Özet, bir metnin, bir kitabın, sözlü bir anlatımın veya bir filmin en az önemli olan bilgi ve ayrıntıların çıkarılması yoluyla asıl metinden daha kısa olan yeni bir metnin oluşturulmasıdır. Var olan bir metnin yeniden anlatımı olan özet çoğunlukla yazılı olarak ortaya çıkmaktadır. Özetleme hem yazılı anlatım hem de anlama becerisiyle ilgilidir.
Metindeki ilk üç paragrafı okuyunuz. Okuduğunuz her paragraftan sonra, onun neden bahsettiğini en iyi açıklayan cümleyi bulmaya çalışınız. Bulduğunuz cümleyi aşağıya yazınız.
1. Paragraf:Ana Fikir Cümlesi ……….. 2. Paragraf: Ana Fikir Cümlesi………. 3.Paragraf: Ana Fikir Cümlesi………..
49
Özetlemenin amacı, bir metnin ana fikrini bulmak ve titiz bir biçimde metni yeniden üretmektir. Özetleme önemlidir; çünkü okuyucunun, metindeki temel fikirleri belirlemesine, metnin yapılarını oluşturmak için seçmesine ve hafızasında tutmasına yardımcı olur. Pek çok okuyucu yaptığı okumalarda doğru özetlemeyi yapamaz, sonuç olarak okuduğunu doğru anlayamaz ve hatırlayamaz (Reutzel ve Cooter, 2009: 184). Okuyucular okudukları şeyin zihinsel ve yazılı özetlerini yapmayı öğrendiklerinde; bu özetler düşüncelerin kayıtlarının tutulmasıdır. Bu durum okuma yoluyla elde edilen bilgilerin hayatta uygulanmasını kolaylaştırır (Block, 2003: 336). Çıkrıkçı’ya (2008) göre özetleme sürecinde amaçlar üç başlıkta toplanabilir:
“Özetleme Amaçlı” Anlama: Kaynak metni okuma-anlama
“Planlama Düzeyinde” Özetleme: Özet metnin planlama düzeyinde oluşturulması
“ Özetleme Amaçlı” Anlatma: Özet metni yazma
Özetleme yaparken, metindeki tüm bilgi ele alınır ve ana fikre yoğunlaşılır. Öğrencinin okuduğu metindeki önemli bölümleri hatırlamasına yardımcı olan özetlemenin öğretilmesi yoluyla okuduğunu anlamada denetim sağlanabilir. Öğretmen, öğrencilerin fikirler ve olaylar hakkındaki düşüncelerini kendi kelimeleriyle yazdırarak olayları ve ana fikri anlayıp anlamadıklarını kontrol edebilir. İyi ve kötü okuyucular özetleme etkinliklerinde de farklılık göstermektedirler. Özetlemenin içinde yer alan önemli beceriler, özetlemeyi okuyucular arasındaki farklılıkların meydana çıkarılması bakımından çok kullanışlı bir araç haline getirmektedir. Başarılı bir biçimde özetleme yapmak için, okuyucu şunları yapabilmelidir: (1) Metindeki fikirler arasından diğerlerine oranla daha önemli olanlarını tespit etmek, (2) Bilgiyi sıkıştırmak, (3) Bilgiyi yeniden düzenlemek. Bunların her birisi için sahip olunan beceriler yaş ve yeteneğe göre farklılık gösterir (Brassell ve Rasinski, 2008: 86; Carnine vd., 2006: 222; Palinscar ve Brown, 1989: 22). Sanıldığının aksine karmaşık bir süreç olan özetleme yapılırken öncelikle yapılması gerekenler şunlardır (Temur, 2011: 141):
50
Okuduğu malzemeyi (metin, kitap vb.) doğru anlamalıdır. Metnin önemli noktalarını belirlemelidir.
Ayrıntılara girmeden metnin ana hatlarını çizmelidir.
Metnin ana fikrini kaybetmeden kendi cümleleri ile yeniden ifade edebilmelidir.
