Liderlik ve katılım

ise, etkileyen ve etkilenen ilişkisi içerisinde harekete geçmeyi, motive olmayı sağlama sürecidir. Lider ve yönetici özünde birbirinden farklıdır. Liderler, izleyenleri duygusal olarak etkileyerek onları amaçların gerçekleştirilmesi yönünde harekete geçirir, sahip oldukları vizyonla örgütlerinin gelişimi ve değişimini yönetirler. Yöneticiler ise, kontrol eden, denetleyen, eşgüdümleyen, iş yaptıran davranışlarıyla kurumlarının amaçlarına ulaşmasını sağlar, sadece var olan yapıyı sürdürür ve korurlar (Uğurlu, 2017). Ohio State Üniversitesi araştırmacılarına göre, etkili liderliğin “yapıyı kurma” ve “anlayış gösterme” olmak üzere iki boyutu bulunmaktadır. Yapıyı kuran liderler, örgütün amaç ve hedeflerini belirler, rol tanımları ve beklentileri tespit eder, hiyerarşiyi oluşturur, yetki ve sorumlulukları dağıtır, yönetim süreçlerini amaçlar doğrultusunda düzenler. Anlayış gösteren liderler ise, lider ve çalışanlar arasındaki güveni sağlar, çalışanlara karşı samimi, arkadaşça, ilgili ve saygılı davranışlar gösterir. Liderin etkililiği bu iki boyutun bileşkesi olarak kabul edilmektedir. Kısacası, liderlerin hem yapıyı kurma hem de anlayış gösterme boyutlarındaki becerileri arttıkça, liderin etkililiği de artmaktadır (Tanrıöğen, 2018).

Çalışan katılımı, “çalışanın görevle ilgili hedeflere yönelik odaklanmış, yoğun, süreklilik gösteren ve amaca yönelik çabasını içeren duygusal ve bilişsel motivasyonu” olarak tanımlanmaktadır. Duygusal işe katılım, kendini işe adama ve iş tatmini; bilişsel katılım ise yapılan işin dışındaki olaylara imkan dahilinde yoğunlaşarak odaklanma ve yüksek düzeyde kendini işe vermeyi kapsamaktadır. Aynı zamanda katılım çalışanın öz- yeterliliği, yeteneği, role açık olma durumlarına da bağlıdır (McShane ve Von Glinow, 2016). Çalışanların örgüte ilişkin kararların alınmasında görüş bildirme imkanı tanınan bu sistemde, kararlar eşit ve özgür bir ortamda alınarak tüm çalışanların karar verme sürecini katlımı sağlanmaktadır (Deniz, 2005). Motivasyonel bir araç olarak çalışanların kararlara katılımı, formalite olarak uygulanmamalıdır. Sadece görüşlerin alınmasını gerektiren “danışmalı katılım” yerine, etkili ve gerçekçi bir uygulama olan “kararlara katılım” yönteminin uygulanması motivasyonu sağlamada daha etkili olarak görülmektedir (Sabuncuoğlu ve Tüz, 2008).

Marzano, Waters, ve McNulty (2005), okul liderlerinin yerine getirmesi gereken bazı sorumluluklara ve bu sorumlulukları yerine getirebilmek için hangi liderlik davranışlarını sergilemeleri ve eylemleri gerçekleştirmeleri gerektiğine yönelik olara okul liderlerinin bazı sorumlulukları şunlardır:

Başarı ve başarısızlığı tanıma: Okul liderlerinin “başarı ve başarısızlığı tanıma”

sorumluluğu, liderin okulun başarılarını takdir etmesi kadar, okulun başarısızlıklarını da takdir konusundaki tutum ve davranışlarını içermektedir.

Değişim ajanı: Lider bu sorumluluğu yerine getirirken dönüşümcü, vizyoner ve

dağıtımcı liderlik becerilerini sergilemektedir. Aynı zamanda toplam kalite yönetimi yaklaşımına göre, sürekli gelişme düşüncesini ve okuldaki dengeyi bilinçli olarak bozup okulun öngörülen hedefleri doğrultusunda yeniden düzenlenmesi düşüncesini de içine almaktadır. Bir değişim ajanı olarak okul lideri, belirsizlikler, çatışmalar ve karmaşık durumlarla başedebilmeli, ris almak isteyen, yenilik ve gelişimlere açık olan çalışanları da destekleyerek cesaretlendirmelidir.

