B. Sürecin Aşamaları
2. Ege Modeli
Yukarıda belirtildiği gibi EGE bu konuda 6 aşamalı bir model çalışması yapmıştır. Buna göre;
Sıfır hali,
Sıfır hali modeli, İtalya’da genel olarak bulunan fakat Kuzey Avrupa kül- türünde hiç bilinmeyen bir ön durum aşaması değildir. Nitekim bu ön durum- dan da önceki aşamadır. Diğer bir anlatımla normal ve kabul edilir psikolojik çatışmadır. Örneğin, tipik bir İtalyan şirketi çatışmaya düşer. Söz konusu psikolojik çatışma, psikolojik tacize neden olabilecek zemine sahip olsa da psikolojik taciz durumunu oluşturmaz. Ortada herkesin herkese karşı gördüğü genelleştirilmiş bir çatışma konusu vardır ve sabit bir kurbanı yoktur. Tama- men görünmez değildir, fakat kişisel fikir farklılıkları, tartışmalar, küçük suçlamalar ve kincilikle, klasik ve evrensel olarak bilinen diğerlerine kıyasla iyi çıkma çabasının manifestoları ile zaman zaman kendini gösterir. Örneğin,
nırsınız, -Gözünüzü korkutmak için hafif şiddet uygulanır (bir bardağı duvara çarpmak, kül tablasını fırlatmak vs.) -Otomobilinize zarar verilir, -Cinsel tacize uğrayabilirsiniz. 389
LEYMANN, Mobbing and Victimination, s.170; GENNARI, s.8; TINAZ, (TI- NAZ/BAYRAM/ERGİN), s.30.
120
çalışanlar arasında samimiyet varmış gibi gözükmesine rağmen gerçekte olma- dığı hususu bu evreyi açıklamaktadır390. Bir yönü esastır: “sıfır hali”nde, hiçbir yerde yok etme arzusu olmaz, fakat yalnızca diğerlerine karşı üstün görünme arzusu olur391.
Birinci aşama, hedeflenen çatışma,
Genel çatışmanın yönlendirildiği bir kurbanın belirlendiği bu aşama, psi- kolojik tacizin ilk aşamasıdır. Yani bir kurban seçilir ve çatışma ona doğru yönlendirilir. Temel psikolojik çatışma bir dönüm noktası yapar ve durgun bir durum olmaktan çıkıp belirli bir yöne doğru şekillenir. Artık hedef, sadece üstte olmak değil, aynı zamanda rakibi yok etmek, bu kişinin yerini almaktır392. Üstelik, çatışma artık tarafsız ve işle sınırlı değildir, git gide özel konulara doğru kaymaktadır393.
İkinci aşama, işyerinde psikolojik tacizin başlaması,
390 FERRARI Elena, Raising Awareness On Women Victims Of Mobbing,
THE ITALIAN CONTRIBUTION,2004,s.7; GENNARI, s.10; TINAZ, (TINAZ/BAYRAM/ERGİN), s.33;
EGE, Psychcological Terror in the Workplace,
http://www.cesil.com/0300/mobing03.htm (05.09.2012). 391
Konuya ilişkin bir uygulama örneği şöyledir: “Bilgisayar programları ve yazılım yazan bir hizmet şirketi vardır. Şirketin teslimat süreleri her zaman son derece katıdır ve çalı- şanların sürekli olarak fazla mesai yapmak durumundadır. Matteo, bu şirkette bordrolu olarak çalışan bir programcıdır. Bazen, işinde zorluklarla karşılaşır; fakat hiçbir iş arka- daşı son derece sıkı çizelgeleri nedeniyle yoğunluktan ona yardım etmeyi istemez. Üste- lik, bu firmada çok güçlü bir rekabet söz konusudur; işini vaktinde teslim eden çalışanlar ikramiye alırken, programın gerisinde kalanlarsa çok ciddi risklerle karşılaşırlar. Tüm bunların bir sonucu olarak, (yalnızca Matteo değil) tüm iş arkadaşları arasında kişisel ilişki esasen mevcut değildir ve daha ziyade soğuk bir resmi nezaket vardır. EGE, Psychcological Terror in the Workplace, http://www.cesil.com/0300/mobing03.htm (05.09.2012).
392 FERRARI, s.7; GENNARI, s.10; TINAZ, (TINAZ/BAYRAM/ERGİN), s.33; EGE, Psychcological Terror in the Workplace, http://www.cesil.com/0300/mobing03.htm (05.09.2012).
