Mobbing ve bullying kavramlarının birbirinden bağımsız olarak farklı anlamda kullanıldıklarına ilişkin yapılan açıklamalara rağmen bazı yerlerde her iki kavramın birlikte değerlendirildiği ve genel açıklamalarda bulunulduğu görülmektedir276. Nitekim yakın bir zamanda bu alana önemli katkılar sağlayan Einarsen, bu olaylara dahil olan failler veya hedeflerin sayısı veya kurumsal suçluların konumunu göz ardı ederek “bullying” ve “mobbing” ifadeleri arasında herhangi bir ayrım yapmamıştır277. Dolayısıyla mobbing ve bullying kavramlarının birlikte değerlendirildiği yerlere de değinmek gerekmektedir.
273 WYATT/CAPONECCHIA, http://www.beyondbullying.com.au/announcements/bullying-vs-mobbing-january-2009 (10.09.2012). 274 BULTENA/ WHATCOTT, s.652 vd. 275
WYATT/CAPONECCHIA, Bullying vs mobbing (January 2009), http://www.beyondbullying.com.au/announcements/bullying-vs-mobbing-january-2009 (10.09.2012).
276 Leymann, mobbing ve bullying kavramları arasında neden bir tercih yaptığını, bu kavramların hangi olaylar için kullanılması gerektiği yönünde açıklama yapmışsa da, kı- saca bu kavramlar arasındaki farka da değinmiştir. Buna göre, iş yerlerinde görülen mobbing olayı genelde yıkıcı iletişimi barındırdığından, bu olayda görülen davranışlar bullyingin önceden belirlenmiş özelliklerini barındırmaz. Ancak hala kendi karalayıcı etkilerini içinde barındırdığından genellikle ince bir çizgide durmaktadır. Aslında, fizik- sel saldırı çok nadir görülmekte hatta iş yeri mobbing davranışlarında karşımıza çıkmak- tadır. Mobbing çok daha sofistike davranışlarla özdeşleşmiştir. Bullying kavramı göz- lemlenebilir davranışlarla uyum göstermez. LEYMANN, The Problem of Terminology, http://www.leymann.se/English/11130E.HTM (01.10.2012).
86
Bullying/mobbing, her geçen gün iş çevrelerinde yaşanan ciddi bir prob- lem olarak uluslararası platformda tanınmaktadır. Bullying/mobbingin işçiler açsından çalışılan işte memnuniyetsizliğe278 ve çeşitli sağlık sorunlarına sebep olduğu anlaşılmıştır279. Bu durumun şirketlerdeki etkilerine bakıldığında ise, bullying/mobbingin fazla devamsızlık, işi bırakma isteği, yüksek değişim oranları ve erken emeklilikle bağlantılı olduğu anlaşılmaktadır280.
Bullying/mobbingin şiddetli olumsuz sonuçları, zorbalık konusunu ka- munun en önemli meselelerinden biri haline getirmiş ve çok sayıda araştırma- cının bu olguyu araştırmalarına sebebiyet vermiştir. Mobbing veya işyeri zorbalığı kavramının Leymann tarafından İskandinavya ve Almanya bağlamın- da ortaya atıldığı 1980’li yılların ortalarından bu zamana kadar bullying/mobbing281 kavramını ve doğasını açıklamak, bullying/mobbingin sıklığı ve çeşitlerini belirlemek282 ve bununla alakalı kişisel tehditleri ve ku- rumsal faktörleri tanımlamak amacıyla çok sayıda araştırma yapılmıştır283.
Bullying/mobbing en az dört aşamayı içermektedir: saldırgan tavırlar, zorbalık, damgalama ve şiddetli travma284. Öncelikle, çalışma ekibindeki bir veya iki kişiye karşı yönlendirilmeye başlanan oldukça saldırgan çıkışlar
278
EINARSEN Stale/RAKNES Bjorn Inge, Harassment in The Workplace And The Victimization Of Men, Violence and Victims,12, 1997, s.247.
279 O’MOORE Mona/SEIGNE Elizabeth/MCGUIRE Lian/SMITH Murray, Victims Of Bullying At Work in Ireland, Journal Of Occupational Health And Safety: Australia And New Zealand, 14/6, 1998, s.568; EINARSEN/RAKNES, s.247.
280
LEYMANN Heinz, The Content And Development Of Mobbing At Work, European Journal of Work and Organisational Psychology, 5/2, 1996, s.165; RAYNER Charlotte The incidence of workplace bullying. Journal of Community and Applied Social Psychology, 7/3, 1998, s.199 vd.
281 LEYMANN, Development of Mobbing, s.165 vd; LIEFOOGHE Andy/OLAFSSON Ragner, “Scientists” and “amateurs”: mapping the bullying domain. International Journal of Manpower, 20 (1/2), 1999, s.39-40.
282 EINARSEN Stale/SKOGSTAD Anders, Bullying at work: Epidemiological Findings in Public And Private Organisations, European Journal of Work and Organisational Psychology, 5/2, 1996, s.185 vd.