Bilgilerin özetlenmesi; okuyucunun geniş metin birimleri arasında elemeler yapmasını, önemli olan bilgileri önemsiz olanlardan ayırt etmesini, daha sonra bu fikirleri sentez edip, esas metnin yerini alan yeni ve tutarlı bir metnin oluşturulmasını gerektirir. Bu, zor bir iş gibi gözükmektedir ve yapılan araştırmalar da gerçekten zor olduğunu ortaya koymaktadır. Aslında yeterli tecrübeye sahip olan çoğu insan özetlemenin çocuklar için zor bir iş olduğunu kabul etmektedir. Çocuklar, özet yazmadan önce özetleme hakkında eğitime ve uygulamaya gereksinim duymaktadır. Duke ve Pearson, 2002: 220).
Sadece metnin okunması ve okuduğunu anlama sorularının cevaplanmasına göre pek çok faydası olan özetleme, metnin anlaşılmasını, hatırlama ile ilişkilendirerek okuma ile hafızayı bağlar. Bu strateji, diğer stratejileri kullanmaya başlamadan önce bir giriş olarak anlamlıdır (Willis, 2008: 136). Özetleme konusundaki çalışmalar özetleme eğitimi ve uygulama imkânlarının öğrencilerin sadece özetleme yetilerini değil, aynı zamanda metin içeriğinin genel anlayışını da geliştirdiğini göstermektedir.
Özetleme öğretiminin başarısı, öğretme-öğrenme sürecinde işlerin nasıl gittiğine yönelik fikir vermektedir: Öğrencilere özetleme kurallarının öğretilmesi, öğrencilerin bu kuralları birleştirerek bir bütün halinde kullanmaları, uygulamalar için fırsat verilmesi ve bu sürecin değerlendirilmesi metnin anlaşılması ve hatırlanmasını geliştirmektedir. Özetleme eğitimi okuyucuların bir metnin yapılandırılması ve fikirlerin nasıl ilişkilendirildiği hakkında farkındalığını artırabilir. Ayrıca, özetleme eğitimi okunan şey için hem hatırlama hem de sorulara yanıt verme bağlamında hafızayı geliştirir (Baker ve Brown, 2002: 374; Trabasso ve Bouchard, 2002: 182).
51
Özetlemenin öğrencilere sağladığı diğer faydalar Tablo 4’de gösterilmektedir (Kintsch vd. , 2000):
Tablo 4. Özetleme Yapmanın Faydaları
1 Özetleme, genişletilmiş bilgi verici metin yazma konusunda pratik yapma imkânı sunar.
2 Metnin içeriğindeki önemli bölümlerin tespit edilmesi ve ana fikirlerin ayrıntılardan ayrılması gibi önemli çalışma becerilerini öğretir.
3 Belirli bir amaç için özetleme yapmak ilgili bilgilerin seçilmesi için daha derinlemesine düşünme ve analiz yapmayı sağlar.
4
Özetleme karmaşık materyalin sağlam bir biçimde anlaşılmasının, kişinin anladığı şeyi ifade etmesinin ve böylece başkaları ile paylaşabilmesinin bir yoludur.
5
Sınıf içinde birlikte yapılan özetleme çalışmalarında ve tartışmalarda öğrenciler fikri katılımlar yaparak konulara hâkim olduklarını göstermektedirler.
6
Metnin içeriğini yeterli ve tutarlı bir biçimde ifade etmek zorunda olmak öğrencilerin sadece kelimelerin ya da cümlelerin eklenip silinmesi ötesine geçen özetleme stratejilerini öğrenme ihtiyacını fark etmelerini sağlamaktadır. Bu farkındalık öğrencileri birkaç fikri tek bir cümlede bir araya getirerek metin içeriğini yeniden düzenlemek gibi daha üst düzey stratejiler ile tanıştırmanın bir başlangıç noktası olur.
7
Özetleme çoktan seçmeli testte cevabı bulmak ve açık uçlu sorulara kısa cevaplar yazmadan daha üst düzeylerde etkin bir biçimde anlam oluşturmayı gerektirmektedir.
