Objektif Ölümsüzlük

Ölümün kesinliği yaşamımızın ve varoluşumuzun kesinliği kadar gerçektir. Bu gerçekliği inkâr eden bir varlığa rastlanamaz, her düşünen akıl bu konuda müttefiktir.Ölümün kötü veya korku verici olması, doğal olarak bizleri ölümsüzlük arayışına iter.534Ölümsüzlük anlayışları noktasında bazı yol ayrımlarına gidilmiştir. Ölümden sonra iki tip hayatta kalmaktan bahsedebiliriz biri objektif diğeri ise subjektif ölümsüzlük. Objektif ölümsüzlük de, subjektif ölümsüzlük de bu hayatı merkeze alır sosyal adaletten esinlenir, geleceğe olan ümide odaklanır. 535

Ölümsüzlük sorusu her zaman belirsizlikleri kuşatmıştır, Hartshorne subjektif ölümsüzlüğün zorunluluğunu kabul etmez. Ölümsüzlük probleminin uygun çözümü ona göre objektif ölümsüzlüktedir. Geleneksel bir ölümsüzlük anlayışı, kişinin ölümü sonrasında bedenden ayrılan ruh ve ruhun ölümsüzlüğü fikrini içerir. 536

Hartshorne’un eskatoloji anlayışının bir uzantısı olan objektif ölümsüzlük klasik teistik anlayışa nazaran alışılmışın dışında bir felsefi ve teolojik tavır olarak karşımıza çıkmaktadır. Hartshorne’un ölümsüzlük düşüncesinin odağında Tanrı ve Tanrı’nın hafızasında sonsuza değin korunmak vardır. Aynı zamanda Tanrı’nın hafızasındaki koruma çemberine katılabilmenin tek şartı bu dünyada yaşamış olmaktır.

534 Michael Cholbi (Ed.), Immortality and the Philosophy of Death, Rowman & Littlefield International Ltd., London, 2016, s. xii

535 Epperly, a.g.e, s.144

536 George W. E. Nickelsburg, Jr., Resurrection, Immortality, and Eternal Life in Intertestamental Judaism and Early Christianity, Harvard University Press, Cambridge, 1972, s. 177-180.

İnsan, öylesine herhangi bir kayda geçmeyen ve değere sahip olmayan bir deneyime konu olmaktan hazzetmez.537 Hartshorne’un öğrencisi John B. Cobb’a göre nesnel (objective) kavramı bazen yanlış anlaşılmaktadır. Nesne olmanın bir taş ya da bina gibi bir şey olmasını bekleriz. Fakat nesne haline gelen gerçek durumlar aslında deneyim anlarıdır.538 Objektif (nesnel) ölümsüzlük bir nevi mazideki yaşanmışlıkların ölümsüzlüğüdür. Hartshorne’na göre, bizler Tanrı’da yaşar hareket eder ve varlığa sahip oluruz. Tanrı hiçbir şeyi unutmadığından ötürü kazanılmış bir değeri kaybetmeyiz ve bizim katışıksız değerimiz tanrısal yaşamda yok olmaz.539 Bu ölümsüzlük tipinde Tanrı’nın yanılmaz şuuru bizim ebedi istirahatgahımız olmaktadır. Burada sadece bilinçlerimiz, yaşanmışlıklarımız sonsuzluğa kavuşacaktır, ne bedenimiz ne de ruhumuz kabrin ötesine geçebilecektir.

Üç büyük dinde de hesaba çekilebilmek için bir kayıt altına alınma söz konusudur. Kur’an-ı Kerim’de insanın eylemlerinin kayıt altına alındığını hatta insanın bedeninin/azalarının buna şahitlik edeceği vurgulanır (Nur, 24/24), (Yasin 36/65).⁵⁴⁰ İnsan eylemlerinin kayıt altına alınması/saklanması konusu objektif ölümsüzlüğe mahsus yeni bir anlayış değildir.

