İşyerinde verimliliğin artırılmasına yönelik çalışmaların, düşük maliyet- lerle işgücünden en üst düzeyde faydalanmaya yönelik olduğu ve belirli aralık- larla işyerinde kar-zarar ve maliyet oranlarının karşılaştırılarak bu çalışmaların yapıldığı bilinmektedir. Adil ve makul koşullarda çalışma hakkına yönelik düzenlemelerin sağlanması halinde işyerinde verimliliğin artacağı ve işçilerden aynı sürede en üst düzeyde verim alınacağı kanaatindeyiz. İlk etapta çalışma barışının sağlanması işyerinde motivasyon açısından işçileri etkileyecektir. Bunun yanı sıra örnek olarak saymak gerekirse, yine adil ve makul koşullarda çalışma hakkının kapsamında yer alan işyerinde dinlenme sürelerinin uygu- lanması halinde işçilerin ruhen dinlenmelerinin yanında fiziken de dinlenmeleri sağlanacak ve bunun sonucunda çalışmaya yönelik verimlilik artacaktır36.
Scope of Employment Law, Oxford 2000, s.84 vd; EWAN Mitchell, Employer’s Guide to the Law on Health, Safety and Welfare at Work, 1982, s.1 vd.
35
EKİN Ali, İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Yükümlülüklere Uymamanın Sonuçları, Ankara 2010, s.19; işyerinde iş huzurunun sağlanabilmesi için, çalışma koşullarının işçi- ler ve işin yapılabilmesi için uygun olmalıdır. Bunlar içinde de en önemlisi iş sağlığı ve güvenliği için gerekli ekipmanın sağlanmış ve iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin koşulların uygulanıyor olması gerekmektedir. WHINCUP Michael, Modern Employment Law, 8th Edition, 1995, s.307 vd.
36
İşçinin iş sözleşmesi ile işverene hem hukuki hem de ekonomik olarak bağımlı olması, işçinin çeşitli açılardan korunmasını gerekli kılar. İşçinin sadece maddi açıdan korunma-
15
İşyerinde oluşabilecek bir iş kazası, işverenler açısından önemli sonuçla- ra ve kayıplara yol açabilir37. Adil ve makul çalışma koşullarını düzenleyen haklardan olan iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması sonucunda işyerlerinde oluşabilecek kaza ve meslek hastalıkları risklerinin azalacağı kuşkusuzdur. Adil ve makul koşullarda çalışmayı düzenleyen tüm haklar birlikte değerlendi- rildiğinde, örneğin işyerinde çalışma sürelerine uyulması halinde, fiziken çok yorulmayan ve motivasyon olarak kendini iyi hisseden bir işçi, işyerinde bulunan makine ve teçhizatları kullanırken yahut da görevli bulunduğu işi yaparken daha dikkatli olacak ve bunun sonucunda olası iş kazası riskleri oluşmadan ortadan kaldırılabilecektir.
§ 2. Adil ve Makul Koşullarda Çalışma Hakkını Sağlayan Düzenlemele- rin Hukuki Dayanakları
I- Uluslararası Belgelerde Yer Alan Hukuki Dayanaklar A. Genel Olarak
Adil ve makul koşullarda çalışma hakkını sağlayan düzenlemeler, esas olarak İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nde, Avrupa Sosyal Şartı ile Gözden Geçirilmiş Avrupa Sosyal Şartı’nda, BM Ekonomik, Sosyal ve Kültü- rel Haklar Sözleşmesi’nde ve Avrupa Birliği Temel Haklar Bildirgesi’nde yer almıştır. Bunların yanı sıra Avrupa Birliği birincil kaynaklarından38 Avrupa
sı yeterli değildir. Ayrıca, kişiliği, ücreti ve sağlığı da korunmalıdır. İş Hukukunun işçiyi koruma ilkesi, sadece kanun ve sözleşme hükümleri ile düzenlenen işgörme borcuna ve çalışma sürelerine ilişkin düzenlemeler ile sınırlı değildir. Çalışarak yorulan işçinin, gün- lük, haftalık ve yıllık olarak belirli aralıklarla dinlendirilmesi, böylece çalışarak kaybet- tiği enerjisini tekrar kazanması, iş hayatının verdiği yorgunluğun fiziksel ve ruhsal ola- rak giderilmesi için dinlenme ihtiyacının karşılanması da gerekir. İşçinin dinlendirilmesi, sosyal devlet anlayışı ve modern İş Hukukunun kabul ettiği ilkeler çerçevesinde, işçilerin sağlığının ve özel hayatının korunması, böylece işgücünün yenilenmesi ve verimin art- ması düşüncesiyle bir hak olarak kabul edilmiştir. TULUKÇU N. Binnur, İş Hukukunda Dinlenme Hakkı, Ankara 2012, s.10.
