Osmanlı Dönemi Darbeler

1. I.MeĢrutiyet Darbesi (29 Mayıs 1876) 2. II.MeĢrutiyet Darbesi (10-24 Temmuz 1908) 3. 31 Mart 1909 Ġhtilali

4. Halaskaran Zabitan Grubu Ġsyanı (21 Haziran 1912) 5. Babıali Baskını (13 Ocak 1913)

6. Mahmut ġevket PaĢa Suikastı (12 Haziran 1913) A.1. I.MeĢrutiyet Darbesi (29 Mayıs 1876)

Türk tarihindeki ilk rejim değiĢikliğini ifade eden MeĢrutiyet kavramı siyasi literatürde pek kullanılan bir kelime değildi. “ġart” kökünden türetilen meĢrut kelimesi aslında “meĢveret” den “parlamenter sistem”e kadar pek çok Ģekilde anlatımı yapılabilir.

MeĢrutiyet hareketinin meydana gelmesini, birkaç kiĢinin teĢebbüsüne veya yabancı devletlerin baskısına bağlamak gibi yorumlar yerine, o güne kadar gerçekleĢmiĢ hadiselerin tabi bir sonucu ve tarihi geliĢiminin ürünü olduğunu düĢünmek daha akla yakındır.

137

MeĢrutiyet isteminin oluĢumunu anlayabilmek için bu dönüĢüme sebep olan ve zemin teĢkil eden geliĢmeleri bilmek gerekir. II. Mahmut ve onun ıslahatlarının bir yerde yansıması olan Tanzimat Döneminin baĢlaması ile Osmanlı ülkesinde o zamanın ideolojik düĢüncelerinden etkilenen siyasi gruplar oluĢmaya baĢladı.

Vakayı Hayriye ile Yeniçeri Ocağı kaldırılınca Osmanlı devletinin muhalefet hareketini yönlendiren ulema desteksiz kalıyor ve muhalefet de bunun sonun sonucunda siyasileĢmeye baĢlıyordu. 1859 “Kuleli Vakası” ve 1865‟te “Ġttifak-ı Hamiyyet” grubunun darbe teĢebbüsünü bu siyasileĢme hareketine örnek olarak gösterebiliriz.

Merkezi bürokrasinin, Batı‟nın giderek yükselen etkisiyle yönetimde ağırlığını hissettirmesi hatta Abdülmecit ve Abdülaziz dönemlerinde bir Bab-ı Ali diktatoryasının oluĢması dikkat çekici olmuĢtur. Varlıkları resmen kabul edilmesi 1866 olan “Genç Osmanlılar” ise o zamanın Osmanlı ülkesi için oldukça radikal söylemleri olan “Osmanlı vatanseverliği, hürriyet, meĢveret” gibi yeni kavramları siyasi literatüre getiriyorlardı. Bu kavramlar aydınlar arasında hızla yayıldı ve kabul gördü.

Osmanlı maliyesinin iflas halinde olması, Balkanlarda baĢ gösteren buhran durumları ve Osmanlı devletinin ayaklanmaları bastırmasına karĢı dıĢ devletlerin Osmanlıya olan tutumlarını katılaĢtırmaları ve Balkan buhranına çözüm olması düĢüncesiyle 1876‟da Ġstanbul Tersane Konferansının toplanması MeĢrutiyete giden yolu oldukça hızlandırmıĢtır.

I.MeĢrutiyet‟in ilana giden son olaylara bakacak olursak, Serasker Hüseyin Avni PaĢa, Askeri Mektepler Nazırı Süleyman PaĢa, Bahriye Nazırı Kayserili Ahmet PaĢa ve ġurayı Devlet Reisi olan Mithat PaĢa‟nın hareketi sonucu Sultan Abdülaziz yerine tahta V. Murat geçirildi. Abdülazizin öldürülmesi ve “Çerkes Hasan Vakası” V. Murat‟ın ruh sağlığını iyice bozunca PadiĢahlığa II.Abdülhamit getirildi.

Kanuni Esasi biran önce hazırlanarak Ġstanbul Tersane Konferansı‟nın varlık sebebi kaldırıldığı düĢünüldü. Böylece iki meclisli bir padiĢah yönetimine geçilmiĢ

138

oldu. Fakat I. MeĢrutiyet‟in ömrü uzun sürmemiĢtir. Ruslarla yapılan 93 harbi sırasında Mebusan Meclisi‟nin olumsuz tutum takındığı gerekçesiyle meclis tatil edilmiĢtir. Böylece I. MeĢrutiyet sona ererek 1908 senesine kadar II.

