İbadet ve Dua

İnsanoğlunun sadece bilime indirgenecek ya da bilimle açıklanabilecek tecrübeleri yoktur. Bunun yanı sıra fiziksel gözlem ve deneyle açıklanamayacak tecrübeleri de vardır. İnsan evrenin doğal bir üyesidir. Onun karakteristik eylemlerinden birisi de dini faaliyetleridir.⁴³⁵ İbadet insanın hayatına yön verebilen ve onu kanalize edebilen bir hakikattir, inanç varlığımızdaki en temel gereksinimlerdendir ve çatışan değişik unsurlarla şekil alıp davranışlarımıza yansır. İnancımızdaki farkındalık düzeyi arttıkça imanımız daha da kuvvet kazanır, başkalarından aktarmalı öğrendiğimiz inançlar eğer kendimizce yeteri seviyede içselleştirilememişse kalıcı kalmamakta, sürdürebilirliği akim kalmaktadır. İnsanlar çok değişik nedenden ötürü dua ederler. Bazen insanlar teşekkür etmek için, bazen övgü ve hayranlıklarını sunmak için, korktukları anda sığınmak için, sadece kendilerinin bildikleri gizil günahları için, bazen özür dilemek ya da affedilmek için, kendilerini rahatlatmak amacıyla, bazen de bir şeyler talep etmek için dua ederler.436

Dolayısıyla etkili bir duanın, dua eden kişiye bir karşılık olarak Tanrı’yı harekete geçireceği ve etkileyeceği düşünülür.

Hartshorne herhangi bir sıradan insan kadar dindar olduğunu belirtir.⁴³⁷ Sıradan dindar cümlesiyle o, ibadetlerinde en alt sınırdan toplum tarafından kişiden yapması beklenilen rutin ibadetleri yaptığını kastedmek ister. Ona göre, Tanrı’dan başka bir şeye hayranlık duymak putperestliktir ama Tanrı’ya karşı sınırsız hayranlık gerçek dindarlıktır.438

“Tanrı” terimi, ibadet edilmeye değer olmayı hak edecek bir ünvana sahiptir. 439 Hartshorne’na göre, Tanrı tüm mümkün rakiplerinin ötesinde yüceltilmiştir. “Tanrı ibadet edilmeye değerdir” ve tasavvur edilebilinecek her varlığı aşar, bir başkası tarafından aşılamazdır.440 Tanrı’ya ibadet etme düşüncesi Tanrı’nın aşılabilirliği ile simetriktir, sadece gerçekten var olan varlıklar tarafından değil aynı zamanda da herhangi bir tasavvur edilebilen realite tarafından da Tanrı

435 CSPM, s. 4

436 Petitionary Prayer maddesi, https://plato.stanford.edu/entries/petitionary-prayer/, (Erişim Tarihi: 23/12/2018) 437 OOTM, s. x

438 DR, s. 42

439 Paul K. Moser, The God Relationship: The Ethics for Inquiry about the Divine, Cambridge University Press, Cambridge, 2017, s. 118

aşılamazdır. Ona göre eğer bir varlık ibadet edilmeye layıksa o varlık başkası tarafından geçilmemelidir.441 İbadet eden kişi ibadet nesnesinin bilinçli veya farkında olduğuna inanır.442 Dolayısıyla Tanrı akla hayale getirdiğimiz her şeyin ötesinde en üstün realite olarak bilinir. Hiç kimse ya da hiçbir şey tarafından geçilemez bu da Tanrı’ya ibadet edilmesi gerektiği gerçeğini gerekli kılar. Herkesten, her şeyden üstün ve her şeyin üstünde olmayana ibadet edilmesinin tutarsızlık olacağı bir gerçektir.

Ana çizgileriyle, Hristiyanlık, Yahudilik ve İslam’da az ya da çok benzer fomlarıyla aynı zamanda Hinduizm’de Tanrı ibadet edilmeye layıktır, üstelik bu Tanrı her şeyi ihata eder, iyilikte aynı zamanda güç ve bilgide de aşılamayan olarak tasavvur edilir.⁴⁴³ Hartshorne bütün büyük din anlayışlarında Tanrı’nın ibadet dilmeye layık olarak nitelendirildiğini öne sürer ve doğal olarak bu sistemlerde Tanrı kendisine ibadet edilendir. Hartshorne’na göre bu dünyanın sakinlerinden sadece insan dini olarak farkındalık düzeyine sahiptir. Bilinci ve dili kullanımı bunu gerektirir. İbadet etmek bir şeyleri bilinçli ve kasıtlı bir şekilde gönüllü olarak yapmaktır. İbadet/dua kişinin tüm değerlerini, anlamlarını, düşüncelerini ve algılarını entegre etmesidir.⁴⁴⁴ İbadet hayata ve Tanrı’ya karşı bütüncül, bilinçli bir cevaptır. Kişinin gerçekliğe karşı açık farkındalık seviyesini yükseltir.

