Medyanın Mülkiyet Yapısı

Adaklı’ya göre 19.yüzyılda çağdaş anlamda kitle gazeteciliğinin atası olarak bilinen metelik gazeteleri (penny papers), haber medyasının kurumsallaşmasında önemli bir sıçrama rampası görevini ifa etmiştir. Böylece gerek içeriği, gerek ucuzluğu sayesinde işçi sınıfının da alabildiği bu gazeteler kitlesel tüketime konu olan metalara dönüşmüştür. Zamanla, kitle iletişim araçlarının işlevi konusunda iki temel yaklaşım ortaya çıkmıştır. Amerikan “davranışçı ekol”un varsayımından hareket eden kitle iletişim araştırmacılarının odaklandıkları temel konu kitle iletişim araçlarının insanlar üzerinde bir etkide bulunup bulunmadığı şeklindeyken Kıta Avrupa’sı kökenli “eleştirisel ekol” ise kitle iletişim araçlarının karmaşık süreçleri, çeşitli dolayım mekanizmaları ve çağdaş kitle iletişim araçlarının sistemin yeniden üretimindeki rolü üzerinde durmuşlardır. Nitekim, Frankfurt Okulu’nun geliştirdiği “kültür endüstrisi” kavramının, kitle iletişim araçlarının kapitalist

25

girişimciliğin önemli bir parçası olarak hakim ideolojinin yeniden üretimine yaptığı “katkıyı” gözden geçirmek üzere kullanıldığı, (Adaklı, 2006:18-20). devletin küçülmesi anlayışına dayanan neo-liberalizm çerçevesinde, 1980’li yıllarda yasal düzenlemelerle yayıncılık anlamında Kıta Avrupa’sında devletin yayıncılık alanına müdahalesinin sınırlandırıldığını belirten Adaklı, söz konusu coğrafyada 1990’lı yıllarda yoğun olarak televizyon pazarının özel sektöre açıldığı, neticesinde medya sektöründeki sahiplik yapısı; şirket evlilikleri, satın almalar, yatay ve dikey bütünleşmelerle değişmiş olduğunu ifade eder (Adaklı, 2006:31-32).

Bu çerçeveden hareketle, medyanın mülkiyet yapısı, tarafsız ve tamamen özgür basının önündeki en büyük engellerden biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşünün ardından, Mustafa Kemal ve arkadaşları tarafından 29 Ekim 1923 yılında Türkiye Cumhuriyeti kurulmuştur. Yeni kurulan Cumhuriyet’te de basın, Osmanlı’dan kalan alışkanlıklarını ve tecrübelerini yeni devlete taşımıştır. Mustafa Kemal’in teşviki ile kurulan gazetelerin yanı sıra, Anadolu Ajansı’nın mali yapısına bakıldığında devletten bütçelendirildiği görülmektedir. Dolayısı ile, Cumhuriyet’in ilk yıllarında kurulan devlet kontrollü basın, devletin bir propaganda aygıtına dönmüş, bağımsız ve tarafsızlıktan söz edilemez bir basının temeli böylece atılmıştır.

Alemdar’a göre, Anadolu Ajansı’nı yasal dayanağa kavuşan “Matbuat ve İstihbarat Müdiriyet-i Umumiyesi” başlıklı 7 Haziran 1920 tarihli ve 6 numaralı yasa ajansın devlet bütçeli ve devlet denetimli kuruluşunun belgesidir. Söz konusu yasa ile iç ve dış haberler, uyarma (irşad) ve istihbarat işleri üzerine çalışacak Ajansın bir genel müdürlük olacağı, Bakanlar Kurulu’nun bütün olanaklarından yararlanacağı, harcamalarını Başbakanın onayının ardından genel müdürlükçe kullanacağı ve yasanın verdiği görevleri, genel müdür ve ajans müdüründen başka sekiz kişilik bir kadronun yerine getireceği kayıt altına alınmıştır (Alemdar, 1996:61). Alemdar, daha sonra Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde Mart 1925 yılında yapılan görüşmeler sonucunda Anadolu Ajansı’nın bir Türk Anonim Şirkete dönüşmesine karar verildiğini dile getirir (Alemdar, 1996:67). Ancak bu değişiklik, Anadolu Ajansı’nı devlet kontrolünden çıkarmamıştır. Güz’e göre, bu dönemde Ankara

26

Hükümeti, basını daha çok bir propaganda aracı olarak görmektedir. Basından asıl fonksiyonunu yerine getirmesi beklenmediği gibi, kontrollü ve hükümetin emrinde kalması uygun görülmektedir. Diğer işlerde olduğu gibi basın konusunda da yetkili Mustafa Kemal ve dönemin ileri gelenleridir (Güz, 1991:67).

Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyetin ilk yıllarında daha çok devlet denetiminde ve teşviki ile çıkarılan gazeteler, daha sonra müstakil gazeteciler tarafından çıkarılmaya başlanmıştır. 1948 yılından itibaren, gazetecilik dışındaki sektörlerde faaliyet gösteren işadamlarının da basına ilgi gösterdiği görülmektedir. Ancak bu işadamlarının sayısı az olduğundan sektöre yön verememişlerdir. Gazeteci kökenli patronaj yapısının 1980’li yıllarda yoğun bir şekilde değişmesinin ardından sektör dışından işadamlarının medya patronu olması, beraberinde sektörde bir kırılmaya neden olmuştur. Adaklı’ya göre her ne kadar 1950’li yıllardan itibaren endüstrileşmeye başlamış olsa da Türk basınının, 1980’li yıllara kadar metaforik anlamda ‘zanaat benzeri’ üretim ilişkilerini yansıttığı, 1990’lı yıllarda olgunlaşmaya başlayan yeni yapıda ise ‘fabrika benzeri’ üretim sürecinin hakim olduğu gözlemlenmiştir (Adaklı, 2006:103).

Nezih Demirkent, sermayenin neden basın dünyasına girmek istediğini şu şekilde açıklamaktadır:

“Her yeni proje gazete sahiplerine iletiliyor ihtilaflı gayri menkul sorunları genelde gazete sahiplerine ulaştırılıyor, hükümet ilişkilerinde güçlü olmak ise başlı başına bir servet. Nitekim Patronlar dışında bazı arkadaşlarımız hükümetle olan problemleri çözerken belli komisyon alma alışkanlığını elde ettiler. Bazıları da ihaleleri takip ederek kazanç sağladı. Bir tarihlerde ünlü bir gazetecinin patronu adına ihale takip ettiği de gazete sayfalarında yer aldı. Bunun yanı sıra rakiplerini yıldırma ve piyasada etkin olmanın en önemli yönü gazeteler aracılığı ile baskı yapmak olduğu da ortaya çıktı. Öyle olduğu için açık veya kapalı birçok gelir kaynağı yaratıldı. Bunlar para kazanmanın bazıları” (Demirkent,1995:198).

Kuyucu’ya göre sermaye artırımı yaptığı, dikey bir büyümeye girdiği 1990’lı yıllarda Türk basını artık birer medya holdingine dönüşmeye başlamıştır. Bu dönemde medya patronlarının bir bölümü finans sektörüne de yatırım yapmış ve medya holdinglerinin yanında birer bankaya da sahip

27

olmuşlardır. Bu 10 yıllık dönem içinde Türk medyasında aileden gazeteci olan medya patronu kalmamış ve medya işletmeleri yan sanayilere de yatırım yapan dev holdinglere dönüşmüşlerdir. Daha sonra 2000’li yıllarda Türk ekonomisindeki yaşanan kriz bankacılık alanında faaliyet gösteren birçok medya holdinglerinin TMSF tarafından el konması sürecini başlatmış ve bazı medya patronları medya işletmelerini kaybetmiştir. 2005 yılına kadar yerli sermaye tarafından yönetilen Türk medya ekonomisi bu tarihten itibaren yabancı sermaye gruplarına da kapısını açmıştır. 2000-2011 yılları arasında 22 işadamı medya dünyasına yatırım yapmıştır. 2011 yılına gelindiğinde, medya dışı iş alanlarında faaliyeti olmayan ve sadece işi medya işletmeciliği olan bir Cumhuriyet grubu bir de Karacan grubu kalmıştır (Kuyucu, 2012:676)

Yansız, nesnel ve gerçek haber/bilgi vermekten çok gazetelerin, satış ve reklam gelirlerini artırmak için okuyucuyu bir şeye ikna eden, benimseten hatta inandırma ve beğendirme gayreti içinde olduklarını öne süren Topçuoğlu, böylece basının, ekonomik bir ürün olarak değer kazanmakta ve fikri olandan çok ekonomik olana yönelterek zihinsel bir dönüşüme zemin hazırlamakta olduğunu iddia etmektedir (Topçuoğlu, 1996:219).