MERKEZ BANKASI BİLANÇOSU KALEMLERİ (Cari, Trilyon TL)

26/12 30/03 29/06 28/09 31/12 2000 2001 2001 2001 2001

CARİ CARİ CARİ CARİ CARİ

I- PARA TABANI (a+b+c) 5.788 5.578 6.412 7.611 7.803 a-Emisyon 3.772 3.587 4.403 5.076 5.283 b.TL Zorunlu Karşılıklar 1.404 1.162 1.273 1.429 1.626 c. Serbest Tevdiat 611 829 736 1.106 894 II-NET DIŞ VARLIKLAR (A+B+C) 3.312 1.156 -5.528 -10.221 -12.754 A-Net Uluslararası Rezervler (1+2+3) 7.672 5.248 99 -1.307 -4.289 1-Brüt Döviz Rezervleri ⁽⁴⁾ 13.601 20.130 21.659 29.940 27.874 2-Brüt Uluslararası Yükümlülükler -5.928 -14.616 -21.553 -31.248 -32.163 - Bankaların Döviz Mevduatı -4.295 -7.858 -8.882 -10.637 -10.353 III-NET İÇ VARLIKLAR 2.476 4.422 11.940 17.831 20.556 A- Hazine Borçları 1.498 1.567 19.367 26.411 32.730 C-Döviz Olarak Takip Olunan Mevduat -1.208 -1.743 -2.344 -4.220 -3.137

D-Fonlar -116 -210 -140 -172 -104

E-Banka Dışı Kesimin Mevduatı -45 -35 -41 -45 -69 F-Bankacılık Sektörüne Açılan Nakit Krediler 500 750 750 750 766 G-Açık Piyasa İşlemleri (net) 5.219 8.973 -210 1.575 -1.244

(1) Diğer Yükümlülükler = Döviz Alacaklıları + Akreditif Bedelleri + Kısa Vadeli Dış Krediler + Dresdner Hesabı (1yıl)

(2) Diğer = Dresdner Hesabı (2 yıl) + Dresdner hesabı (3 yıl) + Diğer Dış Varlıklarımız (net) (3) TCMB’nin taraf olarak verdiği döviz depoları Net Dış varlıklar içerisinden çıkarılarak Net İç Varlıklar büyüklüğüne dahil edilmiştir.

(4) Bankamız Portföyündeki Türk lirası ve yabancı para menkul kıymetler 31.12.2001 tarihindeki rayiç bedelleri ile değerlendirilmiştir.

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

Mayıs ayında uygulamaya konulan yeni program çerçevesinde, döviz satışları IMF kredilerinin Hazine tarafından iç finansman amaçlı kullanılmasının sonucunda oluşan fazla likiditeyi çekmek amacına yönelmiş ve önceden açıklanan bir program çerçevesinde yürütülmüştür. Temmuz ayına kadar yapılan döviz satışları sonucunda NDV hesabı Haziran ayı sonunda 19 Şubat gününe göre yüzde 144,5, NUR hesabı ise yüzde 99,5 oranında bir daralma göstermiştir. Yılın ikinci yarısında sözkonusu hesapların göstermiş olduğu daralma, yılın ilk yarısına göre daha sınırlı düzeyde gerçekleşmiştir. Brüt Uluslararası Yükümlülükler hesabının altında yer alan Bankalar Döviz Mevduatı hesabı yılın başlarında görece sabit kaldıktan sonra Mayıs ayının ilk günlerine kadar yükselme eğilimini sürdürmüştür.

Bu artışın ardında yatan temel neden Şubat krizini takip eden dönemde bankaların kendi aralarında yaptıkları döviz depolarında görülen artıştır. Yılın geri kalan günlerinde çok fazla bir hareketlilik göstermeyen Bankalar Döviz Mevduatı hesabı yıl boyunca yüzde 12,0 oranında artmıştır. 2001 yılında, Net Uluslararası Rezerv değişimi tabanı için dönemsel olarak performans kriterleri belirlenmiştir. Mayıs – Aralık döneminde belirlenen performans kriterleri tutturulmuş ve NUR için öngörülen, 9,6 milyar dolarlık azalma 7,3 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir.

Bilançonun aktif kısmında yer alan Net İç Varlıklar büyüklüğünün alabileceği tavan değerler 2001 yılında da performans kriteri olarak belirlenmiştir. Buna göre Net İç Varlıklar hesabından, Değerleme Hesabı ve 2000 yılı Değerleme Hesabından Hazine’ye ödenen miktarın çıkartılması ile bulunan Program tanımlı Net İç Varlıklar hesabı için belirlenen söz konusu kriterler tutturulmuştur.

