Nice Antlaşması81, 14.02.2000 tarihinde başlayan hükümetler arası kon- feransın Aralık 2000 tarihinde gerçekleştirilen Nice Zirvesi sonrasında 26.02.2001 tarihinde imzalanarak, hükümetler arası konferansın da sonlandırıl- dığına işaret etmiştir82. Antlaşma 01.02.2003 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Nice Zirvesinin en önemli özelliği, bu Zirve’de daha sonra Avrupa Birliği Anayasası’na ayrı bir bölüm olarak girecek olan83 Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı’nın ilan edilmiş olmasıdır84. Bu Şart’ın ilginç ve modern yönü ise sosyal haklara klasik özgürlüklerle birlikte aynı düzeyde yer verilmesidir. Şart aynı zamanda temel hak ve özgürlükleri içermekte bu nedenle de sosyal haklara ayrıntılı şekilde yer verilmiştir85.
Adil ve makul koşullarda çalışma hakkına ilişkin düzenleme, “Adil ve Makul Çalışma Koşulları” başlığı ile Avrupa Birliği Temel Haklar Bildirgesi-
81 OJ No: L 80, 2001; Treaty of Nice. Avrupa Birliği’nin ilerlemesine yönelik olan bu Şart ilke kararı niteliğindedir. İlke kararları, ortak siyasal iradeyi yansıtmaları nedeniyle, AB Konseyi’nde ortak bir görüşe ulaşılmasını kolaylaştırmaktadırlar. Ayrıntılı bilgi için bkz. ÖZDEMİR Sahir, Avrupa Topluluğunda İkincil Mevzuat ve Karar Alma Usulleri, An- kara 2001, s.1 vd. www.dpt.gov.tr/DocObjects/Download/2968/ikincilm.pdf (10.09.2012).
82 BOZKURT/ÖZCAN/KÖKTAŞ, s.42.
83 Topluluk çekirdek hukukunun parçası olarak görülmeyen ve bir politik bildirge olarak kabul edilen Temel Haklar Şartı artık AB Anayasası’nın ikinci bölümünü oluşturmakta- dır. BERCUSSON, s.14; ENGELS Chris /Lisa SALAS, Labour Law and the European Union After the Amsterdam Treaty, Institutional Changes and the European Social Policies After the Treaty of Amsterdam, Netherlands 1998, s.69 vd.
84 Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı, bildirge niteliğinde olduğu için bağlayıcılığı bulun- mamaktaydı, ancak Şart daha sonra Avrupa Birliği Anayasası’na ayrı bir bölüm olarak eklenmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. İREN, s.25; BERCUSSON Brian, European Labour Law and the EU Charter of Fundemental Rights, Brussels: ETUI, 2002, s.13-14; BLANPAIN Roger, European Labour Law, 10th Edition, 2006, s.250.
85 ALP, Avrupa Birliği, s.2 vd.; ALAN C. Neal, Ensuring the Right to A Safe and Healty Working Envıronment: Where Actions Speak Louder Than Words, Labour Law, Human Rights and Social Justice, 2001, s.62 vd.; TEZCAN Ercüment, Avrupa Birliği Huku- kunda Birey, İstanbul 2002, s.262; BLANPAIN, Human Rights, s.128; KAR/ARIKAN, s.411.
29
nin 31. maddesinde yer almıştır86. Adil ve makul çalışma koşulları başlıklı madde, çerçeve düzenleme niteliğine sahiptir. Madde, adil ve makul çalışma koşullarına ilişkin temel kriterleri belirledikten sonra üye ülkelere ve aslında dolaylı olarak, bu şekilde çalışma koşulları sağlamaya çalışan tüm ülkelere, maddenin içeriğinin doldurulmasına yönelik takdir yetkisi vermiştir87. Adil ve makul çalışma koşullarına ilişkin genel düşünce Avrupa Birliği ülkelerinde de yer almıştır, buna göre, Avrupa Birliği üyesi olmayan ülkelerin vatandaşlarına da bu maddenin uygulanması gerektiği belirtilmiştir88.
Avrupa Birliği Temel Haklar Bildirgesi’nin 31. maddesi iki fıkradan oluşmaktadır. Buna göre,
1. Her işçi, kendi sağlığı, emniyeti ve onuruna saygı gösteren çalışma ko- şullarından yararlanma hakkına sahiptir.
2. Her işçi, azami çalışma saatlerinin sınırlandırılması, günlük ve haftalık dinlenme dönemleri ve yıllık ücretli izin hakkına sahiptir.
