Bu dönem büyük bir sosyal değiĢim ve dönüĢümün yaĢandığı tarihleri içinde barındırmaktadır. Dönemin edebi anlayıĢı da siyasi anlayıĢ gibi devrimci bir nitelik taĢıdığı için eskinin üzerine tamamen bir çizgi çekmekte ve yeni birtakım Ģeylerin peĢine düĢmektedir. Cumhuriyet‟in ilan edilmesiyle yaĢanan siyasi-sosyal ve ekonomik değiĢimlerle beraber kültür ve edebiyat da bundan nasibini almıĢtır.
Cumhuriyet‟in kurulduğu dönemde edebi olarak Ģu düĢünce ve anlayıĢlar üzerinde tartıĢmalar olmuĢtur: 1- Cumhuriyet ve onunla beraber yapılan devrim ve inkılaplar doğal olarak onun destekleyicisi bir edebi anlayıĢı da beraberinde getirmiĢtir. Bazıları edebiyatın böyle güdümlü olamayacağını söylerken bazıları da tam tersine edebiyatın da desteği ile devrimlerin halka daha kolay bir Ģekilde yayılacağı düĢüncesinde olmuĢtur. 2- Millî edebiyat ve milliyetçi edebiyat arasındaki benzerlik ve farklar üzerine yapılan tartıĢmalardır. 3- Eski edebiyat üzerine yapılan tartıĢmalar ki bir kısım edebiyatçı Divan Edebiyatı‟nı yerden yer vururken, bir kısmı ona ılımlı bakmayı bilmiĢtir.
Bu dönemde sağlam bir eleĢtiri teorisi meydana gelmemekte ancak bu iĢi meslek edinen insan sayısı artmaktadır. Daha önce var olan eser, devir ve yazar merkezli eleĢtiri anlayıĢı aynen devam etmiĢtir. Ayrıca dönemin edebiyat anlayıĢının temelini oluĢturan “köklere dönüĢ” düĢüncesinden dolayı edebiyat tarihi ve antolojiler oldukça fazla yer tutmaktadır. Bu edebiyat tarihleri dolaylı
27 Beyaz, Yasin. „‟Tanzimat‟tan Cumhuriyet‟e Türk Edebiyatından Tenkidin Genel Seyri „‟
25
olarak eleĢtiriyi etkilemektedir. Edebiyat tarihi ve antoloji eserlerinin yayınlanması sayesinde edebi eserlere bütünlüklü bir bakıĢ açısıyla bakma imkanı doğmuĢtur.
Böylelikle varolan bütün malzeme ortaya çıkarılmıĢ, bir araya getirilmiĢ ve ilgililerin kullanımına sunulmuĢtur.28
Cumhuriyet‟ten sonra da Divan Edebiyatı ve Tanzimat Edebiyatı eleĢtiri konularından birisi olmaya devam etmektedir. Divan Edebiyatı‟nın klasik bir edebiyat olamayacağı, dalkavuk, halktan uzak bir edebiyat olduğu vurgulanmaktadır. Benzer eleĢtirilerden Tanzimat ve Servet-i Fünun edebiyatları da nasibini alır.
ġiirle alakalı tartıĢmaların merkezini “eski-yeni” ve “ideoloji ve Ģiir”
oluĢturmaktadır. Yedi MeĢaleciler, BeĢ Hececileri eleĢtirmekte ve Ģiiri sun‟ileĢtirdiklerini, cansızlaĢtırdıklarını söylemektedirler. Daha sonra Nazım Hikmet “Putları Yıkıyoruz” adlı bir yazı yazarak Abdülhak Hamid, Mehmet Emin gibi Ģairlere ve onların Ģiirlerine çatmaktadır. Ayrıca Ģiirin herhangi bir ideoloiji tarafından sınırlandırılıp sınırlandırılamayacağı hakkında da tartıĢmalar olmaktadır.