Abdülhamit‟in kiĢisel yönetimi etkili olmuĢtur⁵⁵. A.5. Çırağan Baskını (13 Ocak 1978)

Abdülaziz‟in indirilmesinden sonra sarıklı ihtilalci diye anılan Ali Süavi de Türkiye‟ye döndü. Masonlarla iliĢkisi ve aynı zamanda Ġngiliz hayranı olduğu bilinen Ali Süavi, Galatasaray Lisesi Müdürlüğüne getirildi. Buna rağmen V.Murad‟ı tahta getirme fikrinden vazgeçmedi ve Abdülhamid‟e karĢı ilk hareketi baĢlattı. Etrafında topladığı 100 kadar göçmenle Çırağan Sarayı‟nı bastı ve V.Murad‟ı kaçırıp tahta çıkarmak istedi. Fakat baĢarılı olamadı ve öldürüldü.⁵⁶

A.2. II.MeĢrutiyet Darbesi (10-24 Temmuz 1908)

I.MeĢrutiyet‟in kaldırılmasından sonra II. Abdülhamit MeĢrutiyet taraftarlarını etkisiz hale getirdi. II. Abdülhamit Bab-ı Ali‟yi, orduyu ve ulemayı kendisine muhalefete kalkıĢamayacak Ģekilde etkisizleĢtirdi ve merkezi otoritenin bütün yetkilerini kendinde toplayarak merkeziyetçi bir yönetim kurdu.

I.MeĢrutiyet‟in sonu bir anlamda Tanzimat devrinin ve Tanzimat ideolojisinin de sonunu getirdi. II. Abdülhamit dönemi bütün yetkilerin sarayda toplanmıĢ olması bakımından değiĢim isteyenler tarafından beklenmedik bir sonuç oldu ve saraya karĢı çalıĢmaların gizli olarak yürütülmesi durumunu ortaya çıkardı.

II. MeĢrutiyet aslında 1878‟de meclisin tatil olup da toplanamaması sonrası tekrar 1908‟de toplantıya çağırılması anlamına gelir. Ġlkine göre bakıldığında II.

MeĢrutiyet arkasında önemli miktarda kamuoyu desteği almıĢ olması bakımından, sadece belli sayıda asker-sivil, aydının değil, daha geniĢ kitlelerin katılımıyla gerçekleĢmiĢtir. En azından Rumeli‟de II. MeĢrutiyet halk desteğine dayalı hareket olduğu söylenebilir. Ġstanbul ve diğer yerlerdeki gösteriler ilandan sonra oldukları için Rumeli‟den ayrı tutulmaları gerekir.

55Süleyman KocabaĢ, 29 Mayıs 1876 Darbesinin Ġç Yüzü Sultan Abdülaziz Nasıl Devrildi?, Bayram Matbaacılık,Ġstanbul, 2011, s. 133.

56 ġükrü Karatepe, Darbeler, Anayasalar ve ModernleĢme, Ġz Yayıncılık, Ġstanbul, 1999, s. 103.

139

Abdülhamit yönetiminin sonunu aydınlar getirmiĢtir dersek yanlıĢ olmaz.

TeĢkilatlı muhalefetin baĢında 1889‟da kurulan “Ġttihad-i Osmani Cemiyeti” daha sonra ismi Ġttihat ve Terakki olan cemiyet yer alıyordu. Cemiyetin üyelerinin tamamına yakını öğrencilerden meydana geliyordu. 1905‟ten sonra Türkiye‟deki genç subaylarında harekete katılmaya baĢlaması muhalefet hareketine büyük güç kattı. 1908‟de Ġngiliz ve Rusların Reval‟de toplanarak Osmanlı toprakları hakkında karar almaları II. Abdülhamit‟e olan tavrın askerlerce de sertleĢmesine sebep oldu.

1906‟da III. Ordu subayları tarafından Selanik‟te kurulan “Osmanlı Hürriyet Cemiyeti” kısa zamanda Ahmet Rıza Bey grubuyla birleĢerek “Ġttihat ve Terakki Cemiyeti adını aldı. Enver ve Talat Beylerinde üye oldukları Selanik ġubesi, muhalefet hareketinin baĢarıya ulaĢmasında baĢ rolü oynadılar. Enver Beyin, Resneli Niyazi‟nin dağa çıkması sonucunda olaylar iyice büyümeye yüz tutunca II.

Abdülhamit II. MeĢrutiyeti ilan etmek durumunda kaldı.

II. MeĢrutiyet‟ten beklenen en büyük sonuç ise, ülke toprak bütünlüğünü sağlamak, geri kalmıĢlıktan kurtulmak olsa da tam tersi sonuçların da alındığını söylemek yanlıĢ olmaz.

