Okuma Stratejileri

Strateji kavramı, Büyük Türkçe Sözlük’te (TDK, 2011) izlem kelimesiyle eĢ anlamlı kullanılmaktadır. Ġzlem ise “1.Ġzleme iĢi, izleme, takip 2. Önceden belirlenen bir amaca ulaĢmak için tutulan yol, strateji” Ģeklinde açıklanmaktadır. Strateji bireylerin yeni bir bilgi öğrenmek için izledikleri yol olarak da açıklanmaktadır (Erden ve Akman, 1998: 161). Bireyler, öğrenme süreçlerinde değiĢik yollara baĢvurdukları için farklı birçok stratejiden söz edilmektedir.

Okuma stratejileri, öğrencilerin okuduklarını anlamayı kolaylaĢtıran bilinçli davranıĢlardır (McLaughlin ve Allen, 2002’den akt. Tompkins, 2006: 228). Okuma stratejileri, “anlamanın güçleĢtiği durumlarda, öğrencinin akademik konulardaki performansını geliĢtirebilen biliĢsel araçlar” (Piloneita, 2006’dan akt. Epçaçan, 2009: 213), “öğrencilerin okuma amaçlarına göre kullandıkları özel eylemler” (Tercanlıoğlu, 2004’ten akt. TopuzkanamıĢ, 2009) olarak tanımlanmaktadır. Okuma stratejileri, okuyucuların hem bilgi edinme, bilgiyi organize etme veya dönüĢtürmede hem de kendi okuma süreçlerini düĢünme ve yönlendirmede kullandıkları iĢlemsel bilgi biçimlerini ifade etmektedir (Braten ve Samuelstuen, 2004).

Okuma stratejileri, öğrencilerin anlamalarını kolaylaĢtıran ve okuma sürecinde karĢılaĢtıkları problemlerin çözümüne katkı sağlayan bilinçli eylemleri içermektedir. Bu eylemler kiĢiden kiĢiye ve okuma amacına bağlı olarak değiĢiklik gösterir. Okuduğunu anlama sürecinde kimi öğrenci okuduklarının altını çizerken kimi öğrenci okuduğunu özetler kimi öğrenci de okuduklarını baĢkasıyla tartıĢır. Bu etkinliklerin hepsi birer okuma stratejisidir. Zevk amacıyla yapılan bir okuma veya ders çalıĢırken yapılan bir okuma esnasında öğrencilerin kullandığı okuma stratejileri de değiĢiklik göstermektedir.

Stratejilerin sınıflandırılması ile ilgili araĢtırmacılar tarafından ortak kabul gören bir taksonomiye rastlanmamaktadır. Oxford (1990) dil öğretiminde kullanılan stratejileri; bellek stratejileri, biliĢsel stratejiler, üst biliĢsel stratejiler, telafi edici stratejiler, etkin stratejiler ve sosyal stratejiler olarak altıya ayırmaktadır (Akt. Ay, 2003: 43). Bu sınıflamadan farklı olarak Cohen (1998) stratejileri; biliĢsel, üstbiliĢsel, sosyal ve etkin stratejiler Ģeklinde dörde ayırmaktadır. Okuduğunu anlama ile ilgili kaynaklarda okuma sürecinde kullanılması gereken iki tür stratejiden bahsedilmektedir. Bunlar biliĢsel stratejiler (cognitive strategies) ve üstbiliĢsel stratejilerdir (metacognitive strategies). Bu stratejilere geçmeden önce biliĢ ve üst biliĢ arasındaki farkı Ģu Ģekilde ifade edebiliriz: BiliĢ herhangi bir Ģeyin farkında olma durumu (Senemoğlu, 2010); üst biliĢ, kiĢin kendi biliĢi hakkındaki bilgisi ve kendi biliĢsel süreçlerini kontrol etme

becerisi olarak tanımlanmaktadır (Flavell, 1979). ÜstbiliĢ yerine farklı kaynaklarda biliĢsel farkındalık, ileri biliĢ, biliĢ ötesi gibi kavramlar da kullanılmaktadır.

