Konya kentinde sürdürülebilir ulaşımın sosyal boyutunda bisikletin yerinin tespit edilmesine yönelik olarak kent genelinde genel yapıyı temsil edebilmesi açısından önemli olan gruplandırılmış tabakalı örneklem seçim yöntemi kullanılmıştır.
Kitlenin, her bir kitle birimi yalnız bir tabakaya ait olacak ve hiçbir kitle birimi açıkta kalmayacak şekilde (şekil 3.1’de gösterildiği gibi) tabaka içi değişim olabildiğince küçük, tabakalar arası değişim oldukça büyük kalacak şekilde alt gruplara bölünüp örneklemin her bir tabakadan ayrı ve birbirinden bağımsız olarak çekildiği örnekleme yöntemi tabakalı örnekleme olarak adlandırılmaktadır (Yıldırım ve Şimşek 2005).
Şekil 3.1 Örneklem alanda seçilen kitle, tabaka ve homojen gruplar
Tabakalı örnekleme, sınırları belirlenmiş bir evrende alt tabakalar veya alt birim gruplarının var olduğu durumlarda kullanılır. Burada önemli olan, evren içindeki alt tabakaların varlığından yola çıkarak evren üzerinde çalışmaktır (Yıldırım ve Şimşek 2005).
Tabakalı örneklemenin sağladığı temel avantajları şu şekilde sıralanabilir;
1. Kitle ilk olarak farklı tabakalara ayrıldığı ve her bir tabakadan örneklem çekildiği için, kitlede bulunan tüm gruplardan birimler alınmaktadır. Bu nedenle diğer yöntemlere göre kitleyi daha iyi temsil eden örnekleme ulaşılabilmektedir. 2. Tabakalı örnekleme tabakalara farklı örnekleme yöntemleri uygulama olanağı
sağladığından, yardımcı değişken bilgisinin kullanımı daha etkin olabilmektedir. Bu durum tabakalardan elde edilebilen yardımcı değişken bilgisi değiştiğinde geçerli olmaktadır. Tabakalardan elde edilen ayrı tahminler birleşerek tüm kitle için daha duyarlı sonuçlar elde edilebilmektedir.
3. Anket araştırmaları farklı bölgelerde yapılıyor olabilir. Bu durumda, anket çalışmasının yönetimini kolaylaştırmak amacıyla bölgeler tabaka olarak düşünülebilir.
4. Tabaka içi değişim daha az düzeye indirildiğinden daha etkin tahminler yapılabilmektedir.
Yukarıda sıralanan avantajlara karşın, tabakalı örneklemenin temel dezavantajı basit rastgele örneklemeye göre daha fazla çaba gerektirmesi, maliyetinin daha fazla olması ve daha büyük bir örnekleme ihtiyaç duymasıdır. Ayrıca tabakaların kitleyi iyi temsil edecek şekilde belirlenmesi de potansiyel güçlüklerdendir (Singh ve Mangat 1996).