Hartshorne’un neo-klasik metafiziğinde ölümle sona eren tecrübeler dizisinin Tanrı’nın hafızasında kayıt altına alınması/saklanması vardır. Objektif ölümsüzlükte geçmiş yok edilemez, başarızlığa uğratılamaz ve değiştirilemezdir. Hartshorne’un ölümsüzlük yorumu geçmişin/yaşanmışlıkların ölümsüzlüğü olarak tanımlanır. Yani bir şeyler hiçbir şey olmaz, bir zamanlar var olan bir başka formda yaşamaya devam eder. Bir bakıma Hartshorne bedenin dönüşüm aşamalarına/transformasyonuna açık kapı bırakırken aynı bedenin sonsuzluğuna karşı bu kapıları kapatmıştır.

Kişinin ölümü sadece fiziksel yaşamının değil, aynı zamanda bilinçli yaşamının da daimi sonu anlamına gelmektedir.541Bizim varlığımızla ölümün varlığının aynı anda bir arada bulunmaması Epikür’ün çıkış noktasıydı. O, ölümü

537 John B. Cobb, Jr., A Christian Natural Theology Based on the Thought of Alfred North Whitehead, http://www.religion-online.org/cgi-bin/relsearchd.dll/showchapter?chapter_id=1116 (23 of 38) (Erişim Tarihi: 28/02/2019)

538 John B. Cobb, Jr., Whitehead Word Book, P&F Press, Claremont, 2008, s. 64 539 OOTM, s. 110

540 Kur’an-ı Kerim Meâli, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2011, s. 386-489

541 George Pitcher, “The Misfortunes of the Dead”, In the Metaphysics of Death, Ed. John Martin Fischer, Stanford University Press, Stanford-California, 1993, s.159

kısmen zararsız bulur çünkü yokluk getirir ya da yoktur.542 İnsanların aksine diğer hayvanlar muhtemelen bilinçli olarak ölümün kaderleri olduklarını bilmezler ama bizler biliriz. Hartshorne’na göre, özgürce düşünen hayvan olmanın dezavantajlarından biri de budur. Ölüm muammasıyla yüzleşmeye başladığında insanoğlu her yerde kendisine ölümün nasıl bir şey olduğuna dair çeşitli hikâyeler bulmaya çalışır. Yaşam ölümle son bulur ifadesinde “son bulur” hiçbir şeyi ifade ediyorsa ifade bulanıklaşır. Biz bir kişinin biyografisini yazdığımızda onun cesedinden bahsetmeyiz. Bizler tecrübe akışlarından ve bedensel aktivitelerden bahsederiz. Geçmişi/tarihi A.N.Whitehead objektif ölümsüzlük doktrini terimleriyle tanımlamıştır. 543 Whitehead’en sonra sistematik olarak, Hartshorne’un bu ölümsüzlük fikrinin geliştirilmesinde, yayılmasında ve popüler hale gelmesindeki katkısı daha fazladır denebilir. Whitehead ve Harsthorne’un aksine bir süeç düşünürü olan David Ray Griffin ölümden sonra bir hayat olabileceği fikrini akla daha yatkın bulmaktadır.544

Hartshorne, insanın doğasını tüm yönleriyle derinlemesine tefekkür eder. Bu analizin yansıması sonucunda klasik Hristiyan teizmindeki klişe sınırlar içerisinde sorgulanmadan kabullenilen ve ele alınan insanın ölümsüzlüğü sorununu münakaşaya açık hale getirir. O, klasik kişisel ölümsüzlük konusuna eleştirel yaklaşanlar arasında da yalnız olmadığını belirtir ve ona göre ölümsüzlüğün daha başka iyi bir anlamı olmalıdır.