Okuyucunun metnin genel anlamını çıkarabilmek için okuduğu şeydeki bilgiyi keşfetmesi önemlidir. Okunan bir metni temsil edebilecek daha kısa bir metnin yazılı ya da sözlü olarak ortaya konabilmesi için okurun özetlemeye kaynak olan metni doğru bir şekilde anlaması ve o metnin ana fikrini kavrayabilmesi gerekir. Bu yönüyle özetleme hem okuma becerisi hem de yazma becerisi ile ilgilidir. Özetin kalitesi, öğrencinin anlama ve iletişim yeteneğindeki anlayışın derinliğine bağlıdır. İyi bir özet, okunan metindeki en temel bilgileri kapsar. Özet yazarken metinde tartışılan ve vurgulanan ana düşüncenin belirlenmesi, okunanların daha iyi anlaşılmasını sağlamaktadır (Okuyan ve Gedikoğlu, 2011: 1008; Kelly ve Clausen- Grace, 2007,155; Görgen, 1997: 133). Özetleme işi, sözlü, yazılı veya görsel
52
ifadelerle gerçekleştirilebilir. Metin görsel şemalarla sunulduğunda, metnin önemli kısımları temel başlıklar ve terimler şeklinde kısaltılabilir (Beydoğan, 2010: 14).
Özetleme stratejisinin hedefi, özet yazarak okuduğunu anlamayı geliştirmektir. Bu akıcılığı, kelime bilgisini ya da kelime tanımayı geliştirecektir Özetleme aynı zamanda bireyin okuduğunu anlayıp anlamadığını değerlendirme içinde önemli bir işlev görür. Çok az sayıda etkinlik özetlemenin gerçekleştirdiği kadar kapsamlı bir düzeyde okuduğunu anlamanın ve yazma etkinliklerinin bir araya getirilmesini sağlar. Çünkü bunların her ikisi de benzer beceri gruplarına bağlıdır. Yazma gibi, derinlemesine anlama bir metinde yer alan önemli ilişkilerin sınıflandırılmasına, fikirlerin arasında bağlantıların bulunmasına ve bunların anlamın tutarlı metinsel ya da zihinsel temsiller biçiminde organize edilmesine bağlıdır. Özetleme, sonu açık olan, yaratıcı yazmaya göre daha yapılandırılmış olan bir durumda pratik yapma imkânı sunarak bir öğrencinin yazma becerilerini geliştirir, böylece öğrenciler için kendi bilgi metinlerini yazmayı öğrenmeyi sağlayacak bir köprü yaratır (Walpole ve McKenna, 2007: 105; Wade-Stein ve Kintsch, 2004: 336).
Okunan bir metni özetleme girişimi genellikle, kişinin anlama ve hatırlama seviyesiyle ilgili karmaşık bir iştir ve büyük bir beceri gerektirmektedir. Brown ve Day (1983) özetlemeye temel olabilecek nitelikte birtakım özelliklere işaret etmişlerdir. Metni hatırlama ve okuduğunu anlamayı içeren temel işlemler Van Dijk ve Kintsch (1978) tarafından tanımlanan metindeki büyük yapı ile benzerlik göstermektedir. Bu özelliklerden biri lüzumsuz bilgilerin atılmasını içermektedir. İlkokul öğrencileri bunu yapmada gerekli yeteneğe sahiptir. Özetleme yaparken metindeki olayların oluş sırası korunmalıdır. Konu cümlesinin belirlenmesi ve metnin temel parçası olan paragrafın özetinin çıkarılması özetlemenin en önemli adımlarıdır. Konu cümlesi paragrafın anlamını özetleyen bir cümle olarak düşünülmelidir. Ancak konu cümlesi doğrudan ifade edilmemişse okuyucu paragrafın tamamından bu cümleyi kendisi oluşturmalıdır. Belirtilen özellikler dâhilinde özetlemede izlenmesi gereken adımlar şunlardır (Akt: Baker ve Brown, 2002):
53 Fazla bilgilerin atılması,
Önemsiz şeylerin çıkarılması Üst anlamların belirlenmesi, Konu cümlelerinin belirlenmesi,
Konu cümlesi doğrudan verilmemişse konu cümlesinin oluşturulması
Özetleme üzerine çalışan araştırmacılar ve uzmanlar, Kintsch ve Van Dijk (1978) tarafından geliştirilen metindeki büyük yapı kurallarından yola çıkarak, özetin yapılandırılmasında öğrencilerin kullanabileceği bazı kuralları içeren yeni özetleme stratejilerini önermektedirler (Brown ve Day, 1983; McNeil ve Donant, 1982):
1- Önemsiz bilgilerin silinmesi
2- Benzer unsurların bir araya toplanarak genel bir ifadenin oluşturulması (Örnek: Papatya, gül, karanfil yerine tek bir kelime “çiçekler” yazılabilir.)
