Medreselerin Islahına Yönelik Öneri ve GiriĢimler

Medrese içinde esaslı ıslahat yapılmasına yönelik çabalar esas itibariyle II. MeĢrutiyet‟ten sonra ortaya çıktı. Nitekim medreseler, yukarıda zikredilen sebeplerden dolayı giderek yozlaĢmalarına rağmen, ilmiye sınıfına ait hâkim ve hukukçu, öğretmen

180 _{Osmanlı eğitim politikasını bir sistem içerisinde toplayan ve örgütleyen bu ilk Nizamname hakkında}

geniĢ bilgi için bkz. Akyüz, a.g.e., s. 166-171; Sarıkaya, a.g.e., s. 61 vd.

181 _{Azınlık okullarının varlığının kabulünü Fatih dönemine kadar götürmek mümkündür. Fatih‟in}

Ġstanbul‟u almasından sonra, Rumlara, Galata Latinlerine ve daha sonradan Ermeni ve Yahudilere, kendi inanıĢ ve ibadetlerini sürdürmeleri ve bu alanda kendi mensuplarını eğitme konusunda imtiyazlar tanıdığı; Kanuni döneminde bu imtiyazların geniĢletildiği bilinmektedir. GeniĢ bilgi için bkz. Akyüz, a.g.e., s. 103.

182 _{Sarıkaya, a.g.e., s. 65.} 183 _{Cebeci, a.g.m., s. 198.} 184

Sarıkaya, a.g.e., s. 93.

44

ve profesör, imam ve müftü, tabip ve matematikçi ve kısmen de yüksek dereceli devlet memuru ve bürokrat yetiĢtirmede önemli bir kurum olarak önemini 19. yüzyılın ilk yarısına kadar sürdürdü.186

Ancak III. Selim‟le baĢlayıp II. Mahmut‟la devam eden ve Tanzimatçıların eliyle yaygınlaĢtırılarak önemli bir ivme kazanan BatılılaĢma hareketi içinde medreseler, bir kenara bırakılmıĢ, medreselerin o dönemlere kadar icra ettikleri hem genel hem de idari ve hukuki alanlardaki fonksiyonları giderek azalmaya baĢlamıĢtır.187

Özellikle devlet tarafından kurulan, maddi anlamda daha çok desteklenen Batı tarzındaki okulların itibarının yükselmesi, ulemanın bu modern eğitim kurumlarına dolaylı da olsa destek vermelerine karĢın,188

hem ulemanın hem de medreselerin etki ve yetkilerini kısıtladı. Bu durumda Osmanlı Devletinin idari ve hukuki sisteminin iĢlemesinde önemli bir yeri olan medrese, bu sistemin devamını sağlayacak elemanları yetiĢtirme görevini yeni açılan kurumlara terk ederek belki de en önemli fonksiyonunu kaybetmiĢ olmaktaydı. Bu geliĢmeler karĢısında medreselerin fonksiyonları daralarak büyük ölçüde din görevlilerinin veya mevcut medrese eğitim sisteminin devamını sağlayacak insanların yetiĢtirilmesi amacı ile sınırlı kalmaya baĢlamıĢ, bu durum ilerleyen yıllarda daha da belirgin hale gelmiĢtir.189

II. MeĢrutiyet yıllarına kadar devam eden bu duruma son verebilmek, yeni kurulan mektepler de örnek alınarak medreseleri de yeni bir düzene sokabilmek için bu dönem ve öncesinde yoğun tartıĢmalar yapılmıĢ, değiĢik reform önerileri ortaya atılmıĢtır.

Medreselere yönelik eleĢtirilerin ve reform önerilerinin arttığı Tanzimat sonrası dönemde ve II. MeĢrutiyet döneminde, birçok meclis mebusu ve ilim adamı konuya iliĢkin görüĢler ortaya koydu. Bu Ģahısların en önemlileri arasında; ġeyhulislam Mehmed Arif Efendi, 1867 yılında aralarında Ders Vekili Halil Fevzi Efendi‟nin de bulunduğu on beĢ kiĢilik bir ulema grubu, Ali Suavi, ġeyh Ali-zade Hoca Muhyiddin,

186 _{ġerif Mardin, Bediüzzaman Said Nursi Olayı- Modern Türkiye‟de Din ve Toplumsal DeğiĢim, ĠletiĢim}

yay. Ġstanbul, 1993, s. 169.