393 Verdiğimiz örnekte, Matteo önemli bir projeyi zamanında bitirdiği için dikkat çekici bir ikramiye alır. Bu durum, adaletsiz bir şekilde yenilmekten korkan meslektaşlarında kıs- kançlığa neden olur. Artık, amirlerinin kendileri yerine onu kayıracağını düşünürler. Ve böylece onu izole edip, onunla dalga geçmeye başlarlar: “Sen olağanüstüsün, bizim tav- siyemize ihtiyacın yok” gibi. EGE, Psychcological Terror in the Workplace, http://www.cesil.com/0300/mobing03.htm (05.09.2012).
121
Psikolojik taciz uygulayanlar tarafından yapılan saldırılar halen kurbanda herhangi bir psikosomatik semptoma ya da hastalığa neden olmaz. Fakat bir tedirginlik ve sıkıntı hissine sebep olur. Kurban, meslektaşlarıyla olan ilişkile- rinde bir kötüleşme algılar ve bu nedenle de bu tür bir değişikliğe dair kendi kendini sorgulamaya itilir. Kişi artık, asıl saldırıların hedefi haline gelmiştir. Meslektaşlarına karşı kibirli ve stakanovism394 olmakla suçlanmaktadır. İlk başta sıklıkla saldırıya maruz kalıyorken, şimdi her sorun ona atfedilir hale gelmiş ve bir bakıma ofisin şamar oğlanı haline gelmiştir395. Örne- ğin,“Gecikmesi onun suçu, hepsini kendi başına yapmak istedi”, “Bize söyle- medi, öyleyse tüm bunlara kendi katlanmalı”, “Herkesi yerinden etmek istiyor” gibi396.
Üçüncü aşama, ilk psikosomatik397 belirtiler,
Kurban, bazı sağlık problemlerini dışa vurmaya başlar ve bu durum uzun dönemler bile sürebilir. Bu ilk semptomlar genel olarak, bir güvensizlik hissi, uykusuzluk başlangıcı ve sindirim problemlerini içermektedir398.
Dördüncü aşama, insan kaynakları veya personel yönetim bölümü- nün hataları,
394 Stakanovism, dönemin Sovyet Rusyası’nda çalışkanlığı ile üretime katkı sağlayan işçilere verilen bir isimdir.
395
FERRARI, s.8; GENNARI, s.10; TINAZ, (TINAZ/BAYRAM/ERGİN), s.34; EGE, Psychcological Terror in the Workplace, http://www.cesil.com/0300/mobing03.htm (05.09.2012).
396 Matteo, onu aniden saran soğuk davranışları fark etti ve bunu hak etmek için ne yaptığını merak etmeye başlamaktadır. EGE, Psychcological Terror in the Workplace, http://www.cesil.com/0300/mobing03.htm (05.09.2012).
397
Psikosomatik hastalıklar tıpta son yıllarda ayrı bir grup altında toplanan mide, oniki parmak barsağı ülseri, kolit, bazı kalp ve damar hastalıkları, gastrit gibi genelde strese bağlı hastalıklardır. Halen birçok hastalıklar bu gruba sokulmak istenmektedir. Dünyada oldukça yaygın bir hastalık grubudur.
398 Matteo ofisteki durumun onda bir saplantı haline geldiği sonucuna varmıştır. Artık düzgün uyumuyor, ve sıklıkla kabus görerek uyanıyor; ofise gittiği zaman bacaklarının titrediğini fark etmeye başlamış ve hiçbir şeyi düzeltemediği için de ufak bir depresyona girmiştir.
122
Psikolojik taciz uygulanan kişi hakkında, ofisindeki değerlendirme hata- ları aleni hale gelir ve genellikle bu hatalı değerlendirmeler personel yönetimi- nin dikkatini çeker. Kurbanda hastalığa neden olan önceki safha, personel yönetimi ofisini şüphelendiren, sayısı gittikçe artan sık hastalık izinlerinin yer aldığı bu safha için bir hazırlıktır399.