Okuma eğitiminde biliĢsel stratejiler; anlama stratejileri ve okuma stratejileri Ģeklinde de ifade edilmektedir. Bu stratejiler okuma sürecinin farklı safhalarında okuyucular tarafından süreci daha verimli hâle getirmek, anlamın yapılandırılmasını kolaylaĢtırmak, edinilen bilgiyi zihinde daha iyi organize edip daha uzun süre hafızada tutmak için kullanılan stratejilerdir (Harvey ve Goudvis, 2007’den akt. Uyar, 2015: 62). Okuma sürecinde; ön bilgileri harekete geçirme, görselleĢtirme, soru sorma, tahmin etme, bilgileri organize etme, metin yapılarını analiz etme, özetleme vb. biliĢsel stratejiler kullanılmaktadır.

Üst biliĢsel okuma stratejileri, okurun okuma sürecini nasıl planlayacağına, süreci nasıl izleyeceği ve nasıl değerlendireceğine dair düĢüncelerini kapsamaktadır (Mokdari ve Reichard, 2002). Üst biliĢsel okuma stratejileri, bireyin kendi okuma süreci ile ilgili farkındalığını sağlayan stratejilerdir (Çöğmen ve Saracoğlu, 2010: 92). Bu stratejiler bireylerin, kendi okuma süreçlerini planlama, izleme ve değerlendirmelerini sağlayan etkinliklerdir.

Tompkins’e (2006: 228) göre biliĢsel stratejiler düĢünmeyi ve biliĢi gerektirirken üst biliĢsel stratejiler düĢünme hakkında düĢünmeyi gerektirir. Bir hikâyeyi okumaya baĢlarken hikâyedeki olaylar ve kahramanlarla ilgili tahminlerde bulunma, biliĢsel bir stratejidir. Çünkü tahmin etme düĢünmeyi gerektirmektedir. Okuyucuların okuma sürecinde anlama düzeylerini denetlemeleri ise üst biliĢsel bir stratejidir. Okuyucular anlama ile ilgili problem yaĢadıklarını düĢündüklerinde örneğin; geriye dönüĢler yapabilir, tekrar okuyabilir veya arkadaĢlarına anlamadıklarını sorabilirler. Bu etkinlikler birer üstbiliĢsel okuma stratejisi örneğidir.

Üst biliĢsel okuma stratejileri genel olarak planlama, izleme ve değerlendirme olmak üzere üç baĢlık altında incelenmektedir (Karatay, 2010c: 460). Planlama, okuyucunun okuma amacını belirlemesi ve okuma eylemini önceden tasarlamasını ifade etmektedir. Ġzleme ise süreç boyunca okumanın planlanan hedefler doğrultusunda ilerleyip ilerlemediğini, anlamayla ilgili bir sorun olup olmadığını sorgulamayı kapsamaktadır. Değerlendirme ise planlanan hedeflerin gerçekleĢtirilmesi durumunu ve öğrenme sürecindeki eksikliklerin değerlendirilmesini içerir (Çöğmen ve Saracaloğlu, 2010; Karatay, 2009). Öğrenciler bu stratejileri kullanırken kendilerine Ģu soruları sorabilir (NCREL, 1995’ten akt. Kuruyer ve Özsoy, 2016: 773):

Planlarken: Bu konuda hangi bilgi bana yardımcı olabilir? Ġlk olarak ne yapmalıyım? Bunu neden okuyorum?

Ġzlerken: Doğru ilerliyor muyum? Bundan sonra ne yapmalıyım? Neyi değiĢtirmeliyim? Değerlendirirken: Her Ģeyi doğru yaptım mı? Bu yaptığım iĢten ne öğrendim?