187 _{Zengin, a.g.e., s. 90.} 188

Sarıkaya, a.g.e., s. 51.

45

Bediüzzaman Said Nursi, EĢrefefendi-zade ġevketi, Ziya Gökalp, Musa Carullah Bigiyef, Muhammed Abduh, Kazanlı Halim Sabit Efendi gibi isimler vardır.190

Medreseyi ıslaha yönelik yapılan ve kamuoyuna takdim edilen onlarca reform taslağında dile getirilen öneriler Ģu Ģekilde özetlenebilir:

- Ders Vekâleti‟nin yeniden yapılandırılması; medrese tedrisatının merkez ve taĢra teĢkilatının kurulması,

- Ders programının aritmetik, matematik, coğrafya, tarih, fizik ve kimya gibi derslerin ilave edilmesi ile yeniden tanzim edilmesi,

- Ders kitaplarının ve diğer araç-gereçlerin yenilenmesi ve çağa uygun hale getirilmesi,

- Derslerin modern pedagojik prensiplerin ıĢığında iĢlenmesi,

- Öğretmenlerin branĢlarına göre yetiĢtirilmesi, bunun için gerekli ekonomik iyileĢtirmelerin yapılması, maaĢların yükseltilmesi,

- Medrese binalarının bakım, onarım ve restorasyonlarının yapılması, - Vakıf gelirlerinin yeniden medreselere tahsis edilmesi,

- Eğitim-öğretimin esaslı bir Ģekilde nizama sokulması ve öğrencilerin uyacağı disiplin kurallarının tespit edilmesi,

- Medrese mezunlarının hak ve hukukları ile mesleki Ģanslarının temin edilmesi,

- Medrese-mektep çatıĢmasının sona erdirilmesi; bu iki kurumun birbirleriyle uzlaĢtırılması.

Yukarıda ismini zikrettiğimiz ve zikredemediğimiz birçok zevatın medreselere yönelik eleĢtiri ve reform önerileri incelendiğinde, bu önerilerin üç ana konuda birleĢtiği görülmektedir. Bunlar; medresenin organizasyon ve yapısına yönelik öneriler, eğitim-

190

YaklaĢık olarak 1850-1915 yılları arasına denk gelen bu öneri ve eleĢtirilerin yönleri ve ilmi hayata yansımaları için bkz. Akgündüz, a.g.e., s. 97-111; Sarıkaya, a.g.e., s. 92-125.

46

öğretimin muhtevası ve hedeflerine yönelik öneriler ve öğrencilerin mezuniyet sonrası hakları ve istihdam sorununa yönelik önerilerdir.

Bütün bu öneri ve taleplerin anlamı Ģuydu: medreselere 18. yüzyılın sonlarından itibaren kaybetmeye baĢladığı itibarını yeniden iade etmek, Tanzimat öncesi dönemdeki gibi alternatifsiz bir kurum olmasa bile genel eğitimin en önemli unsurlarından biri haline getirmek, medreselilerin ve ulemanın etki ve yetki alanını olabildiğince geniĢletmek ve sistemin önemli bir öğesi yapmak.191

