Birleşmiş Milletler, adalet ve güvenliği, ekonomik kalkınma ve sosyal eşitliği tüm ülkelere sağlamayı ilke olarak belirlemiş uluslararası bir örgüttür44. Birleşmiş Milletler Antlaşması, İkinci Dünya Savaşı sonrasında45 dünya barışı- nı, güvenliğini korumak, uluslararasında ekonomik, toplumsal ve kültürel işbirliği oluşturmak ve insan hakları ile temel özgürlüklere saygıyı sağlamak amacıyla, 25 Nisan 1945'de San Francisco'da toplanan Birleşmiş Milletler Uluslararası Örgütlenme Konferansı (San Francisco Konferansı) sonucunda 26.06.1945 tarihinde San Francisco’da imzalanmış ve 110. maddeye uygun olarak 24.10.1945 tarihinde yürürlüğe girmiştir46.
Türkiye Birleşmiş Milletler Antlaşması’nı Milletlerarası Adalet Divanı Statüsü’yle birlikte 15.08.1945 tarihinde onaylamıştır47. Birleşmiş Milletler Antlaşması insan haklarının uluslararası düzeyde korunması açısından çok önemli bir yer teşkil etmektedir48. Antlaşma ile birlikte Birleşmiş Milletler,
44 Birleşmiş Milletler (United Nations) terimi, Franklin D.Roosevelt tarafından İkinci Dünya Savaşı devam ederken müttefik ülkeler için kullanılmıştır. Resmi olarak, 01.01.1942 tarihinde, Birleşmiş Milletler Beyannamesi’nde ve Atlantik Bildirisi’nde kul- lanılmıştır. Birleşmiş Milletler’in uluslararası anlamda bir örgüt olarak kurulması düşün- cesi ise, 1943 yılında Moskova, Tahran ve Kahire’de müttefiklerin yaptıkları toplantılar- da ortaya çıkmış, daha sonra Fransa, Çin, İngiltere, ABD ve SSCB’nin temsilciliği ile oluşmuştur. Ayrıntılı bilgi için bkz. CİVELEK Jale, Evrensel Düzeyde İnsan Haklarına Genel Bir Bakış I, Argumentum, S. 25, Ağustos 1992, s.383; GİRİTLİ İs- met/GÜNGÖR Hasan Atilla, Günümüzde İnsan Hakları, İstanbul 2002, s.58.
45 Dünya ülkeleri arasında barış ve işbirliği sağlamak amacıyla, I. Dünya Savaşı’nın ardından 1919 yılında Milletler Cemiyeti adı altında bir örgüt kurulmuştur. Birleşmiş Milletler’in temeli sayılan bu organizasyon, ülkeler arasında yaşanabilecek sorunları ba- rışçı yollarla çözmek için bir süre faaliyet göstermiş, ancak İkinci Dünya Savaşı sonra- sında dağılmıştır.
46 BOZKURT Enver, Türkiye’nin Uluslararası Hukuk Mevzuatı, Genişletilmiş 2. Baskı, Ankara 1999, s.518; TAŞKENT Savaş, İnsan Haklarının Uluslararası Dayanakları, 3. Baskı, İstanbul 1995, s.19 vd.; KARAOSMANOĞLU Fatih, İnsan Hakları, 2. Baskı, Ankara 2012, s.131 vd.
47 4801 Sayılı Onay Kanunu 24.08.1945 tarih ve 6902 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmış- tır. http://www.unicankara.org.tr/doc_pdf/chart_turkce.pdf (15.08.2011).
19
dünya barışında çok önemli bir yer tutan insan haklarının geliştirilmesi ve bu haklara saygının sağlanmasının teşviki ve desteklenmesine yönelik olarak görevlendirilmiştir. Böylelikle insan haklarının uluslararası bir hale getirilme- sinin zemini de oluşturulmuştur49.
Birleşmiş Milletler Ana Antlaşması’nın 1. maddesinde, örgütün amaçları şöyle belirlenmiştir:
Uluslararası barış ve güvenliği, anlaşmazlıkların barışçı çözümü ve ortak etkin önlemler yoluyla korumak,
Ülkeler arasında eşit haklara, halkların kendi geleceklerini belir- leme ilkelerine, saygıya dayalı dostça ilişkileri geliştirmek, Uluslararası ekonomik, toplumsal, kültürel ve insancıl sorunların
çözümünde, ırk, cins, dil ve din ayrımı gözetmeksizin, insan hak- larının geliştirilmesinde işbirliği sağlamak,
Ülkelerin bu amaçlarla gösterecekleri çabalar arasında uyum sağ- layan bir merkez olmak.
Antlaşmanın 2. maddesinde ise Birleşmiş Milletler’in temel ilkeleri, “tüm üye devletler egemen ve eşittir, uluslararası anlaşmazlıklara barış, güvenlik ve adaleti zedelemeden, barışçı yöntemlerle çözüm aramakla yükümlüdürler, hiçbir üye ülke, bir başka ülkenin toprağına ve siyasal bağımsızlığına karşı güç kullanmayacak ve güç kullanma tehdidinde bulunmayacaktır, tüm üyeler BM’in Ana Antlaşması uyarınca girişeceği uygulamaları desteklemekle yü- kümlüdürler; BM, uluslararası barışı koruma dışında, hiçbir ülkenin iç işlerine müdahale etmeyecektir” olarak ifade edilmiştir.
2. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi
Birleşmiş Milletler Antlaşması’nda insan hakları kavramından sürekli bahsedilmesine rağmen bu hakların neler olduğundan, içeriğinin ne olduğun-
49
DÖNER Ayhan, İnsan Haklarının Uluslar arası Alanda Korunması ve Avrupa Sistemi, Ankara 2003, s.35; CİVELEK, s.383.
20
dan tam olarak bahsedilmemiştir50. Bu durum üye ülkelerin dikkatini çekmiş ve bu yönde çalışmalara hız verilmiştir51. Bu yönde çalışma yapma görevi Birle- miş Milletler Antlaşması’nda asli ve daimi organ olan Ekonomik ve Sosyal Konsey’e verilmiştir. Sonuç olarak 1946 yılında Konseye bağlı İnsan Hakları Komisyonu kurulmuş ve insan haklarına yönelik çalışmalar başlamıştır52. Komisyon yaptığı çalışmalar sonucunda hazırladığı tasarıyı Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’na sunmuş ve Genel Kurul da 10.12.1948 tarihinde yapmış olduğu toplantıda tasarıyı İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi olarak kabul etmiştir53. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin yapısı itibariyle hukuki bir bağlayıcılığının olmadığı, manevi açıdan bir yol göstericiliğinin olduğu söyle- nebilir54.
İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nde adil ve makul çalışma koşulla- rı, 23. maddede düzenlenmiştir55. Beyannameye göre,
Herkesin çalışma, işini serbestçe seçme, adaletli ve makul koşul- larda çalışma ve işsizliğe karşı korunma hakkı,
50
GİRİTLİ/GÜNGÖR, s.58. 51
Birleşmiş Milletler kurulduktan üç yıl sonra, “tüm halklar için ulaşılması gereken ortak standartlar” oluşturulması düşüncesiyle Genel Kurul tarafından, çağdaş insan hakları hu- kukunun dayandığı esas olan Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nin temel ilkeleri ortaya konulmuştur. KORKUSUZ M. Refik, Uluslararası Belgelerde ve Türk Anayasası’nda Temel Hak ve Özgürlükler, AB Komisyonu DGİHE Projesi İnsan Hakları Eğitimi Ders Notları, 2. Baskı, İzmir 2005, s.42 vd.; AKILLIOĞLU Tekin, İn- san Hakları, Kavram, Kaynaklar ve Koruma Sistemleri, 2. Baskı, Ankara 2010, s.136 vd. 52 KORKUSUZ, s.42. Belirtilmelidir ki, İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi’nin kabul edildiği 10 Aralık 1948 tarihi, günümüzde tüm dünyada Uluslararası İnsan Hakları Günü olarak bilinmektedir.
53 6 Nisan 1949 tarih ve 9119 Sayılı Bakanlar Kurulu ile "İnsan Hakları Evrensel Beyan- namesi'nin Resmi Gazete ile yayınlanması yayımdan sonra okullarda ve diğer eğitim müesseselerinde okutulması ve yorumlanması ve bu Beyanname hakkında radyo ve ga- zetelerde münasip neşriyatta bulunulması" kararlaştırılmıştır. RG., 27.05.1949/7217. 54 AKILLIOĞLU, s.136 vd.
55 MORSINK, s.181; HAYEK A. Friedrich, Law Legislation and Liberty, Volume 2, The Mirage of Social Justice, 1992, s.104; United Nations, Economic and Social Commission for Asia and the Pacific, s.74; FIELDS S.Gary, Working Hard-Working Poor, 2012, s.42.
21
Herkesin, herhangi bir ayrım gözetmeksizin, eşit iş için eşit ücret hakkı,
Herkesin kendisi ve ailesi için insan onuruna yaraşır ve gerekirse her türlü sosyal koruma önlemleriyle desteklenmiş bir yaşam sağ- layacak adil ve makul bir ücret hakkı,
Herkesin çıkarını korumak için sendika kurma veya sendikaya üye olma hakkı vardır.
Beyanname’nin maddeleri incelendiğinde adil ve makul koşullarda ça- lışmanın sağlanması, işçinin ayrımcılığa uğramamasına, eşit ve adil ücret verilmesine, işçinin onurunun korunmasına bağlanmıştır. İşçilere yönelik getirilmesi gereken sendikal haklara da yer verilmişse de bunun çalışma koşul- larına doğrudan etki eden bir hak olmadığı, ancak sonradan yapılacak faaliyet- ler sonucunda çalışma koşullarını değiştirecek nitelikte bir hak olduğu kanaa- tindeyiz.