Sosyal yapıya ilişkin yapılan analizlerde kitlenin tamamına ulaşabilmek yüksek maliyetli, kitlenin tamamına ulaşılsa dahi üzerinde çalışılması zor olduğu için kitleyi simgeleyebilen bir örneklemin seçilmesi uygun olmaktadır. Bu nedenle araştırmada ilk olarak örneklem büyüklüğü belirlenmiştir. Örneklem büyüklüğünün belirlenmesinde güven düzeyi %99, tolerans miktarı 0,04 olarak ele alınmıştır (Çıngı 2007). Dolayısıyla kitle genişliği Konya ili nüfusu 1.000.000 kabul edilerek 1000 kişiye anketin uygulanmasına karar verilmiştir. Örneklem tespitinde; nk=wk*N formülünden
faydalanılmıştır (nk=örneklem büyüklüğü, wk=tabaka ağırlığı, N=nüfus). Araştırmada
örneklem büyüklüğü belirlenmesinden sonra “Gruplandırılmış Tabakalı Örnekleme” yöntemiyle kitlenin yapısına uygun olacak şekilde kentin Selçuklu, Meram ve Karatay merkez ilçeleri kitleyi tanımlayabilecek tabakalar olarak seçilmiş ve “yaş durumları”, “gelir durumu”, “meslek durumu”, “yolculuk mesafesi” ve “eğitim durumu”, araştırılacak gruplar olarak belirlenmiştir. Tabaka ağırlığı; wk=Nk/N formülü ile
belirlenmiştir. Formülde wk=tabaka ağırlığını, Nk=tabakadaki nüfusu, N=Konya ili
Anket araştırmasının temel amacı, kentlerdeki sosyal yapının bisiklet kullanımındaki etkinliğinin belirlenmesi olmuştur. Bu doğrultuda, deneklerin kent içi ulaşımda bisiklet kullanıp kullanmamalarını etkileyen sosyal faktörlerin ve etki düzeylerinin saptanmasına çalışılmıştır. Bu nedenle, anket çalışmasında homojen verilerin elde edilebilmesi için kitleden çekilmesi ile hesaplanan toplam 1000 anket, bisiklet kullananlar ve kullanmayanlara homojen olarak dağıtılmıştır. Tabakalara uygulanacak anket sayıları da tabaka büyüklüklerine orantılı olarak dağıtılmıştır. Tabaka büyüklüklerinde Konya merkez ilçe nüfusları dikkate alınmıştır (çizelge 3.1).
Çizelge 3.1. Araştırma örneklem alanı nüfus ve anket uygulama büyüklükleri
Tabaka Nüfus Tabaka Ağırlığı Tabaka Örneklem Büyüklüğü
Nk wk=Nk/N nk=wk x N
Seçuklu 450.000 w1=450.000/1.000.000 n1= 0.45 x 1000 = 450
Meram 300.000 w2=300.000/1.000.000 n2= 0.30 x 1000 = 300
Karatay 250.000 w3=250.000/1.000.000 n3= 0.25 x 1000 = 250
Toplam N=1.000.000 1 1000
Tabakalar için örneklem büyüklükleri belirlendikten sonra bu değerler bisiklet ulaşımına etki ettiği düşünülen sosyal yapıya ilişkin olarak her birinde 5 alt kategori bulunan 5 ana grup olan yaş, meslek, eğitim, gelir ve yolculuk mesafesi gruplarına eşit oranda dağıtılmıştır. Bu hesaplama ile anketlerin Selçuklu ilçesinde her alt kategori için 18 kişiye, Meram ilçesinde her alt kategori için 12 kişiye ve Karatay ilçesinde her alt kategori için 10 kişiye uygulanmasına karar verilmiştir (çizelge 3.2). Her bir grupta yapılacak olan anketlerde rastgele örneklem seçim yöntemi kullanılmıştır. Konya kentinde bisiklet kullanan kişilerde eşit sayıda kadın ve erkek bulunamayacağı için homojen bir dağılım sağlanamayacağı gerekçesi ile, grupların dağıtılmasında cinsiyet faktörü dikkate alınmamıştır.
