Medyada Yoğunlaşma Türleri

Liberal politikaların etkisiyle devlet tekelinin ortadan kalkmasını takiben yayıncılık hizmeti piyasalaşmış ve medya şirketleri yayıncılık yanında birçok iktisadi alanda faaliyet gösterir hale gelmişlerdir. Günümüzde de medya alanında iş yapan şirketler diğer birçok alanda da yatırım yapmak yoluyla genişlemeye devam etmekte dev şirketlere dönüşmektedirler. Büyük şirketler arasındaki birleşmeler, satın almalar ve el değiştirmeler medya sektöründe dev kuruluşların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Yayıncılık alanında faaliyet gösteren büyük ölçekli şirketlerin aynı zamanda program ve içerik üretimi, dağıtım, reklam ve pazarlama gibi alanlarda iş

49

yapan yeni şirketler kurmaları ya da bu alanlarda iş yapan mevcut şirketleri satın alarak büyümeleri medya sektöründe yoğunlaşmanın artmasına sebep olmaktadır. Medya sahipliğinin birleşmeler yoluyla yoğunlaşması sonucunda, söz konusu şirketlerin iş alanlarını birbirinden ayırmak ve sınıflandırmak zorlaşmıştır (Söylemez, 1998: 57). Bu yoğunlaşma genel olarak üç farklı şekilde olmaktadır (Avrupa Görsel İşitsel Gözlemevi, 2001: 2). Bunlar yatay medya yoğunlaşması, dikey medya yoğunlaşması ve çapraz medya yoğunlaşmasıdır.

3.2.3.1. Yatay Medya Yoğunlaşması

Yatay medya yoğunlaşması, aynı sermayenin birbirinden bağımsız birden fazla yayın organına sahip olmasıdır (Uluç, 2003: 283). Bu tür yoğunlaşma, bir sermaye sahipliğinin aynı medya alanına farklı şirketlerle girmesiyle gerçekleşmektedir (Bek, 2003: 43). Monomedya yoğunlaşması olarak da adlandırılan yatay yoğunlaşmada değişik basın kuruluşları birleşme ya da satın alma yoluyla tek bir çatı altında bir araya gelmektedir. Örneğin bazı medya şirketi ya da holdinglerinde yazı işleri kadrolarının tek bir çatı altına girmesi bu tür bir yoğunlaşmanın sonucudur (Uluç, 2003: 283).

Yatay birleşme, kapsam ve ölçek ekonomilerinden faydalanma imkânının yüksek olduğu medyada, kuruluşların başvurduğu bir yöntem olmakla birlikte sektörde kaynakların daha etkin kullanılmasını sağlayabilir, fakat rekabetin azalması ve giderek yok olması sonucunu da ortaya çıkartabilir (Doyle, 2002: 258).

3.2.3.2. Dikey Medya Yoğunlaşması

Dikey medya yoğunlaşması, bir şirketin medya sektöründe üretimden tüketime kadar her safhada sahipliğinin olması veya farklı medya alanlarında yayılma durumu olarak tanımlanabilmektedir (Avşar, 2004: 90. Dikey yoğunlaşmada örneğin yayıncı şirketler ile program ya da içerik üreticisi firmalar ya da dağıtım firmaları arasında sahiplik birlikteliği veya sermaye entegrasyonu vardır. Bir başka deyişle, medya sektöründeki ayrı ayrı etkinlik alanları bir şirket çatısı altında birleşmektedir.

Dikey yoğunlaşmada bir medya şirketi ürettiği ürün için gerekli tüm malzemeleri kendi kurduğu şirketler kanalıyla elde etmekte ya da bu malzemeleri

50

üreten şirketleri kendi bünyesine almaktadır. Böylelikle üretimin her aşaması yani hammadde temininden, dağıtıma ve pazarlamaya kadar tüm safhalar tek bir sermaye sahipliğinin kontrolü altında gerçekleşmektedir. Bir gazetenin bir kâğıt fabrikasını satın alarak sermaye ve mülkiyet bütünleşmesi gerçekleştirmesi bu yoğunlaşma türüne örnek olarak gösterilebilir (O’Sullivan, Dutton ve Rayner, 1998: 38). Yayın kuruluşu sahibi olan bir kişi ya da grup, aynı zamanda hem bir kâğıt fabrikasının hem de yayınladığı gazete, dergi ve diğer süreli yayınların dağıtılması ve pazarlanması işlerini gerçekleştiren bir firmanın sahibi ise, bu yayın kuruluşu bünyesinde bir dikey yoğunlaşma gerçekleştiği sonucuna varılabilir.

3.2.3.3. Çapraz Medya Yoğunlaşması

Aynı sermaye yapısının medyanın farklı alanlarında ve bunun yanında ya da dışındaki ekonomik sektörlerde mülkiyet sahibi olması durumu çapraz medya yoğunlaşması olarak tanımlanabilir. Çapraz medya yoğunlaşması kavramı; televizyon yayıncıları, radyo yayıncıları, yazılı basın veya internet sağlayıcıları gibi medya öğelerindeki sahiplik ve sermaye bütünlüğünü anlatmak için kullanılabileceği gibi, Türkiye’de sıkça rastlandığı üzere bu medya alanlarından birinde veya birkaçında faaliyet gösteren bir sermaye yapılanmasıdır.

Bu kavram aynı zamanda otomotiv, finans, bankacılık, petrokimya, turizm ve daha birçok sektörde mülkiyet ve yatırım sahibi olması durumunu tanımlamak için kullanılır. Dikey bütünleşme neticesinde aynı kişi ya da sermaye grubu hem gazete, dergi, radyo ya da televizyon patronu hem de bir bankanın ya da petrol dağıtım şirketinin sahibi haline gelebilmektedir. Bu tür birleşmeler bugün artık klasik yayıncılık faaliyetlerini de aşarak internet yayıncılığı ortamına ve bilişim alanına doğru da genişlemektedir.

Çoklu medya yoğunlaşması olarak da adlandırılan bu bütünleşme türü sadece sermaye ve mülkiyet açısından bir birleşmeye değil aynı medya sahipliği çatısı altında birleşen çeşitli yayın kuruluşları açısından da bir içerik türdeşleşmesine zemin hazırlamaktadır (Topuz ve Alemdar, 1989: 8).

Medyada yoğunlaşma türleri açıklanırken şunun da belirtilmesi gerekir ki; bir medya şirketi ya da grubu yatay yoğunlaşma yoluyla medya sektöründe birden fazla

51

yayın organının sahipliğini edinebileceği ya da dikey yoğunlaşma yoluyla üretimden dağıtıma kadar farklı süreçleri kontrol edebilir. Aynı şekilde, yatay ve dikey yoğunlaşmanın yanında çapraz medya yoğunlaşması vasıtasıyla birçok medya alanında sermaye ve üretimi kontrol etme gücüne de erişebilir. Öte yandan, medyada yoğunlaşma bu üç farklı yolla gerçekleşebileceği gibi, dünyadaki dev medya şirketlerinin birçoğunda olduğu gibi yoğunlaşmanın üç türü aynı medya gurubu ya da şirketinin bünyesinde birlikte de tezahür edebilir.