filmde verilmek istenen temel düşüncedir. Bir kitap, kitabın içindeki herhangi bir metin, bir hikâye veya bir filmdeki tüm olaylar, mekân, sıralanan bilgiler, kişiler ve bunların dışındaki tüm unsurlar ana fikrin etrafında yapılandırılır. Bu unsurların bir arada olma sebepleri ve amaçları ana fikrin vurgulanma biçimine katkı sağlamaktır. Bir metinde ana fikir yoksa o metnin oluşturulma amacı muğlaksa o metnin; yazarın amacını anlatması, okuyucunun okuma amacına hizmet etmesi şüpheli hale gelmektedir.
Ana fikir, okunan metinden nasıl bir ders çıkarıldığını veya çıkarılması gerektiğini belirtir. Ana fikir genelde üst düzey düşünme süreçlerinin (analiz, sentez, değerlendirme) kullanılmasıyla elde edilir. Bazı metinlerde ana fikir açıkça verilir. Birinci sınıflarda bu normal olabilir ancak sınıf seviyesi yükseldikçe ana fikir metindeki ipuçlarının kullanılmasıyla öğrenci tarafından bulunmalıdır. Ana fikirler mümkün olduğunca deyimler ve atasözleiyle verilmemelidir. Çünkü verilen deyim ve atasözlerinin de yeniden açıklanması gerekmektedir. Bunlar, çocukların anlama düzeyine uygun olmayabilir (Akyol, 2010: 174).
Bir metnin ana fikir cümlesi bazı özellikler özellikler taşımalıdır (Beyreli, Çetindağ ve Celepoğlu, 2012: 43):
Konu değil, fikir olmalıdır. Açık ve kısa anlatılmış olmalıdır. Farklı yorumlara yol açmamalıdır.
Ana fikir cümlesi açıklamalara, örneklere, neden belirtmeye, etki ve sonuçları göstermeye; kısacası geliştirilmeye uygun olmalıdır.
Yargı bildiren tek bir cümle olmalıdır.
Metinlerde konu ve ana fikrin karıştırılması veya birbirinin yerine kullanılması oldukça sık yapılan bir hatadır. Ana fikir, metinde anlatılan fikirlerin somut bir yargı ifadesi ile bir cümle halinde anlatılmasıdır. Metin türlerinin içeriğini oluşturan, duygu, düşünce, olay veya durum gibi anlatılan temel şey konudur (Karataş, 2004). Pek çok şey metnin konusu olabilir: Doğal olaylar, duygular, insanlık tarihi, gündelik hayat vb. gibi. Bir metni oluşturmadan önce konu belirlenmiş olmalıdır.
45
Metnin ana fikrinin belirlenebilmesi için okuyucunun okuduğunu anlama becerisinin gelişmiş olması gerekir. Bu bakımdan ana fikir bulma ve okuduğunu anlama birbirleriyle son derece ilişkilidir. Okuduğunu anlama stratejilerinin çoğunda ana fikir bulma çalışmaları yapıldığı, ana fikir bulma stratejilerinin de okuduğunu anlama stratejilerinin basamaklarını içerdiği görülmektedir (Pilten, 2007: 23). Ana fikri bulma “metinden doğru çıkarımları yapabilmek, etkin bir biçimde çalışabilmek ve eleştirel bir biçimde okuyabilmek” için bir temel oluşturmaktadır. Başka bir deyişle, bir metinden ana fikir çıkarmak okuduğunu anlamanın özüdür. Ancak, ana fikir, hikâye edici ve bilgilendirici metinler arasında farklılık gösterir. Okuyucu bir hikâyenin temasını, olayların anlatılışından ve oluş sırasından çıkarmak zorundadır. Bunun aksine, bilgilendirici metin okuyucunun bir konu hakkında var olan mantıksal ilişki temelinde bir genelleme ya da tez geliştirmesini gerektirir. Bilgilendirici metnin içinde farklı türlerin yer aldığı dikkate alınırsa (örneğin, tanımlama, kıyaslama ve karşılaştırma, sıralama, sebep-sonuç, problem çözme), ana fikir ya da önemli olan şey belirli bir tür tarafından belirlenebilir (Jitendra ve Gajria, 2011: 8). Ana fikrin diğer bir örneği yorumlamadır. Yorumlama bir paragrafın üstü kapalı ifade edilen olası içeriklerinin bir özet cümlesidir. Paragrafın yorumlanması okuyucu tarafından yapılsa da, her hangi bir sonuca ulaşırken, okuyucu yazarın niyetini ve metin düzenini göz önünde bulundurmalıdır. Yazarın iletmek istediği anlamın özünde öğrencilerin okumakta oldukları metinde ele alınan ana konu ya da temayı anlama yetisi ve yorumlama vasıtasıyla yazarın ima etmiş olduğu iletiyi çıkarabilmesi yatmaktadır (Murray, 2007: 22).
