniz Kanalı projesi Filistin, Ürdün ve İsrail arasında işbirliğini güçlendirecekti. Elektrik üretme ve Ölü Deniz’i kurtarma fikri pahalı olacaktı

281

Suleiman Al- Khalidi, (2015), Jordan, Isreal Agree $ 900 Million Red Sea – Dead Sea Project, https://www.reuters.com/article/us-mideast-economy-water/jordan-israel-agree-900-million-red-sea-dead- sea-project-idUSKBN0LU23Z20150226, (20.11.2015).

282 _{Melanie Lidman, (2017), Experts Say Read Sea – Dead Sea Pipe Dream isn’t Worth Its Salt, The} Times of Israel, https://www.timesofisrael.com/experts-want-pols-to-pipe-down-over-red-seadead-sea- link/, (21.11.2017).

283 _{Zehra Betül Atasoy, (2012),Osmanlı’nın Çılgın Projeleri; II. Abdülhamit Gölü ve Ölüdeniz-Akdeniz} Kanalı, http://www.arkitera.com/haber/10219/osmanlinin-cilgin-projeleri--ii-abdulhamid-golu-ve-olu- deniz-akdeniz-kanali--, (21.11.2017).

ve su kıtlığına çözüm yoluyla siyasal bir araç haline geldi. Kızıldeniz Ölü Deniz su taşımacılığı olarak da bilinen 2002 önerisi uyarınca Kızıldeniz su pompalayacak Ölü Deniz’in güney ucuna ulaştığında bir tuz arıtma tesisinden geçecektir. Ölü Deniz, deniz seviyesinden düşük olmasına rağmen Kızıldeniz’den kuzeye doğru gidilen rotada ilk yüz metresi yokuş yukarıdır. Bu sebeple muazzam miktarda enerji gerekmektedir. Dünya Bankası araştırması 2002 teklifine suyun Ölü Deniz’den ammana taşınmasını sağlayan pompalama güç sağlamak için elektrik tesisinin tamamına inşasının gerektiğini tespit etmiştir284

.

İsrail Bölgesel İşbirliği Bakanı Tzachi Hanegbi su andlaşması imzalandığında bu andlaşmanın; su gerginlik ve anlaşmazlık çağrısı değil, uzlaşma refah ve işbirliği araçları olarak hizmet edebilir, demiştir. İsrail Başbakanlığına göre; AB, ABD, Japonya, İtalya bazı gibi ülkelerin boru hattının milyonlarca dolara mal olacak maliyetin bir kısmını karşılamayı taahhüt etmiştir285

.

26 Şubat 2015’te İsrail, Ürdün, Dünya Bankası’nın temsilcikleri ve ABD’nin İsrail ve Ürdün’de bulunan büyükelçilerinde katılımıyla Deniz Kanalı Andlaşması imzalanmıştır. Ürdün ile İsrail arasında kanalın inşası için işbirliğini belirlemektedir286

.

Kanal projesinin yararlarının cazip olmasından başka çevrecilerin fazla onaylamadığı bir proje olarak değerlendirilebilir. Proje alanı Wadi Arabah, Doğu Afrika Rift Sistemi’nin ve uzantı ve tektonik olarak aktif bölgededir. Deprem olması sonucunda kanallar hasar görebilir tuzlu su yer altı suyuna karışma ihtimali çok yüksektir. İsrail jeoloji araştırmasında yapılan deneyde iki denizden gelen suyun karıştırılması alglerin açılmasına, alçıtaşı çökmesine ve suyun kırmızı renge dönebileceği sonucu ortaya çıkmıştır. Başka bir olumsuzluk kükürt denizinden gelen ve tuzluluk bakımından daha düşük olan Ölü Deniz’den daha az yoğun olan suyun karışmamasıdır. Zamanla Ölü Deniz’in kendine özgü yapısını bozulacağına ve bir

284

Melanie Lidman, (2017), Experts Say Read Sea – Dead Sea Pipe Dream isn’t Worth Its Salt, The Times of Israel, https://www.timesofisrael.com/experts-want-pols-to-pipe-down-over-red-seadead-sea- link/, (21.11.2017).

285 _{Suleiman Al- Khalidi, (2015), Jordan, Isreal Agree $ 900 Million Red Sea – Dead Sea Project,} https://www.reuters.com/article/us-mideast-economy-water/jordan-israel-agree-900-million-red-sea-dead- sea-project-idUSKBN0LU23Z20150226, (20.11.2015).

286 _{Israel andJordan Sign ‘Seas Canal’ Agreement, (2015), Isreal Ministry of Foreign Affairs,} http://mfa.gov.il/MFA/PressRoom/2015/Pages/Israel-and-Jordan-sign-Seas-Canal-agreement-26-

katmanlama etkisine neden olarak cilt rahatsızlıklarına karşı tedavi için her yıl denizi ziyaret eden yaklaşık bir milyon turistin düşmesine yol açabilir287

.