Kısacası 923-1938 yılları arasında Ģiir eleĢtirileri, genellikle Ģairler tarafından yapılmakta, olumlu eleĢtiriler aynı Ģiir anlayıĢına sahip Ģairler tarafından, olumsuz eleĢtirilerse karĢı anlayıĢtakiler tarafından yöneltilmektedir. Bu dönemde esere yönelik eleĢtiri çok azdır. Çoğu zaman Ģairin kiĢiliği ve siyasal eğilimi eleĢtiri konusudur. Eski Ģairler milli olmamakla suçlanırken yeniler de Ģiiri ideolojinin hizmetine sunmak ve halk Ģiirini beceriksizce taklit etmekle suçlanmaktadırlar.
ġiire yenilik getirebilme, eleĢtiride kullanılan en önemli ölçütlerden biridir. ġiir eleĢtirilerinde en çok eleĢtirilen Ģairler arasında ise Abdülhak Hamit, Ahmet HaĢim, Tevfik Fikret, Mehmet Akif, Nazım Hikmet, Yahya Kemal ve Necip Fazıl yer almaktadır.
Roman ve hikaye alanındaki eleĢtiriler ise Ģiire karĢılık daha derli topludur.
EleĢtirmenlerin roman ve hikayede aradıkları en önemli özellik gerçeklik olduğu için bu alandaki eleĢtiriler daha yapıcıdır. Roman eleĢtirilerinde ölçüt, romandaki
28 Beyaz, Yasin. „‟Tanzimat‟tan Cumhuriyet‟e Türk Edebiyatından Tenkidin Genel Seyri „‟
26
olayın ve kiĢilerin gerçeğe uygunluğu ve varsa psikolojik çözümlemelerin derinliğidir.
Dönemin en hararetli tartıĢma konularından biri de dil meselesidir. Harf inkılabı, dilde sadeleĢme, öz Türkçecilik, yazı-dili konuĢma dili meselesi bunların merkezini teĢkil etmektedir.29
Cumhuriyet döneminde eleĢtiri denince akla gelen ilk kiĢi Nurullah Ataç‟tır.
Ataç‟ın izlenimci eleĢtiri anlayıĢı Türk edebiyatında hayli önemli bir konumdadır.
Her ne kadar, nesnel ölçütlere değil, Ataç‟ın Ģahsî beğeni ölçülerine göre yazılmıĢ olsalar da, yazarlar Ataç‟ın, metinleri için ne söyleyeceğini daima merakla beklemiĢ, söylediklerine de değer vermiĢlerdir.30 Ataç‟ın eleĢtirmen tanımı Ģöyledir: “EleĢtirmen kendi zevkini, kendi düĢüncelerini, kendi duygularını söyleyen bir sanat adamıdır” (Sözün GeliĢi 50-51). Ataç, bu görüĢleriyle, “Ġyi bir eleĢtirici, Ģaheserler arasında kendi ruhunun serüvenlerini anlatır. Nesnel sanat olmadığı gibi nesnel eleĢtiri de yoktur” diyen Anatole France‟a yaklaĢmaktadır.
Bu döneminde Ataç haricindeki eleĢtirmenler arasında Sabahattin Eyuboğlu, Orhan Burian, Mehmet Kaplan, Suut Kemal, Mehmet Fuat, Asım Bezirci, Hüseyin Cöntürk, Fethi Naci gibi isimler bulunmaktadır.
EleĢtiri bize Batı‟dan gelen bir türdür. Bundan dolayı çok uzun bir mazisi yoktur. Mazisinin uzun olmaması ile birlikte onun sınırları (nerede baĢlayıp nerede bittiği) da belirgin değildir. Dolayısıyla diğer edebi türlerle geçiĢkenlik azr etmektedir. Bu geçiĢkenlik eleĢtiri, edebiyat tarihi ve estetikte daha net görülmektedir. Edebiyat tarihi ile eleĢtiri bazı durumlarda birbiri ile karıĢtırılır.
Türk edebiyatında eleĢtiri, geçmiĢle sürekli bir hesaplaĢma içerisine girdiği için bu noktada edebiyat tarihi ile eleĢtirinin sınırları geçiĢkenlik arz eder. Türk edebiyatında, edebiyat tarihi dediğimizde akla ilk gelen Fuad Köprülü‟dür.