Hartshorne objektif ölümsüzlük fikrinin teistik açıdan diğer alternatiflerine karşı büyük bir avantaj sağladığını düşünmektedir. Aslında, kişiyi sadece Tanrı’nın zihninde yaşayabilen bir kayıt formu olarak görmesiyle objektif ölümsüzlüğün klasik teistik anlayışa alternatif olabilmesi de tartışmaya açıktır. Hartshorne’na göre, hayatlarımız kozmik açıdan bir değer arzetmektedir, öyleyse objektif ölümsüzlük yaşamın anlamı sorusuna en uygun cevabı veren doktrin olmalıdır.545 Objektif ölümsüzlük gerçek anlamda kişinin bedenli olarak ölümden sonra yaşamasını ifade etmez. Burada Hartshorne ölümsüzlük problemini ele alış tarzıyla da neo-klasik

542 Stephen E. Rosenbaum, “How to Be Dead and Not Care: A Defense of Epicurus” In the Metaphysics of Death, Ed. John Martin Fischer, Stanford University Press, Stanford-California, 1993, s. 120

543 OOTM, s. 33-34

544 Atle Ottesen Søvik, The Problem of Evil and the Power of God, Brill NV, Leiden, 2011, s. 59

545 Donald Wayne Viney, Charles Hartshorne and The Existence of God, State Universty of New York Press, Albany, 1985, s. 45

teizmin alternatifi olmayan modern bir din anlayışı ortaya koymak istediği görülmektedir. Hartshorne’na göre geleceğimizi sonsuzda aramamız nafiledir, bizim geleceğimiz şimdidedir546 ve bu dünyadaki yaşanmışlıklara, “an”ın önemine o fazlaca değer atfeder, bir bakıma kişinin cenneti de cehennemi de burasıdır. Kısacası klasik teizmin ölüm sonrası yaşam formu reddedilir.

Hartshorne’un klasik Hristiyan teizmin ölümsüzlük anlayışındaki gördüğü eksikliklerden bir tanesi de iyilerin nihai olarak temize çıkışlarının sadece ölümden sonra gerçekleşecek oluşudur. Bu inanca göre iyiler sınırı belirli olmayan bir şekilde ödüllendirilecekken kötüler de cezalandırılacaktır. Hatta kötü eylemler dünyada cezadan çok ödülle sonuçlanıyor gibi gözükse de bu dengesizlik öbür dünyada düzeltilecektir.⁵⁴⁷ Objektif ölümsüzlükte hesap sorulmanın gerçekleşebileceği, hatalı davranıştan kişiyi uzak tutacak veya caydıracak, adaletin tesis edileceğine yönelik bir mekanizma ortaya konulmamıştır. Dünyada baskı ve zulüm görmüş ya da engelli bir hayat sürmüş ve daha nice insanların Hartshorne’un bu ölümsüzlük fikriyle mutmain olamayacakları belirgin olarak karşımızda durmaktadır. Hartshorne, aslında bizlerinde içinde gizli bir ego olarak sonsuzluğun yattığını -böyle doğal bir eğilimin olduğunu- itiraf eder. 548 Bu ölümsüzlük duygusunu “objektif ölümsüzlük” düşüncesiyle bastırmaya çalışır. Herhangi bir buhran içerisinde olunmadığı müddetçe insanoğlu hayatının sonlanmasını ya da hayatını sonlandırmak istemez üstelik daha fazla bu dünyada kalabilmenin yollarını arar. Bununla da yetinmeyip bu hayatın ötesindeki bir sonsuzluğu/ölümsüzlüğü kurgular.