Ölü Deniz Kanalı projesiyle sağlanan suya erişim talebinde bulunmak üzere Filistin, İsrail ile ayrı bir andlaşma imzaladılar. Ürdün’den Kızıldeniz’e pompalanacak 200 milyon metre küp suyun 80 m3_{’lük kısmı içme suyuna dönüştürülecek, 30 metreküp}

Ürdün tarafından, 30-50 metreküp İsrail tarafından satın alınacak. Filistin ayrı bir andlaşma imzalayarak İsrail’den 30 metreküp su satın alabilecek. Filistin’in İsrail’e bağlılığının zemini böylelikle hazırlanmış olacak288

. Filistin Su Eğitim Enstitüsü Başkanı Saleh Rabi bir röportajında kanal projesi İsrail’in ortak bir siyasi normalleştirme projesidir, Arap ülkeleriyle olan ilişkilerini güçlendirmeye amaçladığını söyledi289

.

Projeye 2018 yılında başlanması ve projenin 2021 yılına kadar sürmesi planlanmaktadır. Yüzyıllardır tartışılan konu haline gelmesi ve başlanmamasının altında yatan sebepler olarak maliyet ve çevre faktörleri olarak açıklanabilir. Kanal yap-işlet- devret olarak planlanmaktadır290

.

287 _{Samiha Shafy, (2007), Israel – Jordan Aims to Save Dead Sea Project,}

http://www.spiegel.de/international/world/the-peace-canal-israel-jordan-project-aims-to-save-dead-sea-a- 503953.html, (21.11.2017).

288 _{Mona Martin, (2015), Israel and Jordan Signed Agreement on Red-Dead Sea Canal Project, Palestine}

Monitor, http://palestinemonitor.org/details.php?id=onntxta9627yl80v34l9c, (21.11.2017).

289 _{Ahmad Melhem, (2015), Canal Project from Dead Sea to Red Sea Makes Waves, Al-Motinor,} https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2015/03/israel-jordan-palestine-absence-bahrain-canal- project.html#ixzz4y34DRvG7, (21.11.2017).

290 _{New Pipeline Plan May Help Save the Dead Sea, (2017), Financial Times, https://www.ft.com/} content/c9a188c4- bad1-11e6-8b45-b8b81dd5d080, (21.11.2017).

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM KANAL İSTANBUL PROJESİ

3.1. İSTANBUL’UN JEOPOLİTİK VE JEOSTRATEJİK DURUMU

Jeostrateji stratejik açıdan coğrafi unsurların incelenmesini stratejik sonuçlar çıkarılmasını kapsar. Coğrafi unsurlar ekonomik, sosyal, politik ve fizikidir. Bu unsurları kapsayan strateji genel strateji olarak tanımlanmakta strateji ile coğrafya arasında bağı jeostrateji kurmaktadır. Coğrafyanın dinamikleri çeşitli coğrafi değerleri ulusal amaç ve çıkarlarına göre uygun biçimde hareket etmesi ya da kontrol altında bir duruma hal alması için harcanan çabalara yapılan uğraşlara yön vermektedir. Jeopolitiğin unsurları, jeostratejinin temel taşlarıdır. Jeostratejide kullanılan unsurlar; ülke, arazi, nüfus, sosyal, ekonomik, politik ve stratejik unsurlardır291

.

Jeopolitik, coğrafyanın politikaya verdiği yön şeklinde tanımlanmaktadır. Genel tanım yapılacak olursa jeopolitika dünya coğrafyasını, coğrafi yapı ve evrensel değerleri inceleyerek, dünya, bölge ve ülke çapında güç ve politik düzeyde hareket tarzı araştırması yapar. Jeopolitik, politika belirleme amacıyla, bir ulusun, uluslar topluluğunun veya bölgenin jeopolitiğin değişen ve değişmeyen unsurlarını dikkate alarak güç değerlendirmesi yapan, etkisi altında kaldığı o günkü dünya güç merkezlerini, bölgedeki güçleri inceleyen, değerlendiren bilimdir. Jeopolitik coğrafyanın bütün tür verilerinin aktifleşmesidir. Jeopolitiğin coğrafi unsurları: Coğrafi konum, sınırlar ve coğrafiği bütünlük, saha genişliği ve sahip olunan stratejik kaynak, coğrafi özellikler. Jeopolitiğin beşeri unsurlarını ise sosyal değerler, ekonomik değerler, politik değerler, askeri değerler, kültür değerleri ve kültür çevresini oluşturmaktadır292

. İstanbul’un konumu itibari ile bir tarafta Kırım, diğer tarafta Kıbrıs olmak üzere iki kapılı İstanbul şehri etrafını çevreleyen denizler, buraya dökülen nehirler ve onlara bağlantılı suyolları vasıtası ile Afro-Avrasya’nın merkezini Anadolu’ya ve Akdeniz’e bağlamaktadır. Bu bağlantı, Karadeniz’de Tuna yoluyla Balkanlar ve Avrupa’ya, Don, Dinyeper, Dinyester ve Volga yoluyla Rusya içlerine, Hazar Denizi havzasına ve Orta Asya Cumhuriyetleri’ne ulaşmaktadır. İstanbul şehri, Avrupa ve Asya arasında coğrafi bir ayrım gibi gözükmesine rağmen, Avrupa ve Asya’yı doğu- batı ekseninde Avrasya’nın merkezini de Akdeniz’e ve dolayısı ile Afrika’ya kuzey- güney istikametinde birleştirmektedir.