“Düşüncenin Mozaiği” adlı eserde Keene ve Zimmermann (1997) ana fikri arayan okuyucular bağlamında düşünceli ve düşüncesiz metinlerden bahsetmektedir. Düşünceli bir metin okuyucusuna önemli kısımlara giriş sağlamaları için destek sağlar; düşüncesiz bir metin sağlamaz. Pek çok kurgu metinde, açık bir biçimde sunulan hikâye unsurları böyle bir çerçeve oluşturur. Ana ve önemsiz karakterler vardır. Zaman ve mekânı içeren bir ortam vardır. Açık bir başlangıç, orta ve son noktaları ile yükselen ve düşen bir hikâye vardır. Bir çatışma ve bunun bir biçimde çözümü vardır. Hikâyeyi bir araya getiren merkezi bir tema vardır. Bu metin yapısını veren bir anlatım çerçevesini okuyucular anladıklarında, bunu ana fikirleri tespit etmede bir rehber olarak kullanabilirler (Akt: Moreillion, 2007: 96).
46
Öğrenciler için bir hikâyenin veya seçilmiş metinlerin ana fikrini bulmak zor; onu tek bir cümleye sıkıştırmak ise daha zordur. Öğrenmek için okuma aşamasında öğrenciler stratejilerin nasıl kullanıldığını öğrenirlerse okudukları şeyin ana fikrini kendi başlarına bulabilirler. Okunan bir metinden, izlenen bir filmden ana fikrin nasıl bulunacağı öğretmen tarafından öğretilebilir. Titizlik gerektiren bu süreçte öğretmen olumlu ve olumsuz örnekleri sunarak ana fikri bulma aşamalarını öğrencilere göstermelidir (Minskoff, 2005: 179).
Okunan bir metindeki ana fikrin bulunmasında atılacak ilk adım konu ve ana fikrin birbirinden ayrılmasıdır. Konu; üzerinde durulan, hakkında yazı yazma ya da söz söyleme gereği duyulan şeydir. Bu şey, bir olay, sorun, durum olabileceği gibi bir duygu, düşünce ya da sezgi de olabilir (Özdemir ve Binyazar, 2002: 21; Akt: Çeçen, 2011: 139). Ana fikir, her zaman okumanın amacına bağlıdır. Eğer öğrenciler, hikâye edici metinler okuyorlar ve hikâye unsurlarını inceliyorlarsa; ana fikir, karakterlerde, mekânlarda, hikâyenin konusunda olabilir. Ana fikir; tüm metin, bölüm, sayfa, paragraf, cümle ya da kelime bazında belirlenebilir. Metnin ana fikrinin bulunmasında okuyucunun izlemesi gereken başka adımlar şunlardır (Moreillion, 2007: 96; Graves vd. , 2011: 54):
Yazarın amacı hakkında düşünmek. Yazar ne hakkında ve neden yazmış olabilir?
Metnin ana başlığını, alt başlıkları, koyu yazılmış olan kelimeleri dikkatle incelemek.