Özelde bu amaçları güden ve genelde medreselerin ıslah ve organizasyonunu hedefleyen bir dizi kanunname ve nizamnameler hazırlandı. Bunlardan ilki, 1910 tarihli Medaris-i Ġlmiye Nizamnamesi‟dir. Bu düzenleme ile medreselerin 12 yıllık öğretim süresini kapsaması planlanmıĢtır. Ancak medreselerle ilgili asıl kapsamlı düzenleme, 1914 tarihli Islah-ı Medaris Nizamnamesi ile gerçekleĢtirilmiĢ, 1917 tarihli Daru‟l- Hilafeti‟l-Aliye Medresesi ile TaĢra Medreseleri Nizamnamesi ile de mevcut yapı korunarak, küçük çaplı bazı değiĢiklikler yapılmıĢtır.192 Son olarak I. Dünya SavaĢı‟nın son bulduğu 1921‟de Medaris-i Ġlmiye Nizamnamesi adlı bir yönetmelik daha hazırlandı. Buna göre taĢrada çeĢitli nedenlerle kapatılan medreseler, Medaris-i Ġlmiye adıyla yeniden açılacak, bu kurum da yeni kurulan ġer‟iye Vekâletine bağlanacaktı. Ancak dönemin ulemasının gayretleriyle hazırlanan bu ıslah taslağı da sonuçsuz kalacaktır.193

Bu dönemde birbiri ardınca hazırlanan nizamnamelerle alınan kararlarda, medreselerin öncelikle kuruluĢ sistemlerinin değiĢtirilerek mekteplerde olduğu gibi orta ve yüksek derecelere ayrılması, bunların yanı sıra ihtisas medreselerinin de açılması öngörülmüĢtür. Yapılan bu düzenlemelerde medreselerin asıl amaçlarının din görevlisi yetiĢtirmek olduğu fikri benimsenmiĢ ve bu amacın gerçekleĢtirilmesi için gerekli düzenlemelerin yapılması hedeflenmiĢtir.194

Nitekim yapılan çalıĢmalarla medreselerin geleneksel kuruluĢ yapısının terk edilmesinin yanı sıra ders programları da yeniden ele alınarak düzenlenmiĢtir.

191 _{Sarıkaya, a.g.e., s. 125.}

192 _{Söz konusu kanun ve nizamnameler hakkında ayrıntılı bilgi için bk. Sarıkaya, a.g.e., ss. 126-174;}

Zengin, a.g.e., s. 90-96; Atay, 1914‟te Medrese Düzeni, Ġslam Ansiklopedisi, (DĠB),

193

Sarıkaya, a.g.e., s. 189.

47

Dönemin medreselerini ıslaha yönelik çalıĢmalarda dikkatleri çeken birkaç husus vardır. Bulardan biri yapılan ıslahatların ve alınan karaların, her ne kadar taĢra medreseleri de gündeme alınmıĢsa da sadece merkez (Ġstanbul) medreselerine yönelik uygulanmıĢ olmasıdır. Medreseleri ıslah giriĢimleri sadece Ġstanbul‟la sınırlı kaldığından taĢra medreselerinin durumları, hiçbir iyileĢme olmaksızın devam etmiĢtir.195

Bir diğer husus ise nizamnamelerle alınan kararların; dönemin siyasi tutumu, devletin ekonomik durumu ve savaĢ hali gibi ciddi sorunlar nedeniyle beklenen neticeleri verememiĢ olmasıdır.196

Bütün bunlara rağmen yapılan ıslah giriĢimleri ile hiçbir ilerlemenin sağlanamamıĢ olduğunu da ileri sürmek kanaatimizce doğru olmaz. Nitekim bu giriĢimler, yetersiz ve beklenen neticeleri vermemiĢ olsa bile sonraki çalıĢmalara bir zemin teĢkil ederek eksikliklerin zamanla giderilmesini ve daha iyiye doğru gidiĢi sağlamıĢtır. Özellikle Islah-ı Medaris Nizamnamesi, geleneksel medrese kuruluĢ yapısı ve ders programları konusunda köklü ve düzenli yenilikler getirmiĢ, bu yenilikler bazı küçük değiĢikliklerle medreselerin kapatılmasına kadar devam etmiĢ; hatta Cumhuriyet döneminde kurulan ve günümüzde de var olan Ġmam Hatip okulları ve Ġlahiyat Fakültelerinin programları ve kuruluĢ yapılarına da örnek teĢkil etmiĢtir.197