Hartshorne, dua/ibadet meselesine şöyle bir açıklık daha getirir. Sadece radikal bir eşitsizlik ibadeti gerekli kılar, eşitsizlik ilişkileri simetrik değildir. X, Y’den daha üstünse, Y’nin bir üstünlüğü yoktur ve X’ten daha aşağı bir seviyededir.445 Dolayısıyla, dua/ibadet, ibadet eden ve edilen arasında radikal asimetrik bir ilişkiyi ardından getirir. Asimetrik olarak ifade edersek kullar Tanrı’ya ibadet ederler ama O, kullarına ibadet/kulluk etmez. Onlar Tanrı’yı yargılayamazlar ama Tanrı onları yargılayabilir. Kullar varlıklarının nedeni olarak Tanrı’yı görebilirler ama tam tersi bir ilişki söz konusu değildir. Bu modellemeleri daha da artırmak mümkündür. Tanrı’nın çoğu sıfatında yeniden tanımlamalara giden (altı tane teolojik hatadan bahseden) ve tabiri yerindeyse onları budayan Hartshorne’un,

441 Sia Santiago, Religion reason and God, Peter Lang GmbH, Frankfurt, 2004, ss. 12-13 442 Nelson Pike, God and Timelessness, Roudledge, London, 1970, s. 152

443 NTOT, s. 3 444 NTOT, s. 4 445 MVG, s. 93-94

Tanrı’ya ibadet etme kavramının zihnindeki tasarımının tam anlamıyla anlaşılır olduğunu söyleyemeyiz. Başka bir şekilde ifade edecek olursak; Tanrı’nın her şeye gücü yetmediği, her şeyi bilemediği ve kademeli olarak mükemmelleştiği, vahyin teolojik bir hata olarak görüldüğü, sınırlılık kavramıyla Tanrı kavramının bir arada kullanılabildiği neticesinde ölümden sonra dirilmenin ve ödül-cezanın olmadığı bir teizm anlayışında Tanrı’ya ibadet etme düşüncesi problematik görünmektedir.

Dua uygulaması inancımızla ilgili bir faaliyettir aynı zamanda dua ve zaman/gelecek kavramları mütekabildirler. Neo-klasik teizmde gelecek bir noktaya kadar açık olduğundan bizim dualarımızın da değişebilirliğinden söz edilebilmektedir. Gelecek bütün detaylarıyla Tanrı tarafından biliniyorsa dua bizim için ya da başkalarının yaşamı için hiçbir şeyi değiştirmeyecektir. Gelecekte her şeyi bilen bir Tanrı gelişemez, değişemez ve yeni hiçbir şey yapamaz.446 Neo-klasik teizm anlayışına göre, Tanrı ileride geleceği motamot bir şekilde belirlediyse yaşamlarımızın tüm günleri ölümümüz dâhil ayrıntısıyla belirlidir. O zaman Tanrı’nın evren tecrübesine yeni bir şey eklemesini ummamız bir yanılsama olacaktır.

Hartshorne’na göre, bizler dua ederken Tanrı’yı erişilemeyecek bir yere koyarız.447 Hartshorne, ibadeti en üstünlük derecesindeki bir varlığa adanmış, çıkar ilişkisinden öte, sevgiyle ve kalben bağlanılmış içsel bir duygu/his olarak görmektedir. Ona göre, din ibadettir/duadır ve dua nedir sorusuna iki tanım önerir: ilki, Tanrı’yı tüm kalbimizle, aklımızla, ruhumuzla ve gücümüzle sevmek. Diğeri kişinin kendi kırılganlığının/acziyetinin kabulüdür. Bu iki şey aynıdır ve dinin doğrularını ima ederler. 448 Bununla birlikte o, kişinin doğru ibadete kendi kırılganlığını/acziyetini dürüst bir şekilde kabul edinceye kadar ulaşamayacağına ikna olduğunu dile getirir.449 Duanın pragmatik fonksiyonları vardır, dua ile biz Tanrı’ya olan çağrılarımızı güçlendiririz.450 Yani, neo-klasik teizm duayı ve ibadeti

446 Bruce G. Epperly, Process Theology: A Guide For The Perplexed, T&T Clark, India, 2011, s. 36 447 OOTM, s. 8

448 WM, s. 83 449 WM, s. 84

450 Marjorie Suchocki, What is process Theology, https://processandfaith.org/wp-content/uploads/2015/07/what-is-process-theology.pdf pages.19-20 (Erişim Tarihi: 01/01/2017)

hayatın merkezine koymasa da önemser. Dua bizlere ve diğer kişilere Tanrı-dünya ilişkisinde yeni ihtimal kapıları açmakta ve dönüşüm enerjisi sunmaktadır.451

Bizlerin ibadetlerine Tanrı tarafından gereksinim duyuluyor mu? Üstelik Tanrı bunun eksikliğini hissediyor mu? Hartshorne’na göre yaratılışın amacı -herkesin söylediği gibi- Tanrıyı ululamak/yüceltmektir. Ama Tanrı’nın ululanmaya ihtiyacı var mıdır? Ona göre genelde bu soruya hayır diye cevap verilir. Çünkü onun hiçbir şeye ihtiyacı yoktur. Onu ululamak tanrısal iyiyi mi güçlendirmektedir, o zaman ululamak neden önemli hale gelmektedir?⁴⁵² Bu sorularıyla Hartshorne dini pratiğin (ibadet) insana bakan yönünü sorgulamak ister.