Ġyi ve zayıf okuyucular üzerine yapılan araĢtırmalar, iyi okuyucuların metinleri daha iyi anlamak için etkili strateji kullandıklarını göstermektedir. Üst biliĢsel okuma stratejilerini edinmiĢ okurlar, okuma eylemini önceden planlar, okuma sırasında nasıl okuduğunu, metinden ne anladığını sürekli gözden geçirir, okuma sonrasında konu ile ilgili önceden belirlediği amaçlarına ulaĢıp ulaĢmadığını kontrol eder, okuma sürecini baĢtan sona doğru tekrar değerlendirirler (Erdağı Toksun, 2015: 47).

Kaynaklarda okumayla ilgili biliĢsel ve üst biliĢsel stratejiler birlikte ele alınıp “okuma öncesi”, “okuma sırası” ve “okuma sonrası” stratejiler Ģeklinde üç ana baĢlık altında sınıflandırılmaktadır (Akyol, 2011; CoĢkun, 2010; GüneĢ, 2007b; Karatay, 2007; Melanlıoğlu, 2014; Temizkan, 2007; Ülper, 2010).

Okuma öncesi stratejiler; okuma amacını belirleme, amaca göre okuma hızını ve türünü belirleme, görsellerden ve metinle ilgili ipuçlarından (baĢlık, yan baĢlıklar, koyu yazılan yerler vb.) hareketle içeriğini tahmin etme, metne yönelik tahminlerini arkadaĢlarıyla tartıĢma, metnin giriĢ ve sonuç bölümüne göz gezdirme, metnin konusunu yansıtan anahtar kelimeleri tarama, bilinmeyen sözcüklerin anlamını bulma, biçimsel Ģemayı etkinleĢtirme vb. etkinliklerdir (Ülper, 2010: 82-83).

Okuma sırası stratejiler; metni okuma, okurken not tutma, okuma hızını ayarlama, belli aralıklarla metni doğru anlayıp anlamadığını kontrol etme, anlamada zorlanınca metnin üzerinde iyice yoğunlaĢma, gerekirse sesli okuma, dikkati dağılınca, tekrar okuma, metindeki önemli bilgileri belirleme, yuvarlak içine alma veya altını çizme vb. etkinliklerdir (Karatay, 2013: 234).

Okuma sonrası stratejiler ise; metinle ilgili yapılan tahminlerin doğruluğunu kontrol etme, metnin konusunu belirleme, metnin ana düĢüncesini belirleme, yardımcı düĢünceleri belirleme, metne ait anahtar kelimeleri belirleme, metnin özetlenmesi, metnin kavram haritasının çıkarılması, okunan metnin doğru anlaĢılıp anlaĢılmadığını kontrol etmek için baĢkalarıyla tartıĢma vb. etkinliklerdir (Karatay, 2013: 44).

Tompkins (2006), okuma sürecinde yaygın olarak kullanılan biliĢsel ve üst biliĢsel stratejileri ve bunların okumadaki rolünü Ģu Ģekilde açıklamaktadır:

Tablo 3. Bazı Okuma Stratejileriyle Ġlgili Bilgiler

Strateji Okuyucuların yaptıkları Stratejinin anlamaya katkısı

Tahmin etme

Okuyucular, okuyacakları ile ilgili anlamlı tahminler yapar, daha sonra bu tahminlerin doğruluğunu kontrol eder ve uygun olmayan tahminleri yenilerler.

Tahminler, okuyucuların amaçlar oluĢturmasına katkı sağlar, bu da okuyucuların okuma sürecine daha etkili katılımını sağlar.

ĠliĢki kurma

Okuyucular, metinle kendileri, me- tinle dünya ve metinle diğer metinler arasındaki iliĢkileri kurmak için ön bilgilerini harekete geçirir.

Okuyucular, metin ve kendi ön bilgi- leri arasında bağ kurarak okudukla- rını kiĢiselleĢtirirler.

GörselleĢtirme

Okuyucular, okuduklarıyla ilgili

zihinsel imajlar oluĢturur. Okuyucular, okuduklarını daha iyi hatırlamak için zihinsel imajlar oluĢ- turur.

