Osmanlı Dönemi

Avrupa İngiltere’de meydana gelen sanayi devrimi ile köklü değişimler yaşamıştır. Bunun sonucunda sermaye birikimi oluşmuş ve böylece ticari ilişkiler gelişmeye başlamış. Oluşan bu sermaye birikimi çevre ülkelere ve uzak ülkelere yatırım ve borç para verme amacıyla yayılmıştır. Bu sermaye yatırımları diğer ülkeleri kontrol etme, kaynaklarına ve gerekirse yönetimlerine karışma gibi acımasız bir şekilde olmuştur. Osmanlı Devleti’nde

12

3,5 yıllık bir sürede Kamu Bankaları, TCMB, SPK ve BDK ile birlikte İMKB’de İstanbul Finans Merkezine taşınacaklardır. www.sabah.com.tr,(01.09.2012): İstanbul’a-göç-hızlandı.

giderek zayıflayan durumu nedeniyle Avrupa ülkelerinin bir hedefi haline gelmiştir (Fertekligil, 2000:8).

İngiltere’de 1750 - 1760’larda daha belirgin hale gelmiş olan Sanayi Devrimi14

ile Avrupa’da sömürgecilik hareketleri büyük anonim şirketlerin ortaya çıkmasına bu şirketlerin halka açılmaları Osmanlı’da yaşayan yabancı tacirler ve azınlıklar bu şirketlerin tahvil ve hisse senetleriyle ilgilenmişlerdir. O dönemki mali ve finans sistemindeki durumlar nedeniyle ülke içinden dışarıya para çıkararak alım-satım yapmışlardır.

Tanzimat hareketinin etkisiyle Osmanlı vatandaşları da bu konuyla ilgilenmeye başlamışlardır. Dışarıdan gelen bu kıymetlerin içeride el değiştirmesiyle ve buna Galata bankerlerinin öncülükleriyle kısa zamanda Osmanlı’da da piyasa oluşmasını sağlamıştır. 1854 Kırım Harbi dolayısıyla borçlanma tahvilleri çıkarılmış ve ardından çıkarılan çeşitli tahviller Osmanlı’da faaliyet gösteren yabancı şirketlerin (Şimendifer, elektrik, gaz ve tramvay şirketleri) ve sonra meşrutiyetin ardından da yerli şirketlerin çıkarmış oldukları tahvil ve hisse senetleri piyasada alınıp satılmıştır.

Osmanlı İmparatorluğu için 1800’lü yıllar Avrupa’da meydana gelen değişmeler ve reformlar nedeniyle, yenilikler ve formlarla geçmiştir. Bunlardan bazıları onların tavsiyeleriyle, bazıları batılılaşma adıyla bazıları da zorunluluktan olmuştur. 1839 Tanzimat Fermanı, 1586, Islahat Fermanı ve 1876 Meşrutiyetin ilanı bunlardan bazılarıdır. Özellikle 1838 yılında İngiltere ile yapılan Ticaret Anlaşması ile yabancılara verilen tavizler ve sonrasında Avrupa’lıların Tanzimat Fermanıyla Osmanlı’ya her türlü müdahale yollarını açmıştır. Osmanlı 1840 yılında Fransa’dan ilk sınırlı borçlanmayı gerçekleştirmiş ancak İlerleyen yıllarda 1854 Kırım Savaşı nedeniyle İngiltere ve Fransa’dan 5 milyon Sterlin borçlanma yapılmış ancak kasaya giren net miktar bunun yarısından az olmuştur. Bu para geçici olarak mali sıkıntıların atlatılmasında kullanılmış ancak savaş maliyetlerini karşılamaya yetmemiştir. Böylece borçlanmaya alışılmış ve yeni borçlanmalara girilmiştir. Spekülatörler, bankerler ve dış devletler her borçlanmayı sevinçle15

karşılar hale gelmişlerdir (Fertekligil, 2000:8-16).