Paragrafın konusunu belirlemeye çalışmak. Konu cümlesi paragrafın başında, ortasında veya sonunda olabilir.
Kendi ifadeleriyle bir konu cümlesi yazmak.
Kontrol: Diğer cümleler ya da fikirleri yazılan ana fikir ile karşılaştırmak Hikâye okunduktan sonra öğretmen, olabilecek üç ana fikir cümlesi kurar. Öğrencilere bu cümlelerden sadece birinin ana fikir için iyi bir cümle olabileceği belirtilir. Öğrenciler her cümleyi okuyup hangi cümlenin ana fikir olacağı konusunda fikirlerini belirtirler, öğretmen sorularla öğrencileri yönlendirir. Öğretimi iyi yapılandırabilmek için okunacak metinler dikkatle seçilmelidir. Öncelikle metindeki ana karakterin belirli bir işi yaptığı bölümden ana fikrin kolaylıkla çıkarılabileceği bazı cümleler seçilebilir.
47
Metin okunduktan sonra ana fikri doğru olarak belirlemek için sorulması gereken temel sorular şunlardır: “Bu metin kim hakkındadır?”, “Metin neyi anlatmaktadır? ”, “Metindeki olay nedir?” .Öğretmen bu soruların ardından birkaç tane örnek ana fikir cümlesini nasıl yazdığını öğrencilere gösterir ve öğrencileri bir ana fikir cümlesi yazma konusunda teşvik eder. Bu tür alıştırmaların sıkça yapılması gerekmektedir. Şekil 7’de okunan bir hikâyenin ana fikrini bulabilmek için okuyucunun metne hangi sorularla yaklaşabileceğine dair örnek soru cümleleri sunulmuştur.
Şekil 7. Ana Fikri Bulmak İçin Cevaplanması Gereken Sorular (Reid ve Lienemann, 2007)
Bilgi verici bir metnin ana fikrinin bulunmasında kullanılabilecek önemli bir beceri de öğrencilerin metnin tamamının ana fikrini aramak yerine öncelikle her bir paragrafın ayrı ayrı ana fikrini bulabilmeleridir.
Paragraf kim veya ne hakkındadır?
Konu nedir?
Eylem nedir? Tek bir kişiden mi bir gruptan mı bahsediliyor? Metinde meydana
gelen olayın
sebebi nedir? Metinde meydana gelen olay nerede geçmektedir? Metindeki olay ne
zaman meydana gelmiştir?
Metindeki olay nasıl meydana gelmiştir?
48
Öğrencilerin bilgilendirici metinlerde ana fikir bulma becerilerilerini geliştirebilmek için Şekil 8‘de verilen örnek form kullanılabilir:
Şekil 8. Ana Fikir Cümlesi Örnek Formu (Schunke, 1988; Akt: Öztürk vd. , 2012)
Öğretmenin rehberliği, okuduğu bir metinde ana fikri arayan öğrenci için oldukça önemlidir. Özellikle ilkokul öğrencileri doğru ana fikir cümlesine ulaşma yolunda bazen herhangi bir dayanağı olmayan çıkarımlarda bulanabilirler. Başlangıç için bu faydalı olabilir. Ancak öğretmen yardımı ile bu çıkarımların kontrol altına alınarak bilinçli bir ana fikir cümlesinin kurulması gerekir. Aksi takdirde öğrenci bazen bir atasözü cümlesini bazen konu cümlesini ana fikir olarak algılayabilir. Öğretmen bu tür bir yanlış öğrenmeyi engellemek ve ana fikir bulma aşamasında çocuğa farkındalık kazandırmak için “Bulduğunuz ettiğiniz ana fikri destekleyen metindeki ayrıntılar nelerdir?” ve “Bu ana fikir cümlesine nasıl karar verdiniz?” gibi sorularla bu süreci desteklemelidir. Sürecin sonunda bulunan doğru ana fikir cümlesi vurgulu biçimde söylenmeli ve yazılmalıdır.