Mekân Kalitesi Parametreleri 104

Rapoport (1977) mekânsal kaliteyi tasarımda fark edilen, göze çarpan farklılıklar olarak ele almaktadır. Algılanan ya da gözlemlenen düzenden oluşan çeşitlilik de bu unsurlardandır. Potansiyel fark edilir farklılıkların göz önüne alındığını ve çalışmasının sadece bunlarla sınırlı olduğunu belirtmektedir. Bunların hepsinin aslında fark edildiğini anlamak deneysel tecrübeye dayalı bir sorudur: Kullanıcılara fark edilir gelip gelmediğinin keşfedilmesi gerekir. Eğer fark edilmiyorsa, farklılıklar göze çarpan farklılıklardan değildir. Eğer sinyal bulma / ayırt etme teorisi kabul edilirse, eşik; basamak; başlangıç fikri şüphelidir; çünkü gözlemleyenin veya algılayanın az sayıda ve tam belirgin olmayan uyarıcılarla olaylar hakkında yargıda bulunması için hazır ve istekli olması çok önemlidir( algılayanın “kriter durumu”). Fakat bu kişisel ve grup değişkenleri, uyumları ve öğrenimleri tasarımcının kontrolünün ötesindedir. Tasarımcıların yapabildikleri şeyin eşikleri/ basamakları kontrol etmek ve sinyallerin gücünü kontrol etmek olduğunu belirtmektedir. Amacın ise çeşitli unsurları ve duygu, duyu modelleri kullanan farklı gruplar için potansiyel fark edilen farklılıkları istenen düzeye getirmektir. Bu potansiyel göze çarpan farklılıkların özellikleri belirlenebilir. Böylece böyle çevrelerde yeterli sayıda unsurun göze çarpması ya da fark edilmesi olası hale gelir ve algılanan karmaşıklığın uygun seviyelere ulaşmasıyla sonuçlandığını belirtmektedir.

Gibson’a (1968) göre, özünde göze çarpan farklılıklar arka plandakiler ile ilgilidir: Bu farklılıklar yapı-yer ilişkileri bakımından, sınırların ve başlangıç aşamasındaki durumundan itibaren başlayan değişiklikler bakımından anlaşılabilir olduğunu belirtmiştir.

Göze çarpan farklılıklar, çeşitli duygulara hitap eden modeller ve çağrışımları; içindeki algısal kalitelerle uyumlu olduğunda, ya da birbirini desteklediğinde, daha güçlü olurlar.

Böylece, mekânların kalitesini, durumunu ve sosyal kimliğini belirlemede genellikle en önemli rolü bu öğelerin belirginliği ve anlamı güçlendirmektedir. (Rapaport, 1977) Böyle çeşitliliklerin göze çarptığı durumlarda, karmaşıklıklar ortaya çıkmaz. Zıtlık ne kadar açık, güçlü ve belirgin olursa, fark edilmeleri ihtimali o kadar büyük olur.

Fiziksel Farklılıklar

Nesneler:

• Şekil, büyüklük/ hacim, yükseklik/ uzunluk, renk, materyaller, doku, detaylar

Mekân kalitesi:

• Büyüklük/ Hacim, Şekil, Bariyerler ve Bağlantılar, Kaynaşmalar, Geçişler vb., Işık ve gölge, ışık seviyeleri ve ışık kalitesi, ışıktaki geçici değişimler

Yeşillik, insan yapımına karşı doğal olan, bitki örtüsü tipi

Algılanan yoğunluğun görsel bakış açıları

• Yeniye karşı Eski

Düzene karşı çeşitlilik/ değişim

• İyi düzenlenmiş olana karşı bakımsız kalmış, ihmal edilmiş olan • Ölçek ve kentsel yapının en küçük ünitesi (grain (the smallest unit))

Yol dokusu

• Topografik -Doğal ya da insan yapımı

Yer

• Önemli bir yerde olma, karar noktalarında, tepelerde vb.

Kinestetikler:

• Seviye değişiklikleri, eğimler, hareketin hızı vb.