Ölümsüzlüğün hem insana bakan hem de Tanrı’ya bakan veçheleri vardır. Hartshorne’un ölümsüzlük doktrini sonsuz anlam arayışında insan merkezli olmaktan ziyade, Tanrı merkezlidir.549 Tanrı’nın kendi geçmişini kavrayışı (prehension) kusursuzdur.⁵⁵⁰ Çünkü tanrısal süreç nihayete ermez, Tanrı gerçekten ölümsüz olan ve ölümsüzlüğü kendi içerisinde barındırandır. Ölümsüzlüğün insana bakan yönüyle o, gerçek ölümsüzlüğü Tanrı’nın huzurundaki namımız olarak niteler.551 Hartshorne

546 NTOT, s. 55-56

547 Sia Santiago, Religion reason and God, Peter Lang GmbH, Frankfurt, 2004, s. 83 548 Santiago, a.g.e., s. 89-90

549 Santiago, a.g.e., s. 98

550 Duane Voskuil, “Hartshorne, God and Metaphysics: How the Cosmically Inclusive Personal Nexus and the World Interact”, Process Studies, 28, 3/4, 1999, s. 5

göre, yaşam bir kitap gibi sanat eseridir. Başlangıcı ve sonu vardır. Bir kitabın sonunda “son” yazması bir şeylerin sonunu ima etmez bilakis her son yeni bir başlangıcı imgeler. Bu analojisiyle, o hayatında en çok önem verdiği ilgi alanı üzerinden bizlere yaşamlarınızın anlamını açımlamaya çalışmıştır.

Kişisel bir ömürden bahsedebilmek için doğum ve ölüm arasındaki yaşantıya ihtiyacımız vardır.552 Hartshorne kişisel ölümsüzlüğün geçerliliği hakkında net bir düşünceye sahip değildir. Daha çok böyle bir düşünceyi inkâr etme eğilimindedir.553

Hartshorne’na göre ölüm sonrası anlayışta iki ihtimalle karşı karşıyayızdır. Ya ölüp sadece anlamı ve değeri olmayan bir ceset parçası olacağızdır. Ya da ölümden sonra cennet ya da cehennemde kendimize bir kariyer inşa ediyor olacağızdır.554 Klasik Hristiyan teizmi ikinci alternatifi seçmeyi yeğler, neo-klasik teizm ise bize üçüncü bir seçenek sunmak ister. Neo-klasik teizmde bizler ne ölüm sonrası yeni tecrübelere açık bir yaşama sahip olacağızdır ne de ölüm sonrası bir hiçliğe itileceğizdir. Tanrı’nın devasa belleğinde kayıt altına alınacağızdır. Ayrıca, klasik Hristiyan teizmindeki ruh-beden düalizmine karşı, genelde çift kutupluluğu merkezine alan neo-klasik teizmde ölüm sonrası ruh ve bedenin varlığına dair bir düalizme de gidilmemiştir.

Hayvanlarda korku vardır ama bu korku ölüm korkusu mudur? Hayvanlar ahiret endişesi taşımazlar, onlar içinde objektif ölümsüzlükten bahsedebilir miyiz? Ahlaki iyiliğin, estetik değerlerin ya da ibadetin onlar için bir anlamı var mıdır?555

Açıkçası, objektif ölümsüzlük açısından Hartshorne’un neo-klasik teizminde tüm yaratıkların yapıp-etmeleri Tanrı’nın hafızasında yaşayacaktır/saklanacaktır. Fakat tüm hayvanların, böceklerin vb. canlıların yaşamlarının da Tanrı’nın hafızasında korunacağına dair neo-klasik teizmde net bir eskatolojik vizyonun ortaya konulduğu söylenemez. Ayrıca, Tanrı’ya sonsuz zihinsel kapasite ve yaşanılanları bilinçli olarak canlı tutma yeteneği atfetmek,556 tek başına ölüm sonrasının yarattığı sorunları çözmede yeterli gözükmemektedir.