86
Köln Zirvesinden sonra 1999 yılında çıkan Konsey kararı sonucunda hazırlanan ve 2000 yılında Nice Zirvesinde kabul edilen Avrupa Birliği Temel Haklar Şartı, birlik düzeyinde temel hak ve özgürlüklerle ilgili bir katalog olmanın ötesinde, sadece birlik vatandaşları için değil birlikteki tüm bireyleri kapsayan hak ve özgürlükleri de içermesi bakımından önemli bir yer tutmaktadır. Şart’da düzenlenen temel hak ve özgürlüklerin temel öznesi “birlikteki tüm bireyler ve birlik vatandaşlarıdır”. AB Temel Haklar Şartı, kişisel, siyasi, ekonomik ve sosyal hakları içermektedir. DINAN Desmond, Avrupa Birliği Ansiklope- disi, Çev. AKAY Hale, 2005, s.195; ŞİŞMAN Yener, Uluslararası Çalışma Normları, Eskişehir 2005, s.159.
87 RIESENHUBER Karl, Europäisches Arbeitsrecht, Heidelberg, 2009, § 2, Rn. 46; RIEDEL Eibe, “Charta Artikel 31 Gerechte und Angemessene Arbeitsbedingungen”, Charta der Grundrechte der Europäischen Union, Baden Baden, 2011, RN. 5-21; HANAU Ulrich, NZA 2010; DORFMANN Julia, Der Schutz der sozialen Grundrechte, Baden Baden, 2006, s.189.
88 JARASS D.Hans, EU-Grundrechte, München 2005, § 30, Rn. 33; PIOTRAICZ Ryszard, States’ Obligations under Human Rights Law towards Victims of Trafficking in Human Beings: Positive Developments in Positive Obligations; (10.09.2012); http://esr.oxfordjournals.org/content/early/2011/10/05/esr.jcr080.full?maxtoshow=&hits =10&RESULTFORMAT=&fulltext=Fair+and+just+working+conditions&searchid=1& FIRSTINDEX=0&resourcetype=HWCIT
30
Maddede yer alan fıkraların ayrı ayrı düzenlenmesinin nedeni ise fıkra- larda yer alan düzenlemelerin içeriklerinin birbirlerinden bağımsız olmaların- dan dolayıdır. Ancak burada fıkraların içerikleri ayrı ayrı düzenlenmiş olsa da maddede yer alan tüm hükümlerin birlikte değerlendirilmesi gerekmektedir.
Adil ve makul çalışma koşullarına ilişkin madde incelendiğinde, madde- nin 1. fıkrasında iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması ile işçi onurunun korun- masına yönelik hükümlere yer verildiği görülmektedir. Buna göre, sosyal politika bağlamında işçiyi koruma, işçinin hem iş sağlığı ve güvenliği açısın- dan hem de sosyal açıdan tam olarak korunmasını gerektirir. Yine işyerinde çalışan işçilerin onurunun korunması da adil ve makul koşullarda çalışmayı sağlayacak uygulamalar arasında yer almaktadır89.
Avrupa Birliği Temel Haklar Bildirgesinin 31/2. fıkrasında işçilerin ça- lışma ve dinlenme sürelerine ilişkin düzenlemeler yer almıştır. Yine burada belirtilen hükümler de çerçeve niteliğe sahip olup, bu hükümlerin içeriklerinin ülkeler tarafından belirlenmesi gerekmektedir. Belirtilmelidir ki, Avrupa Birliği bağlamında gerek 31/1. maddenin gerekse 31/2. maddenin somutlaştı- rılması için çok çeşitli yönergeler oluşturularak yürürlüğe konulmuştur90.
Adil ve makul çalışma koşulları kapsamı tespit edilirken dikkat edilmesi gereken önemli bir durum söz konusudur. Her ne kadar 31. madde metninin içeriğinde ayrıntılı olarak yer almamış olsa da, Avrupa Birliği Temel Haklar Bildirgesinin 32. maddesinde yer alan çocuk ve genç işçilere ilişkin hükümler ve 23. maddesinde yer alan erkekler ve kadınlar arasındaki eşitliğin sağlanma- sına ilişkin hükümler 31. madde içerisinde yer alan adil ve makul koşullarda çalışma koşulları içerisinde değerlendirilmezse adil ve makul koşullarda çalış-
89 RIEDEL, Charta Artikel 31 Gerechte und Angemessene Arbeitsbedingungen, Rn. 5-21; KREBBER, EU-GRCharta Art.31 Gerechte und Angemessene Arbeitsbedingungen,Rn 2-3.