Beşinci aşama, kurbanların ruhsal ve fiziksel olarak ciddi şekilde kö tüleşmesi,
Bu aşamada, psikolojik tacize maruz kalan kimse, tam bir çaresizlik du- rumuna girer. Genellikle, daha az ya da daha çok ciddi depresyon çeşitlerinden muzdariptir. Tedavi psikofarmosotik ilaçlar ve terapiyledir. Fakat işteki sorun devam etmekle kalmayıp kötüleşmeye doğru bir eğilim gösterdiğinden bunların yalnızca hafifletici bir etkisi olur. Yönetim tarafından yapılan uyarılar mağduru daha kötü bir hale doğru iter. Mağdurun bu hali faillerin işini kolaylaştırır. Aslında, yönetim tarafından yapılan hatalar, genellikle psikolojik taciz olayının farkında olunmaması nedeniyledir. Sonuç olarak, alınan önlemler sadece uygunsuz değil, aynı zamanda kurban için son derece tehlikelidir. Kurban tüm bunlara sebep olanın kendi olduğuna ve hiç kimsenin hiçbir şey yapamadığı adaletsizliklerle dolu bir dünyada yaşadığına ikna olur ve daha da depresyona girer400.
399
Psikosomatik semptomların akabinde, Matteo ilk kez hastalık sebebiyle izin almadan gider, fakat ofise döndüğünde herşey çok daha kötü bir hale gelmiştir. Artık, tabiri caiz- se, onlar bir sürü iş yüklenmişken kendisinin ekstra tatile çıktığını söyleyerek ona sata- şırlar. Matteo dayanmaya çalışır, fakat daha fazla gün izin almalıdır. Uykusuzluğu gitgi- de kötüleşmiştir ve depresyon daha geniş kapsamlıdır; ofise ve işe gelemez. İşinin ge- cikmesi nedeniyle alarma geçmiş personel ofisi de, Matteo’nun sürekli gelmemesini fark eder ve araştırmaya başlar. En kolay çözüm, tüm ofis yerine sadece bir kişiye (Matteo’ya) disiplin uyarısı göndermektir. EGE, Psychcological Terror in the Workplace, http://www.cesil.com/0300/mobing03.htm (05.09.2012).
400 Matteo, içten içe depresyondadır. İlaç almadan uyuyamaz ya da ayakta duramaz. Artık, tüm dünyanın ona karşı olduğuna ve sadece meslektaşlarının değil, şirketin de onu azar- ladığına, fırçaladığına, tatil izinlerinin gelmediği günler için vermediğine her zamankin- den daha çok ikna olmuştur. EGE, Psychcological Terror in the Workplace, http://www.cesil.com/0300/mobing03.htm (05.09.2012).
123
Altıncı aşama, çalışma yaşamından uzaklaşma,
Bu safha, yani kurbanın kendi rızasıyla istifa ederek, kovularak, erken emekliliğe ayrılarak veya intihar, obsesif mani gelişimi ya da cinayet gibi travmatik bir şekilde iş yerinden çıkması, psikolojik tacizin son neticesidir. Bu safha, önceki aşamadan planlanmıştır. Depresyon, kurbanın istifa ya da işten çıkartılarak bir çözüm aramasına iter. Daha da ciddi bir şekli ise erken emekli- liğe ya da malullük aylığı ihtiyacına kişiyi itebilir. İşyerinde uygulanan psiko- lojik taciz nedeniyle oluşan umutsuzluk vakaları, ne yazık ki, aşırıya kaçan davranışlarla son bulur401.
Çift taraflı mobbing,
Çifte psikolojik taciz olarak adlandırılan bu durum, İtalya’da sıklıkla kar- şılaşılan, fakat Avrupa’da psikolojik taciz üzerine yapılan araştırmalarda izine rastlanmayan başka bir durumdur. Çifte psikolojik taciz, ailenin İtalyan toplu- munda oynadığı rol ile ilişkilidir. İtalya’da birey ile aile arasındaki ilişki çok kuvvetlidir. Aile, etkin bir şekilde aile üyelerinin sosyal ve kişisel olarak tanımlanmasında yer alır. İşlerine, özel hayatlarına, başarılarına ve sorunlarına müdahil olur. Adeta, var olan bileşenlerinden hiç ayrılmaz, belki bir adım ayrılır. Fakat her daim tavsiye, yardım ve koruma sağlamak için oradadır. Sonuç olarak, genellikle, psikolojik tacize uğrayan bir kurbanın yardımı ve tavsiyeyi evinde aradığı söylenebilir402.