Ses:

• Gürültülüye karşı sessiz,

• İnsan yapımı seslere (endüstri, trafik, müzik, konuşma, kahkaha) karşı doğal sesler (rüzgâr, ağaçlar, kuşlar, su vb.),

• Ölü olana karşı diri olan, • Sesteki geçici değişimler

• Doğal olanlar (bitkiler, çiçekler, deniz, yiyecekler….) • Hava hareketi ile oluşanlar

• Isı ile oluşanlar

Dokunma:

• Ayağın altındaki doku

Sosyal farklılıklar

İnsanlar:

• Konuştukları dil, davranışları, kıyafetleri, fiziksel tipleri Aktiviteler:

• Tip ve yoğunluk, kulüpler, restoranlar, kiliseler, panayırlar, pazarlar vb.. Kullanım çeşitleri:

• Alışveriş, oturma, endüstri vb. tek bir amaca yönelik olana karşı karışık amaçlı. • Arabaya karşı yayalar, diğer ulaşım araçları, harekete karşı durgunluk

Nesneler:

• İşaretler, reklâmlar, yiyecekler, kullanılan nesneler, çitler, bitkiler, bahçeler, dekorasyon malzemeleri vb.

Şehrin nasıl kullanıldığı:

• Caddelere karşı kullanılmayan mekanlar, öndeki/ arkadaki bölgeler, özel / kamu bölgeleri vb. içeriye yönelik x dışarıya yönelik.

Hiyerarşi, sembolizm ve anlamın, sosyal kimliğin, statünün işaretlerini belirtir. Rapoport bütün bu kavramların kültürel sınırlarla ve davranış kuralları ile ilgili olduğunu belirtmektedir. (fark edilmesinin yanı sıra anlaşılan ve boyun eğilen ipuçlarıdır.)

DQI (The Design Quality Indicator) [11], 1999 da birçok şirket ve kurumun desteği ile (CABE, The Construction Industry Council (CIC), Department of Trade and Industry (DTI),

desteklenmektedir) sadece okul binaları ve çevresini kalite açısından değerlendirmek için kurulmuştur. Ama günümüzde kentsel mekânlarda bulunan etkili binaların ve çevresinin değerlendirilmesi içinde kullanılmaktadır.(Peckham Pulse Sağlıklı Yaşam Merkezi ve çevresinin değerlendirilmesi) 2005 de ilk çalışmalarına başlamışlardır. Tasarım bakımından kaliteyi değerlendirirken şu modeli kullanırlar.

ÜRÜN(Commodity) YARARLILIK (Utilitas)

SAĞLAMLAŞTIRMAK (Firmness) DAYANIKLILIK (Firmitas)

ZEVK ALMAK (Delight) GÜZELLİK (Venustas)

İŞ

LE

VS

EL

L

İK

( FUNCTIONALITY)

ETK

İ

(I M P A C T )

İNŞA KALİTESİ (BUILD QUALITY)

Şekil 4.2 DQI kalite ana prensipleri kaynak: DQI

Çalışmaları FAVE başlığı altında, Fundamental: Olgusal; Added Value: eklenen değer;

Excellence: mükemmeliyet, açılımları olmak üzere üç adımda yapılmaktadır. Çalışmalar

görüşme tekniği ile yapılır. Kullanılan kalite parametreleri şunlardır:

1. İşlevsellik (Functionality)

• Erişim, Giriş (Access) • Mekân (Space)

• Kullanımlar (Uses)

2. İnşa Kalitesi (Build Quality)

• Performans (Performance9 • Mühendislik (Engineering)

• İnşa etmet (Construction)

3. Etki (Impact)

• Kentsel & Sosyal Entegrasyon (Urban & Social Integration) • İçsel Çevre (Internal Environment)

• Biçim & Materyaller (Form & Materials) • Karakter & Yenilik (Character & Innovation)

Van der Voort, T.J.M., Van Wegen, H.B.R., (2005) mimarlıkta kaliteyi dört ana başlık altında incelemektedir. (bakınız Çizelge 4.1)

Bunlar:

1. İşlevsel kalite

2. Estetik kalite

3. Ekonomik kalite

4. Teknik kalite

1. İşlevsel kalite ya da yararlılık değeri:

Pratikte bir mekânın, yerin kullanılabilirliği: mekânın içerisinde olması gereken aktiviteler için yerin ne kadar uygun olduğudur.

