Doğrudan Öğretim Modeli ve Özetleme Becerileri

Özetleme; okuyucuyu, anlamak için okumaya yöneltirken metindeki önemli düşünceleri ayırmaya ve bilgiyi kendi sözcükleriyle yeniden oluşturmaya imkân sağlayan etkili bir öğrenme stratejisidir (Senemoğlu, 2005:567; Okuyan ve Gedikoğlu, 2011: 1008). Bir metnin özetlenmesini öğrenmek öğrencilerin problem çözmede ya da bir proje geliştirmede kullanabilecekleri zor ya da yeni bir konunun anlaşılmasına yardımcı olan önemli bir çalışma becerisidir (Kintsch vd., 2000: 89). Özet yazma sadece yeni bilgiyi oluşturma, düzenleme ve bütünleştirme için etkili bir yöntem değil aynı zamanda okuduğunu anlama testlerinde öğrencilerin ne yapabildiklerini görme ve değerlendirme için eskimeyen bir araçtır.

İlköğretim Türkçe Dersi (1-5. sınıflar) Öğretim Programındaki (2009) dört öğrenme alanında (okuma, yazma, dinleme, konuşma) özetlemeye ilişkin kazanımlar yer almaktadır. Dördüncü sınıflar için “okuduğunu özetler”, “özet çıkarır”, “konuşmasını özetler” vb. gibi kazanımlara ulaşılması hedeflenmektedir ve

169

programda özetlemeye özel vurgu yapılmaktadır. Araştırmaya katılan öğrencilerin yarı deneysel uygulamadan önce belirlenen özetleme ön test puanlarının düşük ve orta düzeyde olduğu anlaşılmıştır. Çocuklar ve yetişkinlerin özetleme becerilerini sınayan diğer araştırmalarda da okuyucuların özetleme konusunda gerekli başarıyı gösteremedikleri anlaşılmaktadır. Eyüp vd. (2012) tarafından 97 Türkçe öğretmen adayıyla yapılan araştırmanın sonuçlarına göre Türkçe öğretmeni adayları özetleme stratejilerini kullanma bakımından yeterli değildir. Benzer bir araştırma Karatay ve Okur (2012) tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu araştırmada da Türkçe ve Sınıf öğretmeni adaylarının özetleme becerileri yeterli düzeyde olmadığı görülmüştür.

Özetleme ve strateji öğretimi üzerine yapılan araştırmalar özetlemenin okuduğunu anlama ve özet yazma yeterlikleri üzerinde olumlu etkileri olan bir strateji olduğunu göstermektedir. Bulut (2013) tarafından ilköğretim beşinci sınıf öğrencileriyle yapılan araştırmada okuduğunu anlama testinden alınan puanlar ile özet yazarken kullanılan özetleme stratejilerinin sayısı tespit edilmiştir. Araştırmanın sonuçlarına göre okuduğunu anlama testinin hikâye edici metinle ilgili bölümünden alınan puan ile hikâye edici metin özetlerinde kullanılan özetleme stratejileri sayısı arasında yüksek düzeyde pozitif ilişki; okuduğunu anlama testinin bilgilendirici metinle ilgili bölümünden alınan puanla bilgilendirici metin özetlerinde kullanılan özetleme stratejileri sayısı arasında orta düzeyde pozitif ilişki vardır.

Özetleme üzerine yapılan araştırmalarda ileri sürülen temel iddia şudur: Metinlerin ve metin yapısı ile ilgili bilgilerin kullanılması, öğrencilere özetlemenin nasıl yapılacağının ve özetleme stratejisinin doğrudan öğretilmesiyle öğrencilerin daha başarılı birer okuyucu ve öğrenen olmalarına yardımcı olmak mümkündür (Braxton, 2009; Spörer vd., 2009; Moreillon, 2007; Tok ve Kaya, 2007). Bilgilendirici metinleri anlamak ve hatırlamak için çaba sarf eden ilkokul son sınıflardaki öğrenciler özetlemekten daha iyi bir biçimde tam olarak yeniden anlatma yapabilmektedirler. Bu öğrenciler muhtemelen okuduğunu anlamanın standart testlerinde pek başarılı olamayacaktır. Özetleme ile ilgili doğrudan öğretim stratejisinin çalışmalarının çoğu yazarak yapılabilir (Walpole ve McKenna, 2007: 105).