Bu borçlanmalar birbirini izlemiş ve acı bir tecrübe olsa da bu durum mali piyasa ve borsa faaliyetleri yönünden mali araçların artmasında ve gelişmesinde temel aşamalardan

14 BRAUDEL, (1991: 200)

15Osmanlı Devleti’nin borçlanmasından faydalanmak isteyen bir çok mali kurum ve bankaların bu sermaye piyasasından pay koparmak için spekülasyon yaratıyorlar ve böylece de kazançlarını artırıyorlar (Yerasimos, 1975: 815-516).

biri olmuştur.

1860 yılında İstanbul’da mubayaacı, oyuncu, tellal adlarıyla menkul kıymet ticareti yapan özel esnaf grubu kurulmuştur. Bu grup, Esham-ı Cedide adıyla anılan Osmanlı Tahvillerinde, yabancı ve yerli para birimlerinde spekülasyonlar yapmışlardır.1864 yılında Galata Bankerleri tarafından ilk dernek ve Türk finansal tarihinin ilk bankası olan “İstanbul Bankası”nı 1847’de kurulmuştur ve 15 Nisan 1866’da yayınlanan “Umum Borsalar Nizamnamesi” ile ticaret borsalarının da kuruluş temelleri atılmıştır (Türkiye’de ilk ticaret borsası İzmir’de 1892 yılında “İzmir Ticaret ve Sanayi Borsası16” olmak üzere, “Adana Ticaret Borsası17” 1913, “İstanbul Ticaret Borsası18” 1925 ve Ankara Ticaret Borsası 1927 yılında kurulmuştur)19

. Bir başka kaynağa20

göre; “1886 yılında ülke düzeyinde geçerli olmak üzere "Umumi Borsalar Nizamnamesi" ile genel bir düzenlemeye gidilmiş ve bu düzenleme ile ilk borsa, 1891 yılında İzmir'de Ticaret ve Sanayi Borsası adı altında kurulmuş, bunu 1913'de Adana, 1920'da Antalya, 1924'de Edirne, Konya, Bursa ve 1925'te İstanbul Ticaret ve Zahire Borsaları izlemiştir.”

1866 yılında ilk borsa İstanbul’da “Dersaadet Tahvilat Borsası” adıyla (Başkanı: Abidin Bey) kurulmuştur²¹. Borsada, yerli ve yabancı tahviller ile hisse senetleri Avrupa borsalarıyla telgrafla iletişim kurulması suretiyle işlem yapılmıştır (Panama tahvilleri ve Süveyş Kanalı hisse senetleri yabancı bankaların aracılığıyla Osmanlı’daki yerli yatırımcılar tarafından satın alınmıştır.).

Osmanlı Devleti’nde ilk banka ise “Banque de Constantinople” (İstanbul Bankası) adıyla 1845 yılında devlet desteğiyle zamanın bankerlerinden Monalaki Baltazzi (Baltacı) ve J. Alleon tarafından döviz kurlarındaki istikrarın sağlanması amacıyla kurulmuştur. Banakasın sermayesi devletin desteği olan 25 milyon kuruş olup 1848’de Fransa ile olan ticaretin yavaşlaması nedeniyle kapanmak zorunda kalmıştır. Bunu 1863 yılında Bank-ı Osmanlı Şahane (Banque Imperiale Ottomane), yeniden Banka İstanbul ve diğer bankalar22

izlemiştir (Fertekligil, 2000:8-16).

16

Ayrıntı için: http://www.itb.org.tr/tr/history.asp# (ET: 15.01.2013).

17

Ayrıntı için: http://www.adanatb.org.tr/index.php?option=com_content&view=article&id=59&-Itemid=78 (ET: 15.01.2013).

18

Temeli 1882’de atılmıştır. Ayrıntı için: http://www.istib.org.tr/sayfa.asp?ID=009007 (ET: 15.01.2013).

19

http://www.ekodialog.com/Makaleler/turkiyede-borsanin-tarihcesi.html (ET: 15.01.2013)

20

http://www.usaktb.org.tr/sayfa.asp?sayfa=hakkimizda (ET:05.01.2013).

21

“Borsa Rehberi”, (1928: 21, Cilt:1)

22Osmanlı Devleti’nde Bankalar İçin: Caston (1876:102), www.ekodialog.com (2013d), ATAM (2003), Özdemir (2009).