Bizim dualarımız Tanrı’nın düşüncesini ve bizlere karşı olan tavrını değiştirebilir mi? 453 Klasik Hristiyan teistler, Tanrı’ya dua etmeleri gerektiğine ikna olmuşlardır.454 Klasik Hristiyan öğretileriyle büyütülen bir kişinin çoğu zaman cezalandıran aynı zamanda gizeme sahip olan bir Tanrı’dan endişe duyması doğaldır. Kişi bilmediği şeye karşı önyargılıdır ve ona karşı kaygı duyması da muhtemeldir. İşte neo-klasik teizm böyle bir Tanrı’nın gerçekten bizleri sevip sevmediğini ya da O’na ibadet/dua edilip edilemeyeceğini sorgular. Klasik Hristiyan teizmi, geleceği tüm ayrıntılarıyla zaten bilen bir Tanrı’ya dua edilmesinin nasıl bir fark yaratabileceği noktasında Hartshorne tarafından eleştirilir. Dua, Tanrı’nın her şeyi bilme ve her şeye gücü yetme sıfatlarıyla bağlantılıdır. Güçlü olmayan bir Tanrı, ibadet için uygun mudur?455 Hartshorne’un Tanrı’nın her şeye gücü yetmesini teolojik bir hata olarak görmesi aynı zamanda gelecek olaylar gerçekleşmeden geleceği tüm ayrıntılarıyla bilemeyen neo-klasik teistik anlayışı Tanrı’ya karşı dua/ibadet olgusunu zora sokmaktadır. Geleceğin ayrıntılarına tam anlamıyla hükmü geçmeyen bir Tanrı’dan geleceğe dair bir talepte bulunmak “ibadet edilmeye layık” kavramıyla örtüşmemektedir. Her ne kadar değişim ve gelişim içerisindeki Tanrı olgusuyla ve açık gelecek düşüncesiyle bu çıkmazlar aşılmak istense de yeterli

451 Bruce G. Epperly, Process Theology: A Guide For The Perplexed, T&T Clark, India, 2011, s.58 452 DR, s. 130

453 Bruce G. Epperly, Process Theology: A Guide For The Perplexed, T&T Clark, India, 2011, s.57 454 Paul Helm, “Asking God”, Themelios, Volume 12, No 1, September, 1986, s. 22

455 Philip L. Quinn, Charles Taliaferro (Ed.), A Companion to the Philosophy of Religion, Blackwell Publishing, Oxford, 1999, s. 400

gözükmemektedir. Neo-klasik teizm ibadetlerinden ötürü insana kurtuluş vaadinde bulunmaz ve bu anlayışta ibadetlerin herhangi bir hususi mekânda gerçekleştirilme zorunluluğu yoktur. İbadet yükümlülükleriyle kişiyi denetleme amacı da güdülmez. Bu dünyada yapılan olumlu ve istendik eylemler başka bir hayata karşı mükâfat beklentisi olarak algılanmazlar. Yani Hartshorne insanın bu dünyadaki eylemlerini ve bu eylemlerin sonuçlarını bir imtihan olarak görmemektedir. Aynı zamanda neo-klasik teistlerin kendilerine ait mabetleri yoktur ve ibadetlerine standart bir form kazandırılmamıştır. Yani dini buyrukları icra etmek belirli bir şekle ya da harekete indirgenmemiştir. Tanrı’ya en yakın olanlar da din adamları değildir. Bütün canlılar Tanrı’nın kapsayıcılığının muhatabıdır. Genel olarak bakıldığında neo-klasik teizmde Tanrı’nın tapınılmaya yaraşır bir varlık olduğu fikri ortaya çıkmaktadır. İbadet bireyin yücelttiği kutsalla arasındaki bağın kuvvetlenmesine yardımcı olur. Üstelik Tanrı-insan münasebetinin en yakınlaştığı noktalardan birisidir. İbadetin aşağıdan yukarıya dikey bir doğrultuda gerçekleşmesi beklenir. Dua ise yüce olandan/yaratıcıdan usülünce talep etme yöntemidir. Bir şeylere ihtiyaç duyma ve bunu birilerinden isteme kullar için geçerli bir durumdur ama Tanrı için böyle bir gereksinim bahis mevzu edilemez. Hartshorne’na göre Tanrı bizim “ibadetimizin nesnesi” olarak kabul edildiği zaman mükemmel olmalıdır ve ancak kusursuz olanlara sınır tanımadan hayran olunabilir, saygı duyulabilir dolayısıyla bu noktada Hartshorne klasik teizmle aynı düşünceleri paylaşır. Neticede dua (pettionary prayer) ortaklaşa hem klasik hem de neo-klasik teizmde Tanrı-insan münasebeti çerçevesinde merkeze alınmış ve Tanrı ibadet edilmeye layık görülmüştür. Ahlak ile din arasında bir bağ var mıdır? Ahlakın menşei nereden gelmektedir?