NİV hesabı Ocak ayında gösterdiği hızlı düşüşten sonra Şubat krizinin etkisiyle hızlı bir artış eğilimine girmiş ve Mayıs ayında bu eğilim daha da kuvvetlenmiştir. Böylece, 2000 yılı sonunda 2.476 trilyon Türk lirası olan NİV hesabı, 2001 yılı sonunda 20.556 trilyon Türk lirasına yükselmiştir. 2001 yılı Kasım ayında 22.04.2001 tarihinde Merkez Bankası Kanununda yapılan değişiklilerin etkisi ile Net İç Varlıklar hesabında bir takım tanımlama değişikliklerine gidilmiştir. Yapılan düzenleme ile 5 Kasım 2000 tarihine kadar bankacılık sisteminin yeniden yapılandırılması çalışmaları çerçevesinde Merkez Bankası’na Hazine kağıtlarını birincil piyasadan satın alma imkanı tanınırken, bu tarihten itibaren bu imkan ortadan kaldırılmıştır. Bunun sonucunda Merkez Bankası Menkul Kıymet Portföyünde meydana gelen değişikliklerin izlenebilmesini sağlamak amacıyla bu kalem daha ayrıntılı bir biçimde düzenlenmiştir. Buna göre, daha önceden Kamuya Açılan Nakit Krediler hesabı altında yer alan Hazine Borçları hesabı NİV hesabı altındaki bir ana kalem olarak izlenmeye başlanmış ve bu hesap Merkez Bankası Portföyü ve Diğer olarak iki alt kaleme ayrılmıştır. Bu alt kalemlerden birisi olan Bankamız Portföyü hesabının altında yer alan 5 Kasım Öncesi DİBS hesabı ve İkincil Piyasadan Alınan DİBS

NİV hesabı Ocak

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

hesabı ile Merkez Bankası’nın ikincil piyasada yaptığı işlemlerin sonuçlarını görmek mümkün hale gelmiştir.

Net İç Varlıklar hesabının altında bir ana kalem olarak izlenen Hazine Borçları hesabı yılın ilk aylarında görece sabit bir hareket izlemiş iken, Mayıs ayında kamu ve fon bankalarının yeniden yapılandırılması için Hazine tarafından verilen DİBS’lerin kesin alım işlemine tabi tutulması ve IMF kredilerinin Merkez Bankası aracılığıyla Hazine’ye kullandırılması sonucunda Mayıs ayından itibaren hızlı bir artış eğilimine girmiştir. Nisan ayı sonunda 3.250 trilyon Türk lirası olan Hazine borçları hesabı, yıl sonunda 32.730 trilyon Türk lirasına yükselmiştir.

Kamunun TL Mevduatı hesabı yıl boyunca Hazine’nin nakit gereksinimine bağlı bir biçimde temel olarak Hazine Mevduatı hesabı ile uyumlu bir hareket göstermiştir.

Net İç Varlıklar hesabının bir diğer alt kalemi olan Döviz Olarak Takip Olunan Mevduat hesabı yıl boyunca Hazine borçlanmaları ve Hazine’nin dış borç ödemelerine bağlı bir hareketlilik göstermiş ve 2000 yılı sonunda 1.208 trilyon Türk lirası iken, 2001 yılı sonunda 3.137 trilyon Türk lirasına yükselmiştir.

NİV hesabının bir diğer alt kalemi olan Bankacılık Sektörüne Açılan Nakit Krediler hesabı TMSF'ye açılan krediler nedeniyle 2000 yılı sonunda 500 trilyon Türk lirası iken, 22 Şubat 2001 tarihinde anılan Fon'a 250 trilyon Türk lirası tutarında yeni bir kredi açılması ve ihracat reeskont kredilerinin aynı hesapta takip edilmeye başlanılması sonucu yılsonu itibariyle 766 trilyon Türk lirasına ulaşmıştır.

NİV hesabının önemli bir alt kalemi olan APİ hesabı, 2000 yılının son günlerinde şeker bayramı ve yeni yıl nedeniyle piyasalara verilen likiditenin geri dönmesi sonucunda yılın ilk günlerinden itibaren düşüş göstermiş ve 16 Şubat günü, Ocak ayı başındaki 4.835 trilyon Türk lirası değerinden, 2.516 trilyon Türk lirasına düşmüştür. 19 Şubat 2001 gününü takip eden günlerde girdiği artış eğilimini Nisan ayının ortalarına kadar sürdürmüş olan APİ hesabı 19 Nisan günü 11.319 trilyon Türk lirası değerini alarak yıl içi maksimum değerine ulaşmıştır. Bu artışın ardında yatan neden, 16 Mart 2001 tarihi sonrasında Kamu ve TMSF bünyesindeki bankaların gecelik likidite ihtiyaçlarının piyasalarda yarattığı baskıyı gidermek amacıyla yürütülen işlemlerdir. Bu şekilde Hazine tarafından ihraç edilen DİBS’ler Merkez Bankası tarafından kesin alım işlemine tabi tutulmuş ve sözkonusu bankaların gecelik borçlanma ihtiyacının ortadan kaldırılması ile APİ hesabı hızlı bir düşüşe yol açmış ve bu hesap 23 Mayıs günü –1.134 trilyon Türk lirası değerini almıştır. Temmuz ayının son günlerine kadar eksi değerler almış