A.3. 31 Mart 1909 Ġhtilali

II. MeĢrutiyet‟e karĢı yapılan “gerici” diye adlandırılın bir ayaklanmanın asıl yöneteni bulunamamıĢtır. DerviĢ Vahdeti isimli Ģahsın olabileceği düĢünülmektedir. Meclis çoğunluğunu elinde bulunduran Ġttihat ve Terakki, giderek sertlik çizgisinde davranıĢ göstermesi sonucu meclis içinde ve halk arasında sertleĢen bir muhalefet oluĢtu. 7 Nisan 1909‟da Serbesti Gazetesi baĢyazarı Hasan Fehmi‟nin köprü üstünde öldürülmesi, ittihat ve Terakki‟ye karĢı olanlarda infial uyandırdı. Subaylarına karĢı gelen bazı askeri birlikler Meclisi Mebusan‟ı kuĢatarak ġeriat isteriz söylemleriyle gösteriye baĢlayarak önlerine gelen harbiye subaylarını öldürmeye baĢladılar ve ayaklanma büyüyünce hükümet çaresiz kaldı. Ġsyan Selanik‟ten gelen Mustafa Kemal‟in de görev yaptığı Hareket

140

Ordusu bastırmıĢtır. Ġsyanın padiĢah II.Abdülhamid‟in çıkardığını iddia edenler tarafından padiĢah tahttan indirilmiĢ yerine V.Mehmed ReĢad çıktı.⁵⁷

A.4. Halaskaran Zabitan Grubu Ġsyanı (21 Haziran 1912)

1912 yılının Mayıs ayında örgütlenen Hürriyet ve Ġtilaf yanlısı silahlı bir örgüttür. Ġttihat ve Terakki muhalifi olan bu örgüt Bab‟ı Ali Baskını‟na kadar birçok eylem gerçekleĢtirmiĢtir. Gazetelerde sert bildiriler yayınlayan ve askeri Ģuraya muhtıralar veren Halaskar Zabitan Sadrazam Mehmet Said PaĢa‟nın istifasına neden olmuĢtur⁵⁸. Meclis-i Mebusan baĢkanı Halit Bey‟e tehdit mektubu göndererek Ġttihatçı çoğunluklu meclisin dağılmasını istemiĢ,⁵⁹ bu istekleri meclis tarafından kınansa da Ahmet Muhtar PaĢa‟nın giriĢimleriyle kapatılmıĢtır.

A.5. Babıâli Baskını (13 Ocak 1913)

I. Balkan SavaĢı‟nın getirdiği yenilgi ve Londra‟da 16 Aralık 1912‟de toplanan barıĢ konferansında Edirne‟nin Bulgarlara verilmesi ihtimalinin ağırlık kazanması üzerine Enver PaĢa ve arkadaĢları 23 Ocak 1913‟te sabah Babıali‟yi bastı; baskında BaĢkumandan vekili ve Harbiye Nazırı Nazım PaĢa ile birkaç asker hayatını kaybetti. Sadrazam Kamil PaĢa‟ya istifa mektubunu yazdıran Enver PaĢa saraya, zamanın hükümdarı Sultan ReĢad‟a bizzat götürdü ve Kamil PaĢa‟nın yerine Ġttihat ve Terakki mensubu olmamasına rağmen Ġttihatçılar‟a yakın görünen bir asker, Mahmut ġevket PaĢa getirildi.⁶⁰

A.6. Mahmut ġevket PaĢa Suikastı (12 Haziran 1913)

Balkan SavaĢı‟nın son Ģiddetiyle devam ettiği bu sırada muhalefetin Hükümete bir darbe yapacağı iddiaları artmıĢtı. PaĢa her zaman olduğu gibi 11 Haziran 1909 günü de Harbiye Nezaretine gelmiĢ çalıĢmalarını bitirmiĢ Babıali‟ye doğru yola çıkmıĢtı. PaĢa‟nın otomobili ÇarĢıkapı‟ya giderken bir cenazeyle karĢılaĢmıĢ, cenazenin yoldan geçmesi beklenirken tam bu sırada suikastçiler

57 Z. Türkmen, Kurmay YüzbaĢı Mustafa Kemal (Hareket Ordusu Kurmay BaĢkanı): 31 Mart isyanının Bastırılmasında Ordunun Rolü, Berikan Yayınevi, Ankara, 2007 s. 25-26.

58 Ali Birinci, Hürriyet ve Ġtilaf Fırkası, Dergah Yayınları, Ġstanbul, 1990.

59 Ġsmail Arar, Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil MenteĢe’nin Anıları, Hürriyet Vakfı Yayınları, 1986, s. 160.

60 Murat Bardakçı, Enver, Türkiye ĠĢ Bankası Kültür Yayınları, Ġstanbul, 2015, s. 104.

141

harekete geçip Mahmud ġevket PaĢa‟yı öldürmüĢlerdir.⁶¹ Mahmut ġevket PaĢa‟nın öldürülmesi üzerine Ġttihat ve Terakki ülke iktidarına tamamen hakim olmuĢtur.⁶²