3. Birleşmiş Milletler Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleş mesi (İkiz Sözleşme56)
1948 yılı İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin açılımını oluşturan “Birleşmiş Milletler Kişisel ve Siyasal Haklar Sözleşmesi” ile “Ekonomik, Toplumsal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi” ilk Sözleşmenin yürürlükteki iki Ek Protokolü ile birlikte Dünya İnsan Hakları Anayasası’nı oluşturmaktadır57. Sözleşme BM Genel Kurulunca 16 Aralık 1966 tarihinde kabul edilerek imza- ya açılmış ve gerekli sayı olan 35 devletin onaylamasıyla 3 Ocak 1976 tarihin- de yürürlüğe girmiştir58. Sözleşme 5 ana bölüm ve 31 maddeden oluşmakta olup ikinci kuşak hakları düzenlemektedir59. Sözleşme tarafından Ekonomik ve Sosyal Konsey’e verilen yükümlülüklerin yerine getirilmesi amacıyla Konseye
56 Sözleşmenin “İkiz Sözleşme” olarak adlandırılmasının nedeni aynı tarihli çıkarılan BM Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi ile bağdaştırılmasından kaynaklanmaktadır. İkiz Sözleşmeler 1966 İnsan Hakları Sözleşmeleri olarak da adlandırılır.
57 AKILLIOĞLU, s.212. 58
ÜNAL Şeref, Temel Hak ve Özgürlükler ve İnsan Hakları Hukuku, Ankara 1997, s.117. 59 GİRİTLİ/GÜNGÖR, s.67.
22
yardımcı olması için BM Antlaşmasının 68. maddesi uyarınca Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi adıyla da yardımcı bir komite kurulmuş- tur60.
Birleşmiş Milletler Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar si61’nin 7. maddesinde adil ve makul çalışma koşullarına yer verilmiştir. Söz- leşmeye göre, taraf devletler herkese adil ve makul koşullarda çalışma hakkı tanımakla yükümlü kılınmıştır62. Bu koşullar şöyledir:
Bütün çalışanlara sağlanan asgari bir gelir ile birlikte en azından, hiçbir ayrıma tabi tutulmaksızın özellikle kadınların, erkeklerin çalışma koşullarından daha alt düzeyde olmayan koşullarda ça- lışmaları güvence altına alınarak, eşit işe eşit ve adil ücret,
Bu Sözleşmenin hükümlerine uygun olarak, kendisi ve ailesi için nezih bir yaşam,
Güvenli ve sağlıklı çalışma koşulları,
60 DÖNER, s.50; AKILLIOĞLU, s.212 vd.
61 Sözleşmenin üst başlığında Sözleşmenin BM belgeleriyle olan bağlılığının ön plan tutulduğunu gösterir nitelikte şu beyana yer verilmiştir: “Bu Sözleşmeye Taraf Devletler, Birleşmiş Milletler Şartı’nda ilan edilen prensiplere göre insanlık ailesinin bütün üyele- rinin doğuştan sahip oldukları insanlık onurunu ve eşit ve vazgeçilmez haklarını tanıma- nın yeryüzündeki özgürlük, adalet ve barışın temeli olduğunu dikkate alarak, bu hakların insanın doğuştan sahip olduğu insanlık onurundan türediğini kabul ederek, İnsan Hakları Evrensel Bildirisine göre, korkudan ve yoksulluktan kurtulma özgürlüğünü kullanabilen özgür insan idealinin, kişisel ve siyasal haklarla birlikte ekonomik, sosyal ve kültürel hakların da kullanılabildiği şartların yaratılması halinde gerçekleştirilebileceğini kabul ederek, Birleşmiş Milletler Şartı’na göre Devletlerin insan haklarına ve özgürlüklerine her yerde saygı gösterilmesini sağlama ve bu haklara ve özgürlüklere uygun davranma yükümlülüğünü dikkate alarak, yaşadıkları topluma ve diğer bireylere karşı ödevleri bu- lunan bireylerin, bu Sözleşmede tanınmış olan hakları ilerletme ve bu haklara uyulmasını sağlamak için çaba gösterme sorumluluğu bulunduğunun farkında olarak, bu Sözleşmeye taraf devletler herkese adil ve elverişli şartlarda çalışma hakkı tanır”.
62 HATHAWAY C.James, The Rights of Refugees under International Law, 2005, s.764; MOORE John Alpin/PUBANTZ Jerry, Encyclopedia of the United Nations, C. 1, 2008, s.542; WEISSBRODT David/Connie de la VEGA, International Human Rights Law, 2007, s.36; United Nations, Economic and Social Commission for Asia and the Pacific; Combating Human Trafficking in Assia, A Resource Guide to International and Regional Legal Instruments, Political Commintments and recommended Practises, 2003, s.75.
23
Herkese, işinde daha yüksek mevkilere atanma sırasında, kıdem ve ehliyetten başka bir ölçüye tabi olmaksızın, eşit imkanlar, Dinlenme, çalışma arası, çalışma saatlerinin makul ölçüde sınır-
landırılması ile ücretli yıllık izin ve resmi tatillerde ücret verilme- si.
Birleşmiş Milletler Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi’nde de diğer belgelerde olduğu gibi, ücrette ve işte eşitlik ilkesine, çalışma ve dinlenme süreleri ile diğerlerinden farklı olarak iş sağlığı ve güvenliği ilkesine yer verilmiştir.