Çizelge 3.2. Örneklem seçiminde tercih edilen tabaka ve gruplara göre örneklem sayıları
GRUPLAR ALT GRUPLAR SELÇUKLU İLÇESİNDEKİ ÖRNEKLEM BÜYÜKLÜĞÜ MERAM İLÇESİNDEKİ ÖRNEKLEM BÜYÜKLÜĞÜ KARATAY İLÇESİNDEKİ ÖRNEKLEM BÜYÜKLÜĞÜ TOPLAM
07-14 yaş aralığı 18 12 10 40 15-19 yaş aralığı 18 12 10 40 20-39 yaş aralığı 18 12 10 40 40-59 yaş aralığı 18 12 10 40 60-+ 18 12 10 40 Çok Düşük (600 TL ve altı) 18 12 10 40 Düşük (601-900 TL) 18 12 10 40 Orta(901-1500 TL) 18 12 10 40 Orta-Üst(1501-2500 TL) 18 12 10 40 Üst(2501 TL ve üzeri) 18 12 10 40 İşsiz 18 12 10 40 Işçi/ Memur 18 12 10 40
Serbest meslek(doctor, avukat…) 18 12 10 40
Öğrenci 18 12 10 40 Emekli 18 12 10 40 3 km den az 18 12 10 40 3,01-6km 18 12 10 40 6,01-9 km 18 12 10 40 9,01-12 km 18 12 10 40 12,01 km ve üzeri 18 12 10 40 Diploması olmayan 18 12 10 40 İlköğretim 18 12 10 40 Lise 18 12 10 40
Üniversite( ön lisans, yüksek okul) 18 12 10 40
Lisans Üstü 18 12 10 40 TOPLAM 450 300 250 1000 Y aş Ge li r Ça lı şm a M es af e/ Er iş im Eğ iti m
Genel olarak anket formunun hazırlanmasında sosyal sürdürülebilirlik ilkeleri (eşitlik, erişilebilirlik, sağlık ve güvenlik, bütüncül planlama, bireysel sorumluluk, kültürel değerler ve alışkanlıklar) göz önünde bulundurulmuştur. Anket formu beş bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm ankete katılan deneklerin kişisel özelliklerini belirlemeye yönelik sorulardan oluşmaktadır. İkinci bölüm bisiklet kullananların kullanım alışkanlıklarını, hangi amaçla bisiklet kullandıklarını, aktarma amaçlı bisiklet kullanma durumlarını, bisiklet kullanma nedenlerini ve bisiklet kullanırken yaşadıkları sorunları belirlemeye yönelik sorulardan oluşmaktadır. Üçüncü bölümdeki sorular ise, bisiklet kullanmayan deneklerin bisiklet kullanmama nedenlerine, günlük yolculuklarda kullandıkları ulaşım türünü belirlemeye yönelik sorulardan oluşmaktadır. Dördüncü bölüm ise hem bisiklet kullananların hem de bisiklet kullanmayanların genel olarak bisiklet kullanımının arttırılmasına yönelik sosyal yapıya ilişkin görüşlerin alındığı bölümdür. Beşinci ve son bölüm ise deneklerin ailelerinde kendilerinden başka bisiklet kullanıcısının varlığına ilişkin bilgiler edinilerek ailedeki bisiklet kullanım alışkanlığı belirlenmiştir.
Anketler 2011 yılının Mayıs ayında uygulanmıştır. Mayıs ayının seçilme nedeni iklimsel verilere bağlı olarak bisiklet kullanımının yoğunlaşmasıdır. Anketler, hafta içi Salı, Çarşamba ve Perşembe günleri doruk saatlerde gerçekleştirilmiştir. Anket çalışması öncesinde anket uygulamasında görev alabilecek 12 kişilik bir ekip oluşturulmuştur. Oluşturulan ekibe anketin uygulanacağı alanlar, anket soruları ve alınan cevapların anket formuna işlenmesine yönelik eğitim verilmiştir. Anket sorularına ilişkin sorunların belirlenmesi amacıyla 100 denek üzerinde pilot anket uygulaması gerçekleştirilmiştir. Pilot anket uygulaması sonucunda karşılaşılan sorunların giderilmesiyle birlikte kent içerisinde kentin önemli ulaşım arterlerinde ve mahalle içlerinde 1000 kişiye anket uygulanmıştır (Şekil 3.2). Mahallelerde uygulanacak anket sayılarının belirlenmesinde mahalle nüfusları dikkate alınmıştır.
Anketlerin değerlendirilmesinde SPSS 17,0 programı frekans analizinden ve ki- kare testinden faydalanılmış ve güvenilirlik oranı 0,05 olarak kabul edilmiştir. Çalışmada, (a) gözlenen frekanslar ile beklenen frekanslar arasındaki farkın istatistik olarak anlamlı olup olmadığı temeline dayanması ve (b) iki bağımsız niteliksel kriterin test edilmesi amacı ile kullanıldığından ki-kare testi tercih edilmiştir.