2. Estetik kalite:

Binanın veya bir yerin ne dereceye kadar güzel, teşvik edici ya da orijinal olarak algılandığı, nasıl deneyim edildiği ile ilgilidir. Hoş, sıcak, geniş, ev gibi ya da sadece ticari olup olmadığı ne dereceye kadar kültürün bir parçası olarak görüldüğüyle de ilişkilidir. Bu belirli bir tarzın veya yapı döneminin bir temsilcisi olup olmadığı ya da ne dereceye kadar binanın farklı anlamlar uyandırdığıyla ilgilidir.

3. Teknik kalite:

Üzerine kurulan yapılar, yük taşıyan strüktür, kabuk, iç malzeme/ olması gereken araçlar ve teknik servislerin güç, sıkılık/ sağlamlık, durgunluk/ sabitlik/ durağanlık, sürdürülebilirlik ve bakım için sınırlı ihtiyaç gibi meseleler ile ilgili gereksinimleri/gereklilikleri ne dereceye

kadar sağladığı/ onları ne dereceye kadar tatmin ettiği, önemli bir bileşeni tarifleyen fiziksel kalitedir. Binanın veya bir yerin ne dereceye kadar çekici, güvenli, sağlıklı, iç iklim, sıcaklık bakımından ölçülen, nem, aydınlanma, doğal, ışık ve akustik öğeleri elde edebildiği/ bu öğelere ne kadar erişebildiği, çevre dostu ve enerji tasarrufu yaparak bunların ne kadarına erişebildiğiyle alakalıdır.

4. Ekonomik kalite:

Finansal kaynaklarının ne kadarının etkili ve verimli bir şekilde kullanılabildiği (performansa dayalı ücret oranı gibi). Eğer bina bir yatırım objesi gibi görünüyorsa, onun ekonomik değeri, elde edilen getirinin düzeyine bağlıdır. (Van der Voort, T.J.M., van Wegen, H.B.R., 2005,10). Kültürel değer orijinallik, açıklamacılık, çevre ile ilişki, kültürel tarih olarak değer, tasarım kalitesi ve deneyimsel kaliteye denk gelir. Gelecek değeri binanın ve çevresindekilerin sürdürülebilirliğine ve aynı zamanda diğer amaçlara uygunluk (esneklik) ve zaman içinde değer (kültürel tarihin bir parçası olarak değer) gibi meselelere konulara denk gelir.

Çizelge 4.1 Mimari Kalite Parametreleri kaynak: Van der Voort, T.J.M., van Wegen, H.B.R., (2005) KALİTE PARAMETRELERİ GÖSTERGELER İŞLEVSEL KALİTE

ƒ Ulaşım ve park olanakları

ƒ Erişilebilirlik

ƒ Etkililik

ƒ Esneklik

ƒ Güvenlik (ergonomik, kamusal)

ƒ Mekânsal yönlenme

ƒ Bölgesellik, mahremiyet ve sosyal ilişki

ƒ Fiziksel iyi olma (ışıklandırma, gürültü, ısıtma,

havmekandırma, rutubet) ƒ Sürdürülebilirlik ESTETİK KALİTE ƒ Görsel Kalite ƒ Düzen ƒ Karmaşıklık ƒ Sunumsal Kalite

ƒ Sembolik ve Göstergebilimsel Değeri

ƒ Tarihsel ve Kültürel Değeri

EKONOMİK KALİTE

ƒ Yatırım Maliyetleri

ƒ Kullanım Maliyetleri

ƒ Zamanla Sağlanan Gelir

ƒ Kamu Ve Özel Düzenlemeler

TEKNİK KALİTE ƒ Yangın Güvenliği ƒ Yapısal Güvenlik ƒ Yapı Fiziği ƒ Çevresel Uyumluluk ƒ Sürdürülebilirlik

Stephen Boyd Davis (1996, 60) mekânda olması gerekli nitelikleri şu şekilde sınıflandırmıştır:

Boyut ve Ölçü

• Yükseklik, Derinlik, Genişlik

Pozisyon ve Hareket

Pasif Görsel Kaliteler

• Renk: Ton, Doyum, Değer; Transparanlık, Şeffaflık; Yansıma (Mat, Parlak, Kısmen Aynalı), Doku (Yüzey Dokusu, Sert Doku)

Aktif Görsel Kaliteler

• Işık Kaynağı Tipi, Örneğin Ampul, Fosfor, Işıklandırma; Işığın Rengi; Mesafe, Yön Ve Işık Kaynaklarının Yayılımı

Dinamikler Ve Ek Binalar

Fiziksel Kaliteler – Pasif

• Kütle, sertlik, kırılganlık, esneklik, kristallik, örneğin kırılma halinde ufak parçalara bölünmek, izotop ve yönlenme, ısı, ses, elektrik dalga vs. için yalıtım/geçirgenlik özellikleri

Fiziksel Kaliteler – Aktif

• Isı Ve Diğer Radyasyon Şekillerini Yayma

Dokusal Kaliteler

• Kabarıklık, Bulanıklık

Davranışlar

• Düşme, yörünge (mahrek) boyunca takip, renk değiştirme, ayrıştırma, büyüme, oturma, dağılma, serinleme, nem kaybetme ya da kazanma, genişleme veya çekme eğilimleri, hayvan davranışları ve eğilimleri, insan davranışları ve eğilimleri

Atmosfer

Sesler

• Tepkisel Sesler, otonom sesler (örneğin kaynayan su, canlı varlıkların sesleri)

Gerald Franz (2005, 140) temel mekânsal kalite parametrelerini belirlerken, Joedicke, J. (1985), Appleton, J. (1988), Kaminski, (1976), tarafından belirlenen kavramları kullanarak görsel anlamda mekân kalitesini isovist ve grafik analiz yöntemiyle ölçme çalışması yapmıştır.

Çalışmasını şekillendirirken, Benedikt’in (1979), çalışmalarını temel alarak isovist ve görsel grafik analizlerinde; küçük ölçekli çevrelerin mekânsal özelliklerini incelemek için nesnel olarak karar verilebilir temel öğeler olarak sunmuş olduğu isovistler üzerine kurgulamıştır. Franz çalışmasında “isovistleri” basit bir gözlem noktasından görülebilir mekânı tanımlayarak, mekânsal özelliklere hâkim olarak görüş sunan çokgenler olarak tanımlamıştır. Bu çokgenlerden, mekân, çevre uzunluğu, kapalı ya da açık sınırların uzunluğu gibi denk mekanların yerel fiziksel özelliklerini yansıtan birçok nicel tanımlayıcı türeyebildiğini belirtmiştir.

Belirli bir gözlem noktasının dışında kalan bir çevrenin mekânsal özelliklerini daha iyi tanımlayabilmek için Turner, vd., (2001) tüm çevre üzerine düzenli olarak dağılan mevkilerin görselliğini hesaplayarak, bir çevre içerisinde bütünleşen çoklu mevkileri ele mekan görsel grafik analizlerini geliştirmiştir. Bu teknik, ardından görsel kararlılıkta olduğu gibi (örn, gruplanma, katsayı) ve entegrasyon (en kısa yol uzunluğu anlamında) gibi küresel değerler ve orijinal mekân sentaksıyla benzer olarak ikincil ölçümleri sunar. Görsel grafik incelemelerinin başka bir avantajı da, bunun “aşağıdan yukarı” olan katı yaklaşımıdır, böylece sosyal olarak başvurulabilir ve inceleme süreci geniş çapta otomasyon uygulaması potansiyeline sahip olur. Çalışmasının açıkça Gibson’ın (1997) ekolojik görsel algı teorisiyle ilişkili olmasına rağmen, isovistlerin ve görsel grafiklerin davranışsal ilintileri, temel olarak psiko-fiziksel deneysel bulgularca desteklenmemiştir. Buna rağmen, isovistlerin mekansal özellikleri dahildeki algılayıcı bakış açısıyla tanımlamaktadır. Bu arada mekânsal davranış ve deneyim için uygun olan mekanın çevresel özelliklerini yakalamış olduğunu ve ilk deneysel kanıtın araştırması sonucunda bulunduğunu belirtmektedir.

