Meslek Seçiminde Rol Oynayan Başlıca Faktörler 62 

Meslek seçimi, bireyin yaşamında çok önemli bir olaydır. Birey; yetenek, ilgi ve istekleri doğrultusunda meslek olarak seçtiği alanda başarılı, verimli ve mutlu olur. Özelliklerini göz önünde tutmadan rastgele seçim yaptığında başarısız, verimsiz ve mutsuz olur. Meslek seçerken birey kendi özellikleri ile mesleğin nitelikleri arasında uygunluk olmasına dikkat etmelidir (Sarıkaya ve Khorshid, 2009, s.394).

Meslek seçiminde öğrenci öncelikle kendini tanımalıdır. Kendini tanımaya çalışırken, hangi alanın ve mesleğin gerektirdiği “yeteneklere” sahip olduğunu, nasıl bir çalışma ortamında ne gibi işlerle “ilgilenmekten” hoşnut olacağını, “bedensel ve ruhsal yapısını” ve o meslekten, mesleki etkinliklerden başka ne gibi yarar ve “mesleki değer” beklediğini açık-seçik olarak ifade edebilmelidir. Meslek seçme işi çok yönlü ve karmaşık bir süreçtir. Bu süreçte Hasan Tan’a (1985) göre kişinin nitelikleri, meslek seçiminde dört ana bölümde incelenmelidir:

a. Bireyin Fiziksel Özellikleri: Cinsiyet, yaş, boy, ağırlık, sağlık durumu, gelişme ve büyüme özellikleri, görünüş, ses tonu, bedensel özellikler, arızalar

b. Bireyin Kişilik (Psikolojik) Özellikleri: Zeka durumu, özel yetenekler, tavırlar, ilgiler, değerler sistemi, ihtiyaçlar, amaçlar, motivasyon seviyesi, heyecansal denge ve duygusal olgunluk, sosyal olgunluk derecesi, kılık, kıyafet, temizlik ve tertiplilik, davranış özellikleri, başkaları ile ilişki tarzı ve derecesi.

c. Bireyin Akademik Özellikleri ve Okul Faaliyetleri: okuldaki genel başarı derecesi, kuvvetli ve zayıf olunan dersler, bos zaman merakları (hobiler), okulda kol faaliyetlerine, kültürel ve toplumsal faaliyetlere katılma durumu, iş tecrübesi.

d. Toplumsal Şartlar: Ailenin sosyo-ekonomik durumu, ailenin ihtiyacı, ırk, din, bölgesellik gibi iş bulmayı etkilemesi muhtemel yönler, işi etkilemesi mümkün yaşantı ve tecrübeler. (ss.124-125).

63

Meslekte çalışabilmek için kişilik özellikleri dikkate alınmalıdır. Bunun yanı sıra; iş dünyası, meslekler ve kariyer beklentileri de tanınmalıdır. Tabii kariyer planlamaya hazır oluş hedeflerin ve değerlerin tutarlı olmasını gerektirir. Bir hedef sisteminin olmayışı kararsızlığa yol açar (Kuzgun, 1986, s.220). Bu noktada bireylerin mesleği seçerken mesleğin itibarının, seçim davranışına etki eden önemli bir faktör olduğunu söyleyebiliriz. Her mesleğin kendine özgü gerekleri, çalışma koşulları ve sağladığı imkânlar vardır. Meslekler arasındaki bu tür farklılıklar, bireyler arasındaki ilgi, yetenek, ihtiyaç gibi psikolojik nitelik farklılığına denk düşmektedir. Bu bakımdan, meslekleri inceleme sürecinde araştırılması gereken, sorulara bir bakalım: (www.meslek.com sitesinden alınmıştır)

Mesleğin Niteliği: Meslek sahiplerinin çalışma sürecinde gerçekleştirdikleri işler ve yaptıkları işin arkasında yapmakla yükümlü olduğu faaliyetler nelerdir?

Çalışma Ortamının Özellikleri: Mesleğin tehlikeli yanı var mı? İş ortamının sıcaklığı, ışığı, görüntüsü nasıldır? Kapalı veya açık bir havada mı yapılıyor? Kullanılan araç, gereç ve malzemeler nelerdir?