3- Bir eylemin bileşenlerinin bir listesinin yerine genel ve üst düzey bir eylemin konulması (Örnek: “Kerem uyandı. Kerem kahvaltı yaptı. Kerem yüzünü yıkadı ve dişlerini fırçaladı.” yerine “Kerem okul için hazırlandı.”)
4- Yazar tarafından belirtilmiş ise, konu cümlesinin seçimi;
5- Metin içinde belirgin olarak yoksa ve görülmüyorsa, bir konu cümlesinin bulunması.
Özetleme yaparken, metin üzerinde işlemler yapmak ve metni hatırlamak için, not tutmak faydalı olabilir. Bu notlar çalışma kâğıdına veya bir deftere yazılabilir. Not alma, metnin aynen yazılması değil; metinden okunan şeylerin kişinin kendi kelimeleri ile kısa cümleler halinde yeni ifadelerle yazılmasıdır. Özet için alınan notlar, metnin ana fikrinin kısa ve öz bir cümle biçiminde ifade edilmesi; metindeki hikâye unsurlarının sıralanması şeklinde olabilir.
Kintsch ve Van Dijk’in (1978) yapılandırdığı özetleme kurallarının öğrencilerle yapılan özetleme eğitiminde daha kullanılabilir, uygulanabilir ve belirgin hale getiren bu listeye Hare ve Borchardt (1984) tarafından yapılan “Özetleme Becerilerinin Doğrudan Öğretimi” adlı araştırma ile iki yeni madde daha eklenmiştir. (1) Paragrafların birleştirilmesi, (2) Özet metnini düzenleme (cilalama). Paragraf birleştirme; özet yazma konusunda usta olan okuyucuları diğer
54
okuyuculardan ayırmaktadır. Yazılan özet metninin düzenlenmesi; özetin “kabataslak” halden kurtarılarak bir tür “cilalama” işlemi ile bitmiş, yeni bir ürün elde edilmesine yardım etmektedir. Hare ve Borchardt (1984) tarafından yeniden düzenlenen özetleme kuralları listesi Tablo 5’te sunulmuştur:
Tablo 5. Özetleme Kuralları
Özetleme İçin Gerekli Genel Adımlar
1
Okuyucunun metni anladığından emin olması
Okuyucu metni dikkatlice okur.
2
Metnin tamanına yeniden göz atması
Okuyucu temayı doğru anladığından emin olmak için metni yeniden okur. Önemli bölümler tekrar gözden geçirilir.
3
Yeniden düşünme Metin üzerinde yeniden düşünülen bu adımda
paragrafların temaları belirlenir, konu- ana fikir ayrımı yapılır, konu cümlesi açık değilse konu cümlesi bir kenara not edilir.
4
Kontrol ve tekrar kontrol etme süreci
Metindeki listelerin kontrol edilmesi, okuyucunun özette yer verdiği bilgileri ve özette tekrara düşüp düşmediğini kontrol etmesi işlemlerini içerir.
Özetleme İçin Gerekli Özel Kurallar
1
Metin içindeki sıralı ifadelerin ve listelerin
kaldırılması
Listenin yerini alabilecek tek bir kelime veya genel bir ifade yazılır.
2 Konu cümlelerinin
kullanılması
Bütün paragrafı özetleyen konu cümlesi belirlenir.
3
Gereksiz ayrıntıların silinmesi
Metin içinde farklı noktalarda tekrarlanan bilgiler silinir.
4
Paragrafların ayıklanması.
Hangi paragrafın tutulması hangisinden kurtulunması gerektiğine ve hangilerinin birleştirileceğine karar verilir.
Bir metnin tamamının ya da bir bölümünün seçilebilir ve özetlenebilir olması, metinleri özetlemeyi öğrenmenin; okuyucuların dikkatlerini daha önemli olan bilgiye yoğunlaştırmasına sebep olur. Özet çıkaran kişiler muhtemelen zamanlarının çoğunu ana fikri belirlemek; düzenlemek ve kaydetmek için harcamaktadırlar (Anderson ve Armbruster, 2002: 671). Yazılı bir metinden özet çıkaran bir okuyucunun izlediği adımlar üç temel başlık altında toplanabilir (Görgen, 1997):
55 1-Özetlemeye Hazırlık:
1- Metni okur.
2- Metinle ilgili kendine şu soruları sorar: Metni anladım mı?
Metinden anladıklarım ne?
Yazar hangi konudan bahsediyor?