170

Braxton (2009) tarafından yapılan araştırmada “Metin ve Zihindeki Bilgi Arasında Etkileşimler Yaratma” (GIST) stratejisi ve “Kural-temelli strateji” sosyal bilgiler metinleri kullanılarak öğretilmiştir. Dört sınıfın katıldığı çalışmada bir dördüncü sınıf (17 öğrenci) ve bir beşinci sınıf (13 öğrenci) “GIST” ; bir dördüncü sınıf (20 öğrenci) ve bir beşinci sınıf (14 öğrenci) “Kural-temelli strateji” eğitimi almıştır. Eğitim sonunda yapılan çalışmalar incelendiğinde özetlerin kalitesi bakımından, her iki grup için de “Kural-temelli strateji” lehine yükselme olduğu anlaşılmıştır. Özellikle özet yazma kavramları üzerinde büyük değişimler olduğu, özet yazma bilgisinin arttığı, yazılan özetlerde kazanılmış bilgiyle parallelik gösteren özetler yazıldığı görülmüştür. Bu bulgular özellikle okuma alanında akranlarının gerisinde kalan öğrenciler için okuduğunu anlama başarısını geliştirmede özetleme stratejilerinin öğretiminin desteklenmesi gerektiğini göstermektedir. Friend (1994) tarafından yapılan “Üniversite Öğrencilerinin Özet Yazmalarında Kendini Takip Etme ve Strateji Öğretiminin Etkisi” adlı araştırmada ise öğrencilere özetlemeyi öğretmek için Van Dijk ve Kintsch’in (1978) metin işleme kuramından faydalanılmıştır. Özetleme öğretimi yapılan öğrencilerin özetlemeye yönelik puanları kontrol grubundan daha yüksek bulunmuştur. Deney grubu önemsiz ve dikkat dağıtıcı fikirlerin atılarak özet metni içinde bilginin doğrudan verilmesi konusunda da başarılı olmuştur.

Bean ve Steenwyk (1984) tarafından yapılan araştırma iki deney ve bir kontrol grubu ile gerçekleştirilmiştir. Deney grubundan biri özetlemeyi kural temelli yaklaşım ile diğeri sezgisel yaklaşım ile almış; dersler Doğrudan Öğretim Modeli’ne göre yürütülmüştür. Kontrol grubu ise sadece açık bir örnek olmadan ana fikirleri bulma konusunda tavsiye almıştır. Araştırma sonunda paragraf özeti yazma etkinliği ve paragraf anlama standart testi ile ölçümler yapılmış ve deney gruplarının kontrol grubuna göre anlamlı biçimde daha iyi bir performans sergilediği görülmüştür. Brown ve Day (1983) “Metinlerin Özetlenmesi İçin Makro Kurallar: Uzmanlığın Gelişimi” adlı araştırmada 18 beşinci sınıf, 16 yedinci sınıf, 13 onuncu sınıf ve 20 üniversite öğrencisi ile özetleme kurallarının kullanımını incelemişlerdir. Araştırmanın genelinde kuralların doğrudan verilmesiyle özet yazmanın geliştirilmesine çalışılmıştır. Çalışma tamamlandığında, özetleme kurallarının tüm

171

yaş gruplarında etkin bir biçimde kullanıldığı ancak büyük yaş grubundaki öğrencilerin daha karmaşık kuralları kullanmada küçük öğrencilere göre daha iyi bir beceri sergiledikleri görülmüştür. Bu araştırma özetleme kurallarının uygulanmasında öğrencilerin sıralı kuralları izleyerek nasıl özetleme yapılacağını öğrenmelerini göstermesi bakımından önemlidir.

Özetleme üzerine yapılan başka bir araştırma da McNeil ve Donant’ın (1982) “Okuduğunu Anlamanın Geliştirilmesinde Özetleme Stratejisinin Kullanımı” adlı çalışmasıdır. Araştırmada, özet yazma grubundaki öğrencilere özet yazma kurallarını listeleyen kartlar verilmiş, öğrencilere kartları kullanarak nasıl özet yazabilecekleri konusunda doğrudan öğretim yapılarak özet yazmaları istenmiştir. Öğretim verilmeyen gruptaki öğrencilerden seçilmiş metinleri okumaları ve sorulara cevap vermeleri istenmiştir. Doğrudan Öğretim Modeli’yle özetleme eğitimi alan grubun hem özet yazmada hem de okuduğunu anlamada gelişme gösterdiği gözlenmiştir (Akt: Braxton, 2009).

Yapılan araştırmalarda sınıf seviyesi değişse bile özetleme üzerine yapılan öğretim etkinliklerinin hem okuduğunu anlama hem de özetleme yazma başarısında gelişme olduğunu göstermektedir. Özetleme öğretiminde Doğrudan Öğretim Modeli’nin uygulandığı bu araştırmada da yapılan etkinliklerin deney grubundaki öğrencilerin hikâye edici ve bilgilendirici metinlerde özetleme becerilerinin gelişmesinde olumlu katkıları olduğu anlaşılmıştır. Araştırmanın sonuçları diğer araştırma sonuçları ile benzerlik göstermektedir. Bu nedenle ilkokul öğrencilerinin, özetleme becerisinin geliştirilmesini desteklemek için Doğrudan Öğretim Modeli kullanılabilir.