552 Charles Hartshorne, “The Aesthetic Dimensions of Religious Experience” Logic, God and Metaphysics, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, 1992, s. 3-4

553 LP, s. 253 554 OOTM, s. 4 555 WM, s. 125

Hartshorne, ruhun ölümsüzlüğü doktrinini inkâr etse de hep beraber ölümsüzlük düşüncesini inkâr etmez. Bu cümlelerle ifade edilmek istenen ölümsüzlük türü objektif ölümsüzlüktür ve aynı zamanda bu ölümsüzlük türü her şeyi bilen Tanrı’nın bir fonksiyonudur. Tanrı tüm meydana gelenleri bilir ve her yer alan şeyi de hatırlar. Yaşamın ana değeri yaşamdaki tecrübelerdir ama bu tecrübeler bizlerin hafızasında gün ve gün eriyip gitmektedir, bunların hepsi bizim tecrübelerimizin kaybolduğu ve sonsuza değin unutulduğu anlamına mı gelmektedir, eğer öyleyse bizlerin yaşamlarının hiçbir anlamı ve değeri yoktur. İnsanoğlunun hafızası kırılgan, seçici olmayan ve yanılabilirdir. Bizlerin bu husustaki acziyeti bir karşılık bulmalıdır bu kertede bizlerde zayıf olan geçmişi hafızada tutma yetisi Tanrı’da tamdır, aynı zamanda canlı ve yeterli seviyededir. Tanrı’nın hafızası geçmişin mükemmel bir kaydıdır. Ona göre hepimizin ölmesine karşın bizler tanrısal hafızada ebediyen hayatta kalacağızdır.557 Yaşamlarımız bir gün yok olup gidecektir ama Tanrı’nın tecrübesinde ebediyen yaşayacaktır.558 Bu ölümsüzlük türünün Alzheimer hastası olan ve kendine dair hiçbir şey hatırlamayan birinin hayatının sonsuz bir hafızada hatırlanacak olması o kişi için nasıl bir anlam ifade edeceği de tartışma konusudur. Ayrıca objektif ölümsüzlük doktrini maruz kaldıkları kötülükten dolayı hayatları altüst olmuş kişiler için çok bir anlam ifade etmeyeceği de söylenebilir. Çünkü bu ölümsüzlük fikri bir daha kullanılmamak üzere derin dondurucuya kaldırılmış insan düşünce ve eylemlerini andırmaktadır. Bu eylemlerin sadece saklanmasının hiç kimseye bir yarar sağlamayacağını belirtebiliriz. Objektif ölümsüzlükte şunu unutmamız gerekir ki unutulanları asla unutmayan sadece Tanrı’dır. Yani dünyanın bilinmeyen bir köşesinde ırkı ya da sosyal statüsü ve aşağı seviyedeki konumu itibariyle başkaları tarafından kıymet verilmeyen tabiri yerindeyse (unutulmuş) bir insanı da unutmayan Tanrı’dır. Kısacası insanoğlu kendi tanımı gereği unutandır ve unutmaya açık olandır ama neo-klasik teizmin Tanrı’sının tanımı bunu gerektirmez. Burada insan yaşamının nihai anlamı herhangi bir kayba uğramadan değeri sonsuza dek Tanrı’nın hayatına dâhil olduğu için teminat altına alındığı düşünülür. Netice itibariyle Hartshorne ölümsüzlük problemini önemsemiş

557 Donald Wayne Viney, Charles Hartshorne and The Existence of God, State Universty of New York Press, Albany, 1985, s. 42

ve bu problemi Tanrı’nın silinmez hafızasıyla ilişkilendirerek çözmeye çalışmıştır. Hatırlanma ana vurgusu objektif ölümsüzlükte Tanrı’nın hafızasıyla ilintiliydi. Sosyal ölümsüzlükte ise toplumun tarihsel belleğiyle ilişkilidir. Bu ölümsüzlük formunda benim hatırlanma değerim ne denli olacaktır? Ben, bir devlet başkanına ve tarihe, dinlere yön vermiş kişilere nazaran toplumun hafızasında ne derece yer edineceğim? Şimdi de sosyal ölümsüzlük kavramını eksileri ve artlarıyla neo-klasik teistik açıdan irdelemeye çalışalım.