Kullandığı dört temel mekânsal kalite parametreleri ve açılımları şunlardır:

1.Ferahlık kalitesinin, sadece isovist mekan (mahalle boyutları olarak da bilinir) ve ayırıcının kavisli parçasının mekanı veya yakın ya da orta mekanı gibi temel ölçümler yoluyla

kolaylıkla tahmin edilebilir olması beklenmektedir. Böylece, kavisli bölme matematiksel olarak daha önemsiz ve çoğunlukla belirsizdir, görsel grafikleri çoklu derinlik parçalarına bölerek ve belirlenen ölçümlerde gerçek ve teorik olarak görülebilir grafik boğumları arasındaki oranı ölçerek (ölçümler: serbest, yakınlık, orta mekan) daha fazla uzaklık etkisi için deneme yapılmasına karar verilmiştir.

2. İkinci nitelik olan açıklık olasılık(açıklık) ve koruma, savunulabilir mekân ve tahmin edilebilirlik teorileri ile oluşturulmuş, bitişik odalara açılan manzaranın sayısı ve fiziksel kapsamın oranı olan iki farklı fiziksel tarafa ilişkilendirilmiş gözükür. Önceki muhtemelen kümelenmiş katsayı ve sonrasında açıklık oranı gibi ayırıcıların dışbükeyliğini tanımlayan ölçümlerle ele alınmıştır. Ayrıca, akıcı ve bitişik ayırıcı mekanlar arasındaki göreceli farklılık olarak görsel grafik üzerinde hesaplanan ve açıklama katsayısı denen daha davranış odaklı bir ölçüm tasarlanmıştır. Açıklama, aktif olarak kullanıldığında daha uygun olabilir. Açıklık ile ilgili ölçümler ve ferahlık arasındaki mesafeyi hafifletmek için, tüm bu ölçümler temel olarak sabit ölçekli kullanılır.

3. Karmaşıklık kavramının, ya bilgi ve özelliklerin kesin sayısını ya da göreceli bilgi yoğunluğunu göstermesi beklenir. Karmaşıklığı ölçmek için mantıklı yaklaşımlar, bu nedenle, güncel isovist, nokta yoğunluğunu ve kümelenen katsayı veya isovist keskinliği oluşturan köşe ve bölmelerin sayısı olabilir. Benzer ölçümler, kusursuz çokgenleri tanımlamak için Berlyne (1972) ve silüet oluşturmak için Stamps (2002, 39–43) tarafından başarılı bir şekilde kullanılmıştır. Daha farklı teorik bir altyapıdan türemiş olmasına rağmen, açıklığı ele mekan ölçümlerle örtüştüğü açıkça görülmüştür.

Temel Mekansal Kalite Duygusal Etki Eğilimi

P A D

Tanımlayıcı Değişkenlere Dayanan İsovist ve Görsel Grafikler Hesaplama Metodu Mekansallık /Ferahlık

/ ∩

İsovist Alanı Serbest Yakın (Orta) Mekan

Çevre Ölçeği

n sayıda 2(4) m mesafeden görülebilen köşeler Açıklık

_{/ \}

İsovist Açıklığı

Sivrilik (Çıkıntılı Olma)

Açığa Çıkma

Uzunluk açık kenarlar /Uzunluk kapalı kenarlar

İsovist Çevresi (m2)/ alan (Σ alanlı bitişik isovistler – isovist alan) /isovist alan

Karmaşıklık

_{∩ /}

Köşelerin Sayısı

Nokta Yoğunluğu Devamlılık

Kümelenme Katsayı

n isovist köşeler ,n bölümleri n köşeler / alan

İsovist alan / çevre2 İsovist çevre2 _{/ alan (detay} için bakınız Turner vd. 2001) Düzen

_{/ \ \}

Simetri

Fazlalık

n simetri eksenleri n bölümleri/ n nadir bölümleri + 1

Çizelge 4.2 Memnuniyet (P), Heyecan verici (A) , ve baskınlık (D)olan üç boyuttaki duygusal tepkiler arasındaki varsayımsal bağların ve seçilmiş isovist ölçülerin özeti, Mekânsal kaliteyi

etkileyen dört temel duyguya dayanır. Taksim işaretleri (/) tahmin edilen olumlu doğrusal ilişkiye, ters taksim işareti (\) olumsuz doğrusal ilişkiye, ters ∩ doğrusal olmayan ilişkiye

işaret eder.kaynak Franz, G., (2005, 138)