283 VARTIA, s.203 vd.
284 EINARSEN Stale/RAKNES Bjorn Inge/MATTHIESEN Stig Berge., Bullying and harassment at work and their relationships to work environment quality – an exploratory study, European Work and Organizational Psychologist, 1994, 381 vd.
87
görülen bir durum olarak ortaya çıkmaktadır. Ancak, Leymann bullying veya tercih ettiği mobbing kavramının, saldırgan çıkışların daha bariz, doğrudan ve sıklıkla görüldüğü bir sonraki aşama için kullanılması gerektiğini savunmakta- dır285.
Bullying ve mobbing, bir grup çalışanın, iş arkadaşlarını dışlama ve aşa- ğılama286 yoluyla izole etmek için düzenli çabaları olarak tanımlanan mobbingle birlikte bireyi veya bir grup çalışanı küçük düşürmek amacıyla yapılan kindar, zalim veya küçük düşürücü girişimlerdir. Suçlular aktif ve çoğu zaman gizlice bireyleri incitmek ve fiziksel ve psikolojik dengesizlik yaratmak için belirlenen taktikleri kullanarak diğerlerine fiziksel, duygusal ve ruhsal zarar vermeyi amaçlamaktadırlar287.
III. İşyerinde Psikolojik Tacizin Tarihsel Gelişimi
Psikolojik taciz, daha önce ingilizcede bugün bilindiği şekliyle kullanılmamıştır. Hatta zaman içerisinde farklı durumlar için de kullanılmıştır. Psikolojik taciz (mobbing) kavramı 1960’lı yıllarda Avusturyalı etholog288 Konrad Lorenz tarafından hayvan gruplarının davranışlarını incelemek için kullanılmıştır. Küçük bir hayvan grubunun, daha büyük bir hayvana saldırması üzerine bu durum “mobbing” olarak adlandırılmıştır289. Yine işyerinde uygula- nan psikolojik taciz konusunda uzman, Alman iş psikoloğu Harald Ege’ye göre mobbing, yuvalarını korumak için saldırganın etrafında uçan kuşların davranış- larını tanımlamak amacıyla 19. yüzyılda biyologlar tarafından kullanılan ingilizce bir terimdir. İngiliz Kraliyet Kuşları Koruma Derneği 2001 yılında
285 LEYMANN Heinz, Mobbing And Psychological Terror At Workplaces, Violence and Victims, 5/1, 1990, s.119.
286 SLOAN Lacey M./MATYOK Tom/SCHMITZ Cathryne L./LESTER SHORT Glenda F., A Story to Tell: Bullying and Mobbing in the Workplace, International Journal of Business and Social Science Vol. 1, No. 3; 2010, s.88.
287 SLOAN/ MATYOK/ SCHMITZ/ LESTER SHORT, s.88. 288 Hayvan davranışlarıyla uğraşan bilim adamı.
289
DAVENPORT/SCHWARTZ/ELLIOTT, s.3; LEYMANN, Mobbing and
88
kuşlarla ilgili mobbing konusunda bir açıklama yapmıştır. Günümüzde uygula- nan mobbing kavramı ile benzerliği açısından dikkat çekici bir tanımlamadır290.
İlerleyen dönemde, ders saatleri arasında öğrencilerin ne yaptığı konusunu inceleyen İsveçli doktor Peter Paul Heinemann da bu terminolojiyi Lorenz’den alarak, bir grup çocuğun, tek bir çocuğa karşı yıkıcı hareketlerini açıklamak291 için 1972’de kullanmıştır292.
İşyerinde yaşanan psikolojik taciz olayına ilişkin 1976 yılında psikiyatrist ve antropolog Carrol Brodsky, “The Harresed Worker” yani Taciz Edilmiş Çalışan isimli bir kitap yazmıştır293. Tipik psikolojik taciz olayları, ilk defa bu tür bir kitapta incelenmiştir294. Bu olaylar işyeri kazaları, psikolojik stres, uzun
290 Mobbing, kuşların kendilerini veya çocuklarını yırtıcılardan korumak için gösterdikleri gürültü ve belirli bir davranış biçimidir. Yırtıcı hayvan fark edildiğinde, kuşlar uyarı çağ- rıları yayarak, yırtıcılara doğru uçmaya başlar ve onların dikkatini dağıtarak rahatsız eder. Bazen fiziksel temasta bile bulunurlar. Mobbing genelde bir veya iki kuşla başlar ancak çeşitli türden çok sayıda kuşun katılımıyla devam eder. Aynı ağaçtan gelen farklı çağrı korusu, genellikle bir kedi veya baykuşun ağaca tünediğine dair iyi bir işarettir.