Psikolojik tacize maruz kalan kişi, saldırıyla geçen bir işgününde biriken öfke, tatminsizlik ve depresyonu evinde dökebilir. Aile, tüm bu olumsuzluğu alır ve yardım, koruma, anlayış ve bu sorunlardan sığınacak bir yer olarak gereken her şeyi kriz içindeki aile üyesine verme yollarını arar. Kriz, ister
401 Ona yapılan baskı ile başa çıkamayan Matteo, istifa eder. Diğer olası istihdam olanakları için sahip olduğu referanslar, elbette ki en iyi referanslar değildir ve her halükarda, bir başka işe başlamadan önce, dinlenmesi ve depresyondan çıkıp kendi öz güvenini yeniden kazanmaya ihtiyaç duyar. EGE, Psychcological Terror in the Workplace, http://www.cesil.com/0300/mobing03.htm (05.09.2012).
402
EGE, Psychcological Terror in the Workplace, http://www.cesil.com/0300/mobing03.htm (05.09.2012).
124
istemez ilişkilerde bir dengesizliğe yol açar. Fakat ailenin, iyileşmek için kişinin sahip olduğundan çok daha fazla kaynağı ve kapasitesi olduğu için düşüşün etkisini azaltabilir403.
Psikolojik taciz, normal bir çatışma yani yakında geçip gidecek bir kriz anı değildir. Aksine merhametsizce uzun süre devam eden eziyet, saldırı ve aşağılamanın yavaş yavaş gelen bir halidir. Bu tahrip edici etkisi de işte bu uzun sürede saklıdır. Kurban acı çeker ve çektiği bu acıyı eşine, çocuklarına, ebeveynlerine, sıklıkla, yılın pek çok zamanında aktarır. Bu stres, en azından bir süreliğine, kayıpları telafi edecek ve bunlara sabredecek olan aileye saldırır. Fakat kaynaklar tükendiğinde, o da bir krize girecektir. Dolma limiti olan bir kavanoz gibi, bir aile de kendinden olanın acılarını yalnızca belirli bir noktaya kadar alacaktır404.
Aslında, kurban kendi hislerini salıverdiği anda, öfkeyi, depresyonu, ag- resifliği, biriken tüm kini yönetmekle yükümlü olan taraf aile olur. Gün be gün, aylarca ve yıllarca, bu kavanoz dolar ve dolma noktasına gitgide yaklaşır. Bunun olması halinde, psikolojik taciz kurbanının durumu çöküşe geçer. Korumacı ve cömert olan ailenin tavrı hiçbir ikaz vermeksizin değişir, kurbanı desteklemeyi bırakır ve bunun yerine psikolojik tacizin yıkıcı etkisinden ken- dini korumaya başlar. Bu, ailenin bir hayatta kalma içgüdüsü olarak kendi savunma hattını oluşturması ve müdafaaya geçmesi demektir. Aslında kurban, ailenin özü ve bütünlüğü için bir tehdit olabilir, bu nedenle önce kendini koru- mayı sonra karşı atağı düşünür. Doğal olarak, bu bilinçdışı bir süreçtir. Hiç bir aile üyesi sevdiklerini desteklemeyi ve ona yardım etmeyi bıraktıklarının farkında olmayacaktır.
Çifte psikolojik taciz ise, kurbanın içinde olduğu durumu belirtir. Kurban işyerinde her daim hedef alınır ve ailenin anlayışı ve yardımından da gitgide
403 GENNARI, s.10; TINAZ, (TINAZ/BAYRAM/ERGİN), s.35; EGE, Psychcological Terror in the Workplace, http://www.cesil.com/0300/mobing03.htm (05.09.2012). 404
GENNARI, s.10; TINAZ, (TINAZ/BAYRAM/ERGİN), s.35; EGE, Psychcological Terror in the Workplace, http://www.cesil.com/0300/mobing03.htm (05.09.2012).
125
mahrum kalmıştır. Sonuç olarak maruz kaldığı psikolojik taciz ikiye katlanmış- tır. Bu durumda psikolojik taciz artık sadece işyerinde değil, aynı zamanda, sonrasında evde de, diğer şekillerde devam etmektedir405.
Türk toplumunun yapısı göz önüne alındığında, EGE modelinin Türk toplumuna daha uygun olduğu görülmektedir. Nitekim Türk toplumunun İtalyan toplumuna benzerliği de bilinen bir durumdur406. Psikolojik tacize ilişkin Türkiye’de kapsamlı bir çalışma yapılması halinde EGE modelinin göz önünde tutularak, orada belirtilen aşamalardan işçileri koruyacak önlemler alınması gerektiği kanaatindeyiz.
C. Psikolojik Taciz Uygulayıcıları, Mağdurları ve İzleyicileri