37
Ayrıntılı bilgi için bkz. EKİN, İş Sağlığı, s.64 vd. 38
Avrupa Birliği hukukunun birincil kaynaklarını Avrupa Birliği’ni kuran antlaşmalar ve bu antlaşmaların ekleri olan protokoller ile bunları değiştiren veya ekleme yapan antlaş- malar oluşturmaktadır. Antlaşmalar, Birliğin Anayasası hükmünde olup, hem Birliğe üye
16
Birliği’ni kuran Roma39, Tek Avrupa Senedi40, Maastricht41, Amsterdam42, Lizbon43, Antlaşmalarında, Uluslararası Çalışma Örgütü (UÇÖ) belgelerinde
devletlerin ulusal hukuklarının hem de Birlik hukukundaki normlar hiyerarşisinin üstün- de yer almaktadırlar. Ayrıca belirtilmelidir ki Avrupa Birliği’nin birincil kaynağını oluş- turan Avrupa Birliği Antlaşmaları, doğrudan uygulanabilme özelliğine sahiptirler. İREN Ertan, Avrupa Birliği İş Hukuku Yönergeleri Karşısında 4857 Sayıl İş Kanununun Du- rumu, Ankara 2008, s.5; MOROĞLU Nazan, Antlaşmalar, Yönergeler ve Tavsiye Ka- rarları, Avrupa Birliğine Giriş Sürecinde T.C. Anayasası ve Kadın Erkek Eşitliği, Baş- bakanlık Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü yayını, Ankara 2000, s.83 vd. Avrupa Birli- ği’nin oluşum sürecine ilişkin ayrıntılı bilgi için bkz. BOZKURT Enver / ÖZCAN Mehmet / KÖKTAŞ Arif, Avrupa Birliği Hukuku, 5. Baskı, Ankara 2011, s.3 vd.; TEKİNALP Gülören / TEKİNALP Ünal, Avrupa Birliği Hukuku, 2. Baskı,İstanbul 2000, s.3 vd.; DEDEOĞLU Beril, “Avrupa Birliği Bütünleşme Süreci I: Tarihsel Biri- kimler”, Dünden Bugüne Avrupa Birliği, İstanbul 2003, s.25; GÜNUĞUR Haluk, “Av- rupa Birliği Bütünleşmesinin Tarihsel Gelişimi (Dünü, Bugünü, Yarını)”, Avrupa Birliği El Kitabı, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası Yayını, Ankara 1995, s.13-20; BOZ- KURT Ömer, “Maastricht Antlaşması ve Avrupa Birliği’nin Geleceği”, Avrupa Birliği El Kitabı, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası Yayını, Ankara 1995, s.89 vd.; PINDER John, Europen Community: The Building of a Union, Oxford 1995, s.3; GRAIG Paul / BURCA Grainne de, EU Law, Text, Cases and Materials, Third Edition, Oxford 2003, s.7,8; HANSENNE Michelle, The European Social Model and Globalization of the Economy, Edited by Chris Engels/Manfred Weiss, Labour Law and Industrial Relations at the Turn of the Century, 1998, s.193-201.
39
Bir diğer adı da Avrupa Ekonomik Topluluğu Antlaşması olan Roma Antlaşması 25.03.1957 tarihinde imzalanmıştır. Bu antlaşma ile hem Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET), hem de Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu (EURATOM) kurulmuştur. FİŞNE Mustafa, Avrupa Birliği, Kurumsal Yapısı ve Türkiye ile İlişkileri, Avrupa Birliği Ortak Politikalar ve Türkiye, İstanbul 2003, s.59 vd. Roma Antlaşması Avrupa’daki bütünleş- me sürecinde kurucu rol üstlenmesi bakımından oldukça önemlidir. BARNARD Catherine, EC Employment Law, 1996, s.53.
40
17.02.1986 tarihinde Lahey’de imzalanan Tek Avrupa Senedi (OJ No: L 169-1, 1987; Single European Act.), 01.07.1987 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Mevzuata Tek Avrupa Senedi olarak giren bu antlaşma “Lüksemburg Senedi” veya “Lüksemburg Antlaşması” olarak da anılmaktadır. AYDIN M. Sabir, Siyasi ve Hukuki Olarak Avrupa Birliği, An- kara 2008, s.86. Yürürlüğe girmesiyle Topluluk Antlaşmaları önemli ölçüde değişikliğe uğramıştır. Özellikle iş sağlığı ve güvenliği, sosyal taraflarla diyalog ile ekonomik ve sosyal birleşme konularına hız verilmiştir. ERTÜRK Şükran, Uluslar arası Belgeler ve Avrupa Birliği Direktifleri Işığında Çalışma Hayatımızda Kadın Erkek Eşitliği, İzmir 2008, s.85.