(Yukarıdaki sorulara yeterli cevap veren okuyucu özetlemenin ikinci aşamasına geçebilir. Eğer yeterli bir cevap veremiyorsa metni anlamak için tekrar okuduktan sonra aşağıdaki işlemlere geçebilir.)
3- Metnin konusunu bulmak için metnin başlığı inceler.
4- Paragrafları inceler, tekrarlanan sözcük ve cümleler, önem belirten ifadeler ve vurgularla belirtilen cümleleri bulur; metnin ana fikrini çıkarır.
2-Özet Yazarken Uygulanacak Kurallar ve Uygulanması: 1- Verilenler liste halinde kısaltır.
2- Tekrarlanan bilgileri, düşünceleri atar. 3- Önemsiz bilgileri, düşünceleri atar. 4- İlgisiz cümleleri atar.
5- Konu cümleleri varsa bulur ve bunları kullanır.
6- Konu cümleleri açıkça belirtilmemişse konu cümlelerini bulur.
3- Sonuç (-Gözden Geçirme-)
1- Metni tekrar gözden geçirir.
2- Yapılan özetle metni karşılaştırarak metinde yer alan, özette bulunmayan önemli görüşlerin olup olmadığını kontrol eder.
3- Yazılan özetle metindeki düşüncenin, bilginin tutarlılığını kontrol eder.
Okuma sonrasında yapılan özet çıkarma işi, önceden verilen cümlelerin silinmesi, metin içinde seçme ve yeni düzenleme yapılmasının dışında kendi kelimeleriyle yeni cümleler kurulmasını gerektirmektedir. İyi özetlemenin temelini oluşturan bu gerekliliklerini usta okuyucular kolaylıkla kullanabilirler. Yeni okuyucular için fark edilmesi çok zordur (Klingner, 2007:4; Baker ve Brown, 2002: 373-374).
56
Okunan bir metnin özetlenmesinde en büyük görev öğretmene düşmektedir. Özetlemenin neden önemli olduğu ve metnin neden özetlendiği öğrenciye açıklanmalıdır. Özetleme üzerine yapılan araştırmalarda en çok, okuyucuların özetleme yaparken nelerin işe dâhil olduğu; iyi okuyucularla ve zayıf okuyucuların özet oluşturma yetileri arasındaki olası farklılıkların incelendiği görülmektedir. Bu türden çalışmalardan yola çıkarak, diğer bazı araştırmacılar öğrencilere özetlemeyi öğretme ve özetlerin kalitesi üzerinde verilen öğretimin etkilerini inceleme yönündeki yaklaşımların geliştirilmesi üzerine odaklanmıştır (Brown ve Day, 1983; Winograd, 1984; Akt: Raphael vd. , 2009: 450). Özetlemenin nasıl yapılacağının öğretilmesi sürecinde öğretmenin özetlenecek metinle ilgili ipuçlarını öğrencilere sağlaması gerekmektedir. Metin türlerinin ayrımı öğrenciye fark ettirilmelidir. Metinler her şeyden önce akademik içeriği öğrenmenin bir aracıdır. Başarılı okuyucular, hikâye edici ve bilgilendirici metinler arasındaki farkı bilirler ve bu bilgiyi kendi anlama sürecini kontrol etmek için kullanabilirler. Hikâye edici ve bilgilendirici metinlerin konu bakımından ilginçliği; çocuğa uygunluğu okuduğunu anlamada önemli bir unsurdur. Bu türden metinleri okumanın yanında, öğrenciler hem hikâye edici hem de bilgilendirici metinleri anlamak için stratejiler geliştirmelidirler. Bu okuyucular, okunan metinde neyin önemli olduğunu anlayabilmek için; neden farklı metinler okumaları gerektiğini, okuduklarını anlamada metin özelliklerini kullanmayı, bilgiyi sıralamayı ve metinde sürekli ipucu aramanın önemini bilirler. Öğretmenler, okunan metinlerin özetlerini oluşturarak; okunanların önemini kavratmak için öğrencileri başlık, resimler, ana fikir cümlesi vb. ipuçlarını kullanmaya teşvik ederek özetleme sürecinde örnek olabilirler (Brassell ve Rasinski, 2008: 86). Özetleme stratejilerinin öğretiminde öncelikle yapılması gereken öğrencilerin metni okumalarını sağlamaktır. Özet yazmanın nasıl yapılacağı örnek uygulama ile gösterilmelidir. Özetlemenin tüm aşamaları, bir tavsiye niteliğinde sınıf içinde büyük bir tablo ile açıklanabilir.