90
KREBBER, EU-GRCharta Art.31 Gerechte und Angemessene Arbeitsbedingungen,Rn 2-3.
31
ma hakkının tam olarak sağlanmasına imkan olmayacaktır91. Ancak doktrinde Avrupa Birliği Temel Haklar Bildirgesinde yer alan adil ve makul çalışma koşullarının içeriğinin üç başlık altında inceleneceğini savunan yazarlar da vardır. Buna göre üç başlık şöyledir; iş sağlığı ve güvenliği, işçinin onurunun işyerinde korunması ve 31. maddenin ikinci fıkrasında yer alan çalışma süreleri ve izinler92. Uluslararası belgelerin tümü bir bütün olarak değerlendirildiğinde, kanaatimizce Alman hukukunda da kabul edildiği gibi, adil ve makul koşullar- da çalışma hakkının kapsamına çocuk ve genç işçiler ile işçiler arası eşitliğin sağlanmasına yönelik hükümlerin de dahil edilmesi gerekmektedir93.
Yukarıda yapılan açıklamalardan sonra çalışma hakkını bir üst kategori olarak değerlendirdiğimizde, bu hakkı tamamlayan ve uygulandığında işyerin- de adil ve makul koşullarda çalışma ortamını hazırlayan alt kategorideki hakla- rı ise iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması, çalışma ve dinlenme sürelerinin uygun ölçülerde tutulmasının sağlanması, kadın, çocuk ve genç işçilerin ko- runmasının sağlanması, kadın ve erkek işçiler arasında eşitliğin sağlanması, koruma altına alınmış adil ücret verilmesi ve son olarak da işyerinde çalışan işçinin psikolojik tacize karşı korunmasının sağlanması (mobbing) olarak tanımlayabiliriz94.
91 KREBBER, EU-GRCharta Art.31 Gerechte und Angemessene Arbeitsbedingungen,Rn 2-3.
92 ALP Mustafa, Avrupa Birliği Temel Sosyal Hakları ve Türk İş Hukuku, DEÜHFD.,
İzmir 2004, s.29.
93 Hollandalı hukukçu Van Den Burg’da adil ve makul koşullarda çalışma hakkının kapsamı içerisinde bu hakların olması gerektiği belirtmiştir. Ayrıca bu hakların uygu- lanmasında Uluslararası Çalışma Örgütü Sözleşmelerinin de ön planda tutulması gerek- tiği görüşündedir. RIEDEL, Charta Artikel 31 Gerechte und Angemessene Arbeitsbedingungen, Rn. 5-21.
94 ÖZKAN-SUNGURTEKİN Meral, İşverenin İflas Etmesi Halinde İşçilik Hak ve Alacaklarının Karşılanması Konusundaki Sistemler ve Türk Hukukundaki Durum, An- kara 2008, s.25; BALKIR Zehra, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Hakları, İnsan Hakları, İstanbul 2000, s.238; TANÖR Bülent, Anayasa Hukukunda Sosyal Haklar, İstanbul 1978, s.102; GÖZE, Liberal, s.185; GÜMÜŞ, s.340; KABOĞLU, Özgürlükler Hukuku, s.464.
32
Çalışmamızda adil ve makul çalışma koşullarına yer veren uluslararası belgelerin içerikleri ile bu belgeler kapsamında yer alan işçi onuruna ilişkin bölümlere yer verilecektir. Nitekim böylelikle çalışma konusunun daha sınırlı bir alanda kalmış olması da sağlanmış olacaktır.
II. Türk Hukukunda Yer Alan Hukuki Dayanaklar
Türk Hukukunda adil ve makul çalışma koşullarını sağlayan düzenleme- ler Anayasa başta olmak üzere, İş Kanunu, Türk Borçlar Kanunu, İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu gibi çeşitli kanunlarda yer almıştır. Ayrıca bu kanunların içeriğine göre çıkarılmış olan tüzük95 ve yönetmeliklerde de adil ve makul çalışma koşullarını sağlayan düzenlemelere yer verilmiştir. Belirtilen kanun ve yönetmeliklerin içerikleri ile adil ve makul çalışma koşullarının sağlanmasına yaptığı katkılar her bir başlığın içerisinde ayrıntılı olarak değerlendirilecektir. Bu nedenle Türk Hukukunda yer alan hukuki dayanaklara sadece tanım olarak yer verilerek, adil ve makul çalışma koşulları açısından işçi onuru bağlantısına ayrıntılı olarak yer verilmeyecektir.