4. Son olarak, kuralcı mimari teori, (Ching. 1996) nadir çokgen bölümlerinin simetri veya kesin ve göreceli sayısı gibi isovistler içinde fazla şekilleri arayarak görsel düzene katkıda bulunan özelliklerin tahmininde bulunulabilmesi için önerilmiştir. Ayırıcı literatürdeki var olan hiçbir ölçüm bu tür etkenlerle ilişkili olmadığından dolayı, temel ölçümlerin birçok matematiksel bileşeni üretilmiştir.

Araştırmasının ikinci bir basamağı olarak, dört temel mekânsal kalite olan ferahlık, açıklık, karmaşıklık ve düzen geçici olarak isovist ölçümlere dönüşmüştür. Çizelge 4.2 de bu varsayımsal bağlantılar ve seçilmiş ölçümlerin hesaplama metotları hakkında genel bir bakış açısı vermektedir.

Gerald Franz’ında belirttiği gibi çalışmada sadece mekânın görsel fiziksel özellikleri üzerine yoğunlaşılmış ve o mekanın duygusal yargılarına yönelik bir bütünsel çalışmayı içermemektedir. Çalışmasını desteklemek için gerçek mekânların algılanmasıyla, bilgisayar ortamında üretilmiş sanal mekânlarla da karşılaştırmalar yapmıştır.

Sherwin Greene (1992, 180), tasarımla ilişkili mekân kalitesi için dört adet ana prensip belirlemiştir. Her ana prensip, dört adet kalite parametresini içermektedir. (Bakınız Çizelge 4.3)

1. İşlev

1). Bağlantı 2). Güvenlik 3). Konfor / Ferahlık 4). Çeşitlilik

2. Düzen

1). Tutarlılık 2). Açıklık 3). Devamlılık 4). Denge

3. Kimlik

1). Odak 2). Birlik 3). Karakter 4). Özellik(müstesnalık)

4. Cazibe/ Çekim

Çizelge 4.3 Greene tarafından temel tasar öğeleri temel alınarak belirlenen kalite prensipleri Kaynak: Grene, S., (1992)

PRENSİP KALİTE YÖNERGELER İŞLEV

Tasarım, herkes için kullanışlı olmalıdır

1) Bağlantı Erişim / Etkileşim / Örtüşme 2) Emniyet Güvenlik / Mahremiyet / Etkinlik 3) Konfor /

Ferahlık

Fiziksel kolaylık / Görsel huzur / Kullanım kolaylığı

4) Çeşitlilik Seçim / Değişiklik (Varyasyon)

DÜZEN

Tasarım, kolaylıkla anlaşılabilmelidir

1) Uyumluluk Giriş / Kenar / Nirengi noktası / Manzara / Siluet / Sınır çizgisi

2) Açıklık Strüktür / Bitiştirme / Kapalılık 3) Devamlılık Sistem / ardışıklık/ Ritim 4) Denge Örüntü (desen) / Vurgu

KİMLİK

Tasarım, ayırt edici ve tanınabilir olmalıdır

1) Odak Görsel odak / Düğüm noktası 2) Birlik Kavram / Tekrar

3) Karakter Bütünlük / Sadelik / Sınırlılık / Tarz (üslup)

4) Özellik

(müstesnalık) Tarihi kalite / Tekillik / Sembolizm / Görünüm

CAZİBE / ÇEKİM

Tasarım, hoş ve çekici olmalıdır

1) Ölçek İnsan / İnsancıl

2) Uygunluk Oran / Orijinallik / Aşinalık

3) Canlılık Uyarıcı / Karşıt / Gerilim / hareket / Mizah anlayışı

4) Uyum Işık / Renk / Doku / Çizgi / Ses / Koku

Belgede Kentsel açık mekânların kalite açısından değerlendirilmesine yönelik bir yaklaşım: İstanbul meydanlarının incelenmesi (sayfa 122-135)