41
Resmi adı “Avrupa Birliği Antlaşması” olan Maastricht Antlaşması (OJ No: L 191, 1992; Treaty on European Union). 07.02.1992 tarihinde imzalanmış ve 01.11.1993 tari- hinde yürürlüğe girmiştir. GÜMÜŞ A.Tarık, Avrupa Birliği’nde İnsan Haklarının Ko- runması, SÜHFD., C.12, Konya 2004, s.166; İmzalanan yeni antlaşma ile İş Hukukuna ilişkin Birliğin yetkilerinin genişletilmesi hedeflenmişse de İngiltere’nin karşı çıkması
17
ve Avrupa Birliği Yönergelerinde de adil ve makul koşullarda çalışmaya yardımcı nitelikte düzenlemelere yer verilmiştir. Ancak buralarda yer alan yardımcı düzenlemelere yeri geldiğinde değinilecektir.
Adil ve makul koşullarda çalışmaya ilişkin yer alan uluslararası belgelere yer verilmeden önce belirtilmelidir ki, çalışmamıza esas olan uluslararası belge Avrupa Birliği Temel Haklar Bildirgesi’dir. Avrupa Birliği Temel Haklar Bildirgesi’nin esas alınmasının nedeni bu belgenin adil ve makul koşullarda çalışmaya ilişkin çıkarılan en son uluslararası belge olmasıdır. Bir diğer nedeni ise, Avrupa Temel Haklar Bildirgesi incelenirken açıklanacağı üzere, Bildirge, adil ve makul çalışma koşullarına ilişkin tüm uluslararası belgelerde yer alan düzenlemelerin karması niteliğindedir.
sonucu bu hedef gerçekleşmemiştir. Daha sonradan ise çözüm formülü olarak Maastricht Antlaşmasının eki niteliğinde bir protokol imzalanması kararı alınmıştır. Böylece “Sos- yal Politikaya İlişkin (14 nolu) Protokol” ve bu protokole dayalı olarak İngiltere ve İr- landa hariç Avrupa Birliği üyesi ülkelerce imzalanan “Sosyal Politikaya İlişkin Antlaş- ma” ile İş Hukukunun ve sosyal entegrasyonun gelişmesi için önemli bir aşamaya ge- linmiştir. Böylece Sosyal Politikaya İlişkin Antlaşmayı imzalayan ve imzalamayan dev- letler olmak üzere ikili bir yapı oluşmuştur. ULUCAN Devrim, Maastricht Antlaşma- sından Sonra Birliğin Sosyal politikası ve Geleceği, Avrupa Birliğinin Sosyal Politikaları ve Türkiye semineri, Ankara 1997, s.49; İREN, s.22; AYDIN, Avrupa Birliği, s.94. 42
Amsterdam Antlaşması, (OJ No: L 340, 1997; Treaty of Amsterdam). 02.10.1997’de imzalanarak 01.05.1999 tarihinde yürürlüğe giren Amsterdam Antlaşması, Roma ve Maastricht Antlaşmalarından esinlenilerek, maddeler yeniden numaralandırılmış ve yeni hükümler getirilerek düzenlenmiştir. 16-17 Haziran 1997 tarihleri arasında başlayan hü- kümetler arası konferans sonucu gerçekleştirilen Amsterdam Zirvesi sonrasında 02.10.1997 tarihinde imzalanmıştır. KABAALİOĞLU Haluk, Avrupa Birliği ve Kıbrıs Sorunu, İstanbul 1997, s.357-358; AYKAÇ Mustafa/PARLAK Zeki, Tüm Yönleriyle Türkiye-AB İlişkileri, İstanbul 2002, s.574; BOZKURT/ÖZCAN/KÖKTAŞ, s.39. Ant- laşma 01.05.1999 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu antlaşma ile Avrupa Birliğini kuran Roma Antlaşması üzerinde önemli değişiklikler yapılmıştır. BLANPAIN Roger, The Europen Top in Nice: an Appraisal, Human Rıghts and Socıal Justıce, 2001, s.123. 43
Lizbon Antlaşması (OJ No: C 306-01, 2007; Treaty of Lisbon). Avrupa Birliği ve Avrupa Topluluğu Antlaşmaları’nı değiştiren Antlaşma olarak 13 Aralık 2007 tarihinde imzalanmıştır. BOZKURT/ÖZCAN/KÖKTAŞ, s.49.
18
B. Birleşmiş Milletler Belgelerinde Yer Alan Hukuki Dayanaklar