Sorgulama

Okuyucular, metinle ilgili kendile- rine yüzeysel ve çıkarımsal anlamaya yönelik sorular sorar.

Okuyucular, soruları kendi anlamala- rını kontrol etmek, anlaĢılmayan noktaları aydınlatmak ve çıkarımda bulunmak için kullanırlar.

Büyük fikirleri belirleme

Okuyucular, metindeki önemli bilgi- leri ayırt eder.

Okuyucular, metindeki büyük fikir- lere odaklandığı için ayrıntılarda boğulmaz.

Özetleme Okuyucular, metindeki önemli fikir-leri birleĢtirerek kısa bir anlatım oluĢturur.

Okuyucular, metni özetlediklerinde okuduklarını daha iyi hatırlar.

Ġzleme

Okuyucular, kendi okuma süreçlerini ve anlama düzeylerini kontrol eder- ler, metni anlamadıklarında gerekli tedbirleri alırlar.

Okuma sürecinde okunan metnin yarar sağlayacağı beklentisiyle hare- ket edilir. Eğer okuma yarar sağlamı- yorsa okuyucu ne yapacağını bilir. Değerlendirme Okuyucular, hem metni hem de

kendi okumalarını değerlendirir.

Okuyucular, strateji kullanımlarıyla ilgili sorumluluklarını bilir.

(Tompkins, 2006: 229)

Bu stratejiler dıĢında literatürde; GSOYBY (gözleme-sorma-okuma-yansıtma- bakmadan cevaplama-yeniden gözden geçirme), çoklu geçiĢ stratejisi, karĢılıklı öğretim stratejisi, K-W-L stratejisi (Ne biliyorum? Ne öğrenmek istiyorum? Ne öğrendim?), iĢbirlikli stratejik okuma, kavram haritaları ve grafik örgütlemeler, ĠTS (iĢbirlikli, tartıĢma, sorgulama) okuduğunu anlama stratejisi, TĠÖD (tahmin-inceleme-özetleme- örgütleme-değerlendirme) okuduğunu anlama stratejisi gibi çoklu stratejiler de kullanılmaktadır (Epçaçan, 2008).

Okuma stratejileri öğrencilere birçok avantaj sağlamaktadır. Öğrencilerin okumaya özen göstermeleri, etkin katılımları ve daha iyi okuyucu olmaları için rehberlik görevi üstlenmektedir (Gelen, 2003: 66). Okuma stratejilerinin neden önemli olduğuna dair Ģu maddeler sayılabilir:

1. Öğrenciler stratejileri kullanarak metinlerdeki bilgileri, ayrıntılı inceleyebilir, organize edebilir ve değerlendirebilir.

2. Okuma stratejilerini bilme; öğrencilerin dikkatlerini, belleklerini ve öğrenmelerini geliĢtirmeye katkı sağlar.

3. Stratejiler, öğrencilerin okuma süreçlerini kontrol etmelerine ve anlama becerilerini geliĢtirmelerine katkı sağlayan biliĢsel araçlardır.

4. Stratejik okuma, okuyucuların biliĢsel farkındalığı ve motivasyonunu ifade etmektedir. Çünkü okuyucular strateji kullanımı için hem bilgiye hem de motivasyona ihtiyaç duyar.

5. Stratejilerin eleĢtirel okuma ve düĢünme becerilerini geliĢtirdiği düĢünülebilir. 6. Stratejik okuma, bağımsız ve özerk öğrenmeyi teĢvik ederek program aracılığıyla öğrenmeyi kolaylaĢtırır (Paris, Wasik ve Turner, 1991).

Birçok öğrenci bilgilendirici metinleri anlamakta zorlanmaktadır. Okuma stratejileri, öğrencilerin farklı yapılardaki bilgilendirici metinleri anlamalarını kolaylaĢtırabilir. Öğrenciler, kendilerine öğretilecek anlama stratejilerini kullanarak okumalarını yönlendirir, anlamalarını izler ve anlamayla ilgili problemlerini giderebilirler.