291 _{Emanet, a.g.e., s.27.}

Türkiye, enerji ithalatında birinci, enerji tüketiminde ikinci sırada olan Avrupa kıtası ile dünya petrol rezervlerinin %47,3’ ü, doğalgaz rezervlerinin % 42,8’ine sahip Ortadoğu ve petrol rezervlerinin % 8,8’ine, doğalgaz rezervlerinin %28,7’sine sahip Kafkasya arasında enerji köprüsü olan bir ülkedir293

. Bunun yanı sıra uluslararası ticaretin hacim olarak % 80’inin, değer olarak % 55’inin deniz yolu taşımacılığı ile yapıldığı söylenmektedir294_{. 4500 deniz millik sahil şeridi ile deniz yolu ticareti}

bakımından önemli bir potansiyele sahiptir. Örneğin, Türkiye’nin 2015 yılı sonunda Gayri Safi Yurtiçi Hasıla’sı (GSYH) yaklaşık olarak 720 milyar dolar, toplam dış ticareti ise yaklaşık 350 milyar dolardır. Bu dış ticaretin yaklaşık 202 milyar doları denizyolu taşımacılığı ile yapılmıştır295

.

Resmi verilere göre nüfusu yaklaşık 13 milyon olan İstanbul’un, Türkiye genelinde GSYH’nın % 21,3’ünü ürettiği bilinmektedir296

. 47 İstanbul bölgesi limanları 2014 yılı deniz ticaret rakamlarına göre297

:

 Türk limanlarına uğrayan gemilerin groston olarak % 46,7’sine,  İthalat ve transit boşaltma yapılan limanların % 33,6’sına,  İhracat ve transit boşaltma yapılan limanların % 31,5’ine,  Konteyner elleçlemesi yapılan limanların % 62’sine sahiptir.

Dünya petrol taşımacılığının 2,4 milyon varil/gün yapıldığı Türk Boğazlarına sahip olması nedeniyle deniz ticareti açısından İstanbul’un jeopolitik önemini göstermektedir. İstanbul’un bu eşsiz jeopolitik ve jeostratejik konumu Afro-Avrasya coğrafyasının merkezi denge noktası olarak çok büyük bir önem kazandırmaktadır. Türk Boğazları, bu geniş coğrafyanın kalp kapakçıkları konumundadır. İstanbul ve onun dış

293_{Arzu Yorkan,(2009), Avrupa Birliğinin Enerji Politikası ve Türkiye’ye Etkileri, Bilge Strateji, cilt 1,} sayı 1, s.25.;BP (British Petroleum) Statistical Review of World Energy,( 2016), Trade Movements. https://www.bp.com/content/dam/bp/pdf/energy-economics/statisticalreview-2016/bp-statistical-review- of-world-energy-2016-full-report.pdf , (20.11.2017).

294

The UNCTADSTAT, (2015), (United Nations Conference On Trade and Development Secretariat Review of Maritime Transport), Yıllık Deniz Raporuhttp://unctad.org/en/Publications Library /rmt2016_en.pdf, (20.11.2017).

295_{TÜİK(Türkiye İstatistik Kurumu), 2015a Yollara Göre Dış Ticaret,}

http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1046, (21.11.2017).

296_{Yener Çoskun, (2011), Ekonomi Politik ve Düzenlemenin Gücü İstanbul’u Finans Merkezi Yapabilir}

Mi?, s.526.

297_{İMEAK,(İstanbul ve Marmara, Ege, Akdeniz, Karadeniz Bölgeleri Deni Ticaret Odası), (2015), Sektör}

dünya ile irtibatını sağlayan deniz, kara ve demir yolları küresel ve bölgesel güç dengeleri ve güvenlik stratejileri açısından büyük öneme sahiptir.

Günümüzde Kanal İstanbul Projesinin Türk Boğazlarına alternatif olacak şekilde İstanbul’da yapılmasının planlanması, yukarıda belirtilen veriler kapsamında anlamlı gözükmektedir. Bunun bir göstergesi olarak tarih içerisinde çeşitli zamanlarda Roma, Bizans ve Osmanlı İmparatorluğu dönemlerinde de İstanbul Boğazı’na alternatif suyolu projeleri yapılmıştır298.