57
Tablo 6’da özetleme sürecinde neler yapılacağına dair kontrol listesi sunulmaktadır (Walpole ve McKenna, 2007: 123):
Tablo 6.Özetleme Aşamaları Kontrol Tablosu
Özetleme aşamasında uygulanması gerekenler listesi Evet Hayır
1 Metni anladınız mı?
(Metni kaç kere okudunuz?)
2 Metni anlayıp anlamadığınızı kontrol etmek için yeniden okuyun,
önemli noktaları işaretleyin.
3 Her bir paragrafın ana fikrini ifade edebileceğinizden emin olarak yeniden düşünün. Kendinize göre, not olarak ana fikri yazın.
4 Özetinizi yazın; bunu yaparken konu cümlelerini unutmadığınızdan, gereksiz detaylardan ve birleşik paragraflardan kaçındığınızdan emin olun.
5 Doğal gözükmesini sağlayacak bir biçimde özetinizi kontrol edin ve gerekirse düzeltme yapın.
Öğretmenlerin öğrencilerine özetlemeyi öğretmek için kullandığı yöntemlerin bazıları şunlardır (Brassell ve Rasinski, 2008: 86; Senemoğlu, 2005; Orlich vd., 2007: 318):
Sesli düşünme,
Bir şey söyle tekniği (Örneğin; öğrenciler metni okurken aralıklı olarak dururlar ve eşlerine okumaları hakkında “bir şey söylerler”),
Yapışkan kâğıtlara yazılan kısa notlar,
Grafik düzenleyiciler (Örneğin; ana fikri ve destekleyici ayrıntıları belirleyen kavram haritaları, şema ve diyagramlar gibi);
Özet çerçeveleri (örneğin öğrencilerin okudukları şeylerdeki en önemli ayrıntılara yoğunlaşmasını sağlayan diğer bir grafik düzenleyicisi)
Hikâyelerin okunduktan sonra tartışılması
Her paragraftaki temel cümleyi belirleme ve o cümleyi kendine göre yeniden ifade etme,
Metnin ana fikrini bularak, kendi kelimeleriyle ifade etme, Metindeki önemsiz bilgilerin çıkarılması,
Ana fikrin ve yardımcı fikirlerin arasındaki ilişkilerin belirlenerek yeniden ifade edilmesi,
58
Özetlenen metnin anlaşılmasını geliştirmek için, öğrencilerin alıntıları değil kendi kelimelerini kullanmaları konusunda ısrarcı olma,
İster yazılı olsun ister sözlü öğrencilerin fikirlerin nispi önemlerine karar vermelerini sağlamak için özetin uzunluğunu sınırlama,
Öğrencilerin özet metnine bilgileri almak veya atmak için kullandıkları kriterler olmak üzere özetlerini tartışmalarını sağlama: Hangi adımları takip ettiler? Hangi çıkmaz sokaklara girdiler? Hangi problemler ortaya çıktı?
Öğrenciler, özetlemenin nasıl yapılacağının öğretilmesi esnasında, fikirlerini ve çıkarımlarını desteklemek için metne başvurabilecekleri hatırlatılmalıdır. Onlara özetlerine yardımcı olması için not almaları gerektiği fark ettirilmelidir. Eğer öğrenciler bir paragraftaki ya da hikâyedeki ana fikri özetleme ya da tanıma ile ilgili sorun yaşıyorlarsa; özetlemeye daha önce okudukları bir kitaptaki bildikleri bir hikâyeden başlayabilirler. Filmleri ya da televizyon programlarını özetlemek de metin özetlemeye öncülük edebilir. Ayrıca bir paragrafın, bir bölümün ya da tek bir sayfada verilen bilgilerin ana fikrini bulma çalışmaları da yaptırılabilir. Yazar açısından bilginin önemli olduğunu gösteren ipuçları öğrenciye tanıtılmalıdır. Bu ipuçları; giriş cümleleri, başlıklar, özet ifadeler, koyu renkle veya altı çizili olarak daha belirgin yazılmış bölümler.
2.2.5. İlkokul Türkçe Dersi Öğretim Programında Okuduğunu Anlama