Hazine Borçları

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

iken, Ağustos ayının ortalarından itibaren Merkez Bankası piyasayı net olarak fonlar hale gelmiş ve 5 Eylül günü bu rakam 3.335 trilyon Türk lirasına ulaşmıştır.

11 Eylül olaylarını takip eden dönemde bankaların Merkez Bankası’nın sağlamış olduğu ilave likidite ihtiyacını kullanmamalarına bağlı olarak bir düşüş göstermiş ve 11 Ekim gününden itibaren tekrar negatif değerler almıştır (Grafik III.1.3).

GRAFİK III.1.3 AÇIK PİYASA İŞLEMLERİ

(Trilyon TL)

Kaynak: TCMB.

Büyük ölçüde Merkez Bankası Kâr/Zararından oluşan Diğer Kalemler hesabı 2001 yılında mutlak değer olarak artma eğiliminde olmuştur. Ayrıca Nisan ve Mayıs aylarında Kamu Bankaları ve TMSF bünyesindeki bankalardan alınan DİBS’lerin Temmuz, Ağustos ve Kasım aylarında işlemiş faizleri ile birlikte daha uzun vadeli DİBS’ler ile değiştirilmesi Merkez Bankası Kâr/Zarar hesabını etkilemiş ve Diğer hesabının mutlak değer olarak artmasını sağlamıştır.

Dolayısıyla, bu aylarda hazine borçları hesabındaki artış NİV hesabını etkilememiştir.

2001 yılının ilk günlerinde oldukça sabit bir hareket gösteren ve döviz kurundaki değişimlerden etkilenen Değerleme hesabı, 22 Şubat 2001 tarihinde döviz kurlarının dalgalanmaya bırakılmasının ardından gerçekleşen yüksek oranlı artış ile birlikte hızlı bir hareketlilik göstermiş ve 22 Şubat günündeki –938 trilyon Türk lirası değerinden, 26 Şubat günü –2.297 trilyon Türk lirasına düşmüştür.

Takip eden dönemde döviz kurundaki harekete bağlı olarak artış eğilimine giren Değerleme hesabı 17 Eylül gününden itibaren pozitif değerler almıştır.

-4.000 -2.000 0 2.000 4.000 6.000 8.000 10.000 12.000 14.000

02.01.2001 18.01.2001 05.02.2001 21.02.2001 15.03.2001 02.04.2001 18.04.2001 07.05.2001 23.05.2001 08.06.2001 26.06.2001 12.07.2001 30.07.2001 15.08.2001 03.09.2001 19.09.2001 05.10.2001 23.10.2001 09.11.2001 28.11.2001 14.12.2001

Açık Piyasa İşlemleri (net)

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası

NİV hesabının bir diğer alt kalemi olan Bankalara Verilen Döviz Depoları hesabı, Şubat Krizini takip eden dönemde Merkez Bankası Bilançosunda yer almaya başlamıştır. Bu dönemde Merkez Bankasının bankaların yurtdışı yükümlülüklerini yerine getirmelerini sağlamak üzere kullandırmış olduğu döviz depoları bu hesapta görülmektedir. 22 Şubat tarihinden itibaren pozitif değerler alan bu hesap, Mayıs ayının ilk günlerinden itibaren sıfır bakiye vermiştir.

III.1.2. Para Arzları

2001 yılında dar, (M1), ve geniş, (M2), tanımlı para arzları nominal olarak yüzde 34,9 ve yüzde 43,2 oranında artarken, reel bazda sırasıyla yüzde 20 ve yüzde 15 oranında daralmıştır. M2 para arzının alt kalemi olan vadeli mevduatlardaki reel daralma ise yüzde 13,4 oranında gerçekleşmiştir. M1 ve M2 para arzlarında gözlenen bu daralmanın nedeni, krizle birlikte bankacılık sistemindeki tasarrufların kısmen Döviz Tevdiat Hesaplarına, (DTH), yönelmesi kısmen de sistem dışına çıkmış olmasıdır.

GRAFİK III.I.4

REEL PARASAL BÜYÜKLÜKLER