Osmanlı‟nın KuruluĢ Devri Medreseleri (XIII-XIV yy)

Anadolu‟da hüküm süren devletlerden özellikle Büyük Selçuklular ve Anadolu Selçuklu Devleti, çeĢitli Ģehirlerde medreseler tesis etmiĢlerdi. Bu medreseler gerek teĢkilat ve gerekse idari bakımdan daha sonra kurulacak olan Osmanlı medreselerine örnek olmuĢtur.92

Osmanlı medrese sisteminin, Memlük ilmi geleneğinden etkilendiği de ifade edilmektedir.93

88 _{Akgündüz, a.g.e., s. 18; Baltacı, a.g.e., s. 64-66.}

89 _{Bu kurunlar ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz., Baltacı a.g.e., s. 68-71; Kazıcı, a.g.e., s. 66-69.} 90 _{Yakuboğlu, a.g.e., s. 28; Öngül, a.g.m., s. 71.}

91 _{Baltacı, a.g.e., s. 66-67.} 92

Baltacı, a.g.e., s. 72.

27

Osmanlı Devleti, kuruluĢunun ilk yıllarından itibaren, medrese yapılanmasına gereken önemi vermiĢtir. Ancak Osmanlı II. Sultanı Orhan Gazi‟nin 1331 yılında Ġznik‟te kurduğu Ġznik Orhaniyesi94

adındaki medreseden95 önce Osmanlı‟da herhangi bir medresenin varlığına dair bir iĢaret yoktur.96

Osmanlının ilk medresesini kurduktan sonra Orhan Gazi, bu medresenin müderrisliğine Kayserili ġerefüddin Davud‟u getirecek,97 bu medresede, mantık üzerine yazdığı eseri asırlarca medreselerde okutulan Fenari (1351-1432) gibi meĢhur âlimler yetiĢecektir. Orhan Gazi, Bursa‟nın fethinden sonra da burada Manastır Medresesi olarak bilinen bir medrese kuracaktır. 98

Medrese kurma faaliyeti sonraki padiĢahlarca da sürdürülecek ve Bursa, medreselerin merkezi haline gelecektir.99 I. Murat‟ın Çekirge‟de, Yıldırım Beyazid‟in Yıldırım Beyazid Camii yanındaki medresesi ve Daru‟Ģ-ġifası, Çelebi Mehmet‟in YeĢil Medresesi ve II. Murat‟ın Muradiye Medresesi gibi medreseler, Bursa‟da kurulan eğitim ve öğretim kurumlarına örnek olarak verilebilir.100

Edirne‟nin fethinden sonra da burada birçok medresenin kurulacağı görülür. Edirne‟nin baĢkent olmasından sonra II. Murat zamanında Üç ġerefeli Cami‟nin yanına bir medrese ve Hadis öğretimi için de bir Daru‟l-Hadis Medresesi kurulmuĢtur.101

KuruluĢ döneminden Fatih Sultan Mehmed devrinin baĢlangıcına kadar büyük Ģehirlerden Bursa‟da yirmi beĢ, Edirne‟de on üç, Ġznik‟te dört olmak üzere toplam kırk iki medresenin kurulduğu, aynı dönemde daha küçük Ģehirlerde ise kırk medresenin bulunduğu kaydedilmektedir.102

Osmanlı Devleti‟nin kuruluĢ dönemi olan 1331-1451 yılları arasında birçok medresenin kurulmuĢ olması, Osmanlılarda eğitim ve bilim ortamının çok hızlı bir Ģekilde geliĢtiğini göstermektedir. Aynı Ģehirlerde medrese sayısının artmasıyla

94 _{Bilge, Ġlk medresenin Ġznik‟teki Süleyman PaĢa Medresesi olduğuna iĢaret etmekte ancak Ġznik}

Medresesi‟nin ondan daha Ģöhretli olduğunu bildirmektedir. A.g.e., s. 12.

95 _{Akyüz; a.g.e., s. 62; Baltacı, a.g.e., s. 72; Yakuboğlu, a.g.e., s. 76} 96

Ġhsanoğlu, a.g.e., s. 234-235; Baltacı, a.g.e., s. 71.

97 _{Baltacı, a.g.e., s. 72; Akyüz, a.g.e., s. 62.} 98 _{Sarıkaya, a.g.e., s. 24.}

99 _{Bursa‟da kurulan ilk devir medreseleri için bkz. Bilge, a.g.e., s. 76 vd.} 100 _{Akyüz, a.g.e., 62.}

101

Akyüz, a.g.e., s. 62; Kazıcı, a.g.e., s. 86; Sarıkaya, a.g.e., s. 25; Yakuboğlu, a.g.e., s. 79.

28

medreseler arasında bir derecelendirme ihtiyacı doğmuĢtur.103

Bu derecelenme medreselerin hem sosyal statüsü hem de ilmi statüsü bağlamında olacaktır.