Köprülü, edebiyat tarihçisi ile eleĢtirmen arasındaki farkı ortaya koyarken birinin belgelere dayandığının diğerinin ise kiĢisel duygulardan hareket ettiğinin altını
29Kurt, Çiğdem. "Edebiyatı Yeniden ġekillendirmek."
30Korkmaz, Nurseli Gamze. „‟ Cumhuriyet Döneminde EleĢtiri: Ġzlenimci mi, Objektif mi; Modernlik mi, Gelenek mi?
27
çizmektedir. Nurullah Ataç, edebiyat tarihi ile eleĢtirinin sınırlarının birbirinden tamamen ayrılmadığı için her iki türün de bundan zarar gördüğünü ifade etmektedir. Ayrıca edebiyat tarihçilerinin kiĢisel görüĢ belirtmek gibi bir lükslerinin olmadığını vurgulamaktadır. Sebahattin Eyüboğlu ise eleĢtirinin, edebiyat tarihinin bittiği yerde baĢladığını ve estetiğin baĢladığı yerde bittiğini söylemektedir.
EleĢtiri ile uğraĢmıĢ olan tüm bu sanatçılara rağmen Cemal Süreya, Cumhuriyet Dönemi eleĢtirmenleri olarak bilinen Nurullah Ataç, Cevdet Kudret, Mehmet Kaplan, Tahir Alangu, Fethi Naci vb. isimlerin hiçbirisini eleĢtirmen olarak kabul etmemektedir. Onların bazılarının bilgi verdiğini, bazılarının insanları çekiĢtirdiğini, bazılarının ise insanları yarıĢtırmaktan baĢka bir Ģey yapmadıklarını söyleyerek, onları eleĢtirmektedir.
Sonuç
Sanat eserini yaratanlar, sanatçılardır. Sanatçılar da içinde bulundukları toplumun bir parçası olmakla birlikte dönemin zihniyetinden de etkilenmektedir.
Sanatçıların yarattıkları ürünler her ne kadar özgün ve kiĢisel olursa olsun, sanatçıyı var eden ve kiĢiliğini yoğuran toplumdan izler taĢımaktadır.
Türk tarihinde yaĢanan olaylar sosyal ve kültürel alanlarla sınırlı kalmamıĢtır. Tanzimat ile baĢlayan kırılma Cumhuriyet‟e kadar hep gelgitler süregelmiĢtir. YaĢanan bu olaylardan ve geliĢmelerden edebiyat da nasibini almıĢ, kendi payına düĢen değiĢim süreçlerini yaĢamıĢtır. Namık Kemal baĢta olmak üzere dönemin edebiyatçılarının büyük bir kısmı siyasetin ve sosyal hayatın içinden birileri olarak yeninin savunucusu olmuĢlar, kendilerine alan açmak için Klasik Edebiyatı sürekli eleĢtirme ihtiyacı duymuĢlardır. Ancak Klasik edebiyat yolunda edebi eserler vermekten de geri durmamıĢlardır. MeĢrutiyet ile beraber yeni mecraya girme çabaları sürerken kırılma iyice derinleĢmektedir. Bu dönemde de edebi olarak eskinin eleĢtirisi devam eder, hece vezni, halka, halk kültürüne yönelme düĢüncesi ön plana çıkar. Cumhuriyet‟e gelindiğinde artık her Ģey netlik
28
kazanmaktadır. Cumhuriyet ile beraber yeni bir ideoloji ve yeni bir dünya kurulur.
Edebiyat bu süreci geçirmesinde ise eleĢtirini rolü oldukça büyüktür.
Kaynakça
Çil,Volkan. Edebiyat EleĢtirisi ve EleĢtiri Kuramları.
Beyaz,Yasin. Tanzimat‟tan Cumhuriyet‟e Türk Edebiyatı‟nda Tenkidin Genel Seyri, Cilt 4, Sayı 8, 2014.
Kurt,Çiğdem, Edebiyatı Yeniden ġekillendirmek: Ahmed ġuayb‟ın Edebiyat EleĢtirisi, Boğaziçi Üniversitesi, 2008 Korkmaz,Nurseli Gamze, Cumhuriyet Döneminde EleĢtiri: Ġzlenimci mi, Objektif mi; Modernlik mi, Gelenek mi?
29