Mobbing davranışı, çeşitli türlerde görülmektedir, fakat özellikle martı ve deniz- kırlangıcında gelişmiştir. Kargalar ise; en yaygın mobbing uygulayıcıları arasında yer almaktadır. Yırtıcıya doğru uçup, alarm çağrıları göndermenin yanı sıra, ardıç kuşu ve martı gibi bazı kuşlar şaşırtıcı bir doğrulukla yırtıcıları yenmekte ve hatta bazen üzerleri- ne kusmaktadır. Royal Society for the Protection of Birds Mobbing, 2001, http://www.rspb.org.uk/advice/watchingbirds/behaviour/mobbing.asp (01.10.2012). 291 Çocukların bu tür davranışları üzerine yapılan araştırmalar, ünlü Norveç
araştırmacılarından Dan Olweus tarafından geçtiğimiz 20 yıl boyunca yapılmıştır. LEYMANN, Mobbing and Victimination, s.167.
292 DAVENPORT/SCHWARTZ/ELLIOTT, s.3; LEYMANN, Mobbing and Victimination, s.167; TINAZ, Psikolojik Taciz, s.11.
293 Brodsky bu kitabı yazarken, California İşçiler Tazminat Başvuru Kurulu ve Nevada Sanayi Komisyonu’nun açtığı davalardaki iddiaları esas almıştır. İddialara göre, çalışan- lar hastalık, iş arkadaşlarının veya müşterilerin kötü davranışları yahut da kendilerinden beklenilen çok fazla iş nedeniyle iş göremez durumdadırlar. DAVENPORT/SCHWARTZ/ELLIOTT, s.4.
294 Sosyo-medikal içeriği ve işyerindeki farklı stres vakalarının ayrımının yapılamamasından ötürü, 1960’ların sonu 1970’lerin sosyal ve siyasi ikliminin etkisi altında yazılan bu kitap çok ses getirmemiştir. 1980’li yılların başında yapılan İsveç araştırmaları da, Brodsky’in çalışmaları hakkında ayrıntılı bilgi vermemektedir. 1976 yılında İsveç’te yürürlüğe giren iş çevrelerine ilişkin yeni yasalar ve çalışma psikolojisine ilişkin yeni araştırma alanlarına girilmesi için yeni fırsatlar sunan araştırma
89
çalışma saatlerinden kaynaklı yorgunluk, monoton işler vb. durumları içerdiğinden, Brodsky tarafından bu olaylar analiz edilmemiştir. Sıradan bir çalışanın zor yaşantısı ve durumuna odaklanan bu kitap, şimdilerde stres araştırmalarında kullanılmaktadır295.
1980’li yıllarda Leymann’ın bu konu üzerindeki çalışmalarına ve bu çalışmaların psikolojik taciz kavramı üzerindeki etkilerine psikolojik taciz kavramını tanımlarken yer vermiştik. 1988 yılında Andrea Adams isimli bir gazeteci, BBC dizisinde, İngiltere’de yaşanan zorbalık olaylarına dikkat çekmiştir. 1992 yılında ise “Bullying at Work: How to Confort and Overcome It” yani, İşyerinde Zorbalık: Yüzleşme ve Aşama Yöntemleri adı altında bir kitap çıkmıştır. Kitapta bullying kavramı, kişileri küçük düşürme ve sürekli kusur bulma olarak tanımlanmıştır296.
Yine bir İngiliz yazar olan Tim Field, “Bully in Sight” (Görünürdeki Zorba) adlı kitap çıkarmıştır. İşyerinde oluşabilecek olan zorbalığın nasıl tanımlanacağına ilişkin olan bu kitap 1996 yılında yayınlanmıştır. Field kitabında zorbalığı mağdur kimsenin kendisine güveni ve özsaygısına yönelik sürekli ve acımasız bir eleştiri olarak tanımladıktan sonra failin davranışının sonuçlarını inkar ettiğini de tanım içerisine eklemiştir297.
1998 yılında Ruth Namie ve Gary Namie “Amerika’da İşyerinde Psikolojik Taciz” adlı bir kitap çıkarmıştır. Bu kitabın yayınlanmasından sonra yazarlar bu konuda Amerika’da yaşanan olayların öncülüğünü
fonu bu durumun sebepleri olarak gösterilebilir. LEYMANN, Mobbing and Victimination, s.167.
295 DAVENPORT/SCHWARTZ/ELLIOTT, s.4; LEYMANN, Mobbing and Victimination, s.167.
296 TINAZ, Psikolojik Taciz, s.15; TINAZ, (TINAZ/BAYRAM/ERGİN), s.5; DAVENPORT/SCHWARTZ/ELLIOTT, s.4.
297
FIELD Tim, Bully in Sight: How to Predict, Resist, Challenge and Combat Workplace Bullying, 1996, s.33.
90
üstlenmişlerdir298. Aynı dönemde Noa Davenport da Avrupa’da yaptığı çalışmalar dolayısıyla 1999 yılında Amerika’da psikolojik taciz kavramı üzerine çalışmalar yapmıştır299.
IV. İşyerinde Psikolojik Tacize (Mobbinge) Benzer ve Farklı Kav ramlar
A. İşyerinde Psikolojik Tacize Benzer Kavramlar