Mesleğe Hazırlanma: İstenilen mesleğe geçebilmek için hangi lise türünde okumak gerekir? Lisede hangi “Öğrenim Alanı” nı seçmeli? Mesleğin eğitimi hangi kurumlarda ve hangi şehirlerde verilmektedir. Gerekli olan zorunlu eğitim dönemi ne kadar sürüyor? Okul sonrası özel bir hazırlık gerekiyor mu?

Mesleğe Girmek İçin Aranan Özellikler: Yaş, cinsiyet, boy, kilo ve dış görünüşle ilgili şartlar var mı? Özel bir yetenek aranıyor mu?

Mesleğe Giriş – Emekli Olma Koşulları: Mesleğe nasıl girilir? Sınavla, atama veya kişisel gayretle mi? Hangi yaşlar arasında yapılabilir? Sosyal güvenliği var mı?

Meslekte İlerleme: Meslekte ilerleme olanağı var mı? Meslekte ilerleme neye bağlıdır? Çalışmaya mı? Kıdeme mi? Bu meslekten başka geçiş yapılabilir mi?

64

Mesleğin Olumlu ve Olumsuz Yönleri: Mesleği yapanlar için mesleğin en olumsuz ve en cazip tarafı nelerdir? Mesleğin toplumdaki saygınlığı nedir?

İş Bulma İmkânı: Seçilecek mesleğe olan talep ne durumda? Gelecekte nasıl olacak? Bölgeye veya mevsime göre gereklilik gösteriyor mu? İş bulmak kolay mı? Bu mesleğe duyulan ihtiyacın azalması veya artması söz konusu mu? Bu meslek ülkenin her yerinde yürütülebilir mi? Kamu ve özel sektörde iş bulunabileceği gibi serbest çalışma imkânı da verebiliyor mu?

Mesleğin Getireceği Kazanç: Bu meslekte çalışanların ortalama kazançları ne kadar? Kazanç düzenli ve sabit mi? Emeklilikte, maaş ve ikramiye ne kadar? Kazançlar günlük, haftalık, aylık veya mevsimlik olarak değişiyor mu? Aynı meslekte çalışanlar arasında ülkenin değişik bölgelerinde yaşayanlarda kazanç bakımından fark var mı?

Endüstrileşmiş toplumlarda insanlar çoğunlukla kendilerini meslekleri ile tanıtırlar. Meslek değerleri iç kaynaklı ve dış kaynaklı olarak ikiyi ayrılmaktadır (aktaran, Yelken, 2008). İç kaynaklı değerler yetenekleri geliştirme, yaratıcılık, ilgi çekici iş etkinlikleri gibi işin özü ile ilgili değerlerdir. Dış kaynaklı değerler ise kazanç, iş güvencesi, takdir, ödül ve benzeri değerlerdir ve iş yerinin koşullarından daha çok etkilenen doyum kaynaklarını oluştururlar. Mesleki yönelimde erkekler kazanç ve güvenceye kızlardan daha fazla, kızlar ise topluma hizmet ve insanlarla bir arada olma değerine erkeklerden daha fazla önem vermektedirler. Mevki ve iktidar sahibi olmaya öğrenciler görünüşte pek az önem vermektedirler. Buna önem verenler daha çok kırsal kesimlerden gelen öğrencilerdir. Sosyal güvence daha çok itibarı düşük işlerde çalışan veya kırsal kesimden gelen öğrencilerde gözlenmektedir (s.17)

Cinsiyet üzerine yapılan araştırmalar kadınlar ve erkeklerin farklı meslekleri ne kadar farklı algıladıklarını göstermiştir. Prestij ve cinsiyet tipi arasındaki korelasyon

65

genel olarak yüksektir. İşleri prestij, cinsiyet tipi ve diğer boyutlara göre değerlendirmede bir uzlaşma olmamakla birlikte soyut değer atfetmede farklılıklar vardır. Eğer bireyler temel fizyolojik gereksinmeleri karşılanmışsa, maddi rahatlık ve sosyal güvenceye sahiplerse kendilerini geliştirip, gerçekleştirmeyi ve çevrelerine faydalı olmayı yaşamlarının amacı saymaktadırlar (s.18) Alt sosyo-ekonomik düzeydeki bireyler kazanca, sosyal güvenceye ve toplumsal statüye daha çok önem vermektedirler. (s.18)