KuruluĢ dönemindeki medreseler arası geliĢen bu doğal derecelenme, aynı zamanda bizlere bu dönemin eğitim kurumlarını ele vermektedir. Belli baĢlı eğitim kurumları Ģöyle sıralanabilir:

2.1.2.1. Genel Eğitim Veren Medreseler

2.1.2.1.1. Sıbyan Mektepleri

Abbasiler döneminde „küttab‟ ve „mektep‟ olarak anılan bu okulların Karahanlılar ve Selçuklular ile birlikte „sıbyan mektebi‟ adıyla anılmaya baĢladığı ve Osmanlılarda da aynı isimle anıldığı görülmektedir. Osmanlının daha sonraki dönemlerinde „daru‟t-ta‟lim‟, „mektep‟, „daru‟l-ilim‟, „muallimhane‟, „mektephane‟, „mahalle mektebi‟, „taĢ mektep‟ ve „mekteb-i ibtidaiyye‟ isimleriyle anılacak olan bu okullar, 5-6 yaĢlarındaki çocukların okuma-yazma, dini bilgi ve matematik öğrendikleri ilk tahsili veren okullardır.104

Bu okullardan mezun olan çocuklar ihtisas medreselerine veya genel medreselere katılarak öğrenimlerine devam ederlerdi.105

1.1.2.1.2. Genel/Umumi Medreseler

Sadece bir meslek erbabını yetiĢtirmek için değil müderrislik, kadılık, müftülük ve devletin değiĢik kademelerinde çalıĢacak elemanları yetiĢtiren genel medreselerdir. Bu medreselerde dini, akli ve tecrübî ilimler belirli oranda okutulurlardı. Osmanlıların baĢlangıcından sonraki dönemlere kadar bu medreselerin programları değiĢiklik arz etmiĢtir.106

2.1.2.2. Ġhtisas Eğitimi Veren Medreseler

2.1.2.2.1. Daru‟l-Kurralar 103 _{Kazıcı, a.g.e., s. 86.} 104 _{Baltacı, a.g.e., s. 76.} 105 Kazıcı, a.g.e., s. 76. 106 _{Baltacı, a.g.e., s. 83.}

29

Daha ziyade cami hizmetlilerini yetiĢtiren bu kurumlar, Kuran ilimlerinin tahsili için açılan medreselerdir.107

Sıbyan mektebini bitiren bir kimse en alt seviyedeki Daru‟l-Kurralardan baĢlar, burada hıfzını tamamladıktan sonra yüksek seviyedeki bir medreseye devam ederdi. Osmanlıların ilk Daru‟l-Kurra‟sı, Bursa‟daki Yıldırım Beyazid Daru‟l-Kurrası‟dır.108

2.1.2.2.2. Daru‟l-Hadisler

Bu medreseler, hadis ağırlıklı tedrisat yapan medreseler olmakla birlikte, buralarda ulum-u nakliye ve ulum-u akliyenin medrese sisteminin gereği okutulduğu anlaĢılmaktadır.109

Osmanlıların ilk Daru‟l-Hadisi I. Murat zamanında Çandarlı Hayrettin PaĢa tarafından Ġznik‟te kuruldu. Daha sonradan da II. Murat tarafından Edirne‟de bir Daru‟l-Hadis yaptırılmıĢtır.110

2.1.2.2.3. Daru‟t-Tıp

Daru‟Ģ-ġifa olarak da bilinen bu medreseler, tıp ağırlıklı tedrisatın uygulamalı olarak yapıldığı yerlerdir. Medrese sisteminin gereği olarak tıp medreselerinde de tabipler, tıp ilimleri yanında belli seviyede dini ve diğer bilgileri almıĢtır.111

Osmanlı ilk Daru‟t-Tıp medresesinin yine Yıldırım Beyazid tarafından Bursa‟da kurulduğu bilinmektedir.112

Yukarında kurum çeĢitlerini vermeye çalıĢtığımız bu medreselerin dağılımı ve önem derecelerine bakıldığında belirleyici etkenin, bir yönüyle medreseyi kuran kiĢinin politik ve sosyal statüsü olduğu, bir yönüyle de baĢkentler olduğu göze çarpar. 113

Diğer bir değiĢle baĢkentler değiĢtikçe medreselerin önem dereceleri değiĢmiĢtir114

ki bu durum Ġstanbul‟un baĢkent olmasından sonra da devam edecek ve devletin en gözde

107 _{Baltacı, a.g.e., s. 81.} 108 _{Kazıcı, a.g.e., s. 90.} 109 Baltacı, a.g.e., s. 82. 110 _{Kazıcı, a.g.e., s. 88.} 111 _{Baltacı, a.g.e., s. 83.} 112 _{Kazıcı, a.g.e., s. 89.} 113 _{Sarıkaya, a.g.e., s. 25.} 114

Ġlk dönem medreselerinin önem sırası gibi bir değerlendirme için bkz. Kazıcı, a.g.e., s. 86; Akyüz, a.g.e., s. 62.

30

okulları artık baĢkent Ġstanbul‟da kurulan Sahn-ı Seman ve Süleymaniye medreseleri olacaktır.

1.1.3. Osmanlı‟nın GeliĢme ve Yükselme Devri Medreseleri (XV-XVI. yy)