Ödüllendirme: Okul liderinin çalışanların bireysel başarılarını ödüllendirme

konusundaki tutum ve davranışlarını kapsamaktadır. Okul liderinin bu sorumluluğu yerine getirilmesinde sürdürücü liderlik becerilerini kullanması gerekmektedir. Okul lideri, çok çalışmayı, üstün gayret ve alınan başarılı sonuçları takdir ve ödül için ön koşul saymalı; ortaya konulan performansı ve liyakatı takdir ve ödül için temel ölçüt olarak ele almalıdır.

İletişim: Okul liderinin öğretmen, öğrenci, veli ve diğer tüm çalışanlarla güçlü

bir iletişim kanalı oluşturmasına yönelik tutum ve davranışlarını kapsamaktadır. Bunun için öğretimsel liderlik ve taoplam kalite yönetimi konusundaki becerilerini kullanması gerekmektedir. Öğretmenler arasında etkili iletişim olanaklarını sağlayıcı düzenlemeler yapmak, tüm çalışanlarla açık ve etkili iletişim kanalları oluşturmak vb. okul liderinin iletişim sorumlulukları içinde yer almaktadır.

Örgüt Kültürü Oluşturma: Okul liderinin öğretmen ve öğrencileri etkileyerek

okul başarısını arttırmaya yönelik bir kul kültürü oluşturma sorumluluğunu kapsamaktadır. Öğrencilerin öğrenmelerini kolaylaştırmak, öğretmenlerin işlerini severek ve huzur içinde yapmalarını sağlayacak, okulda paylaşılan ortak amaç ve vizyon oluşturmak, okulda paylaşılan ortak inançları ve öğretmenler arasındaki işbirliğini geliştirmeye yönelik çabaları içine almaktadır. Bunun için liderin kültürel ve öğretimsel liderlik becerilerini kulanması gerekmektedir.

Öğretim Zamanını Koruma: Okul liderinin sınıflarda öğretim için ayrılan

zamanın en etkili bir şekilde, kesintiye uğramadan kullanılmasını ve öğretmenlerin çevreden gelebilecek ve öğretim zamanlarını olumsuz etkileyebilecek her türlü istenmeyen etkiye karşı korunmalarını sağlamayı öngören sorumluluklarıdır.

Esneklik: Liderin yeni durumlara ve değişen koşullara göre davranışlarını

değiştirerek uygun hale getirmesiyle ilgilidir. Burada okul lideri, çalışanların farklı görüş ve önerilerine açık olmalı, dönüşümsel liderlik becerilerini uygulamalı; ancak, yeni ve özel durumun gereğine göre bürokratik-emredici ya da yönlendirmeciliderlik tarzını uygulamalıdır.

Katılımı Sağlama: Okul liderinin öğretmenleri okulun karar alma süreçlerine ve

öğretim konularındaki diğer prosedür ve etkinliklere katma konusundaki sorumluluklarını kapsamaktadır. Çünkü öğretmenler kendi katkıları ile alınan kararlarıbenimsemekte, bu kararların uygulanması konusunda gerekli çabayı göstermektedirler. Bu durumda okul lideri, dönüşümcü ve öğretimsel liderlik ile toplam kalite yaklaşımını benimsemeli, öğretmenleri tüm karar alma süreçlerine dahil etmelidir.

Entelektüel Uyarım: Okul liderinin öğretmenlerin etkili okul ve etkili öğretim

konularında yeni araştırma bulgularını, kuram ve uygulamaları bilmeleri ve bunları okul kültürünün bir parçası haline getirmesi ile ilgili sorumlulukları içine almaktadır. Liderin bu konuda tartışma ve fikir alışverişi yapmaya imkan sağlayacak ortamlar oluşturması gerekmektedir. Köklü ve kalıcı değişimler, ancak derin ve içselleştirilmiş öğrenmeler ile gerçekleşebilir. Öğretmenlerin yeni gelişmeleri takip etmeyi mesleklerinin bir gereği olarak görmeleri, öğrenen örgüt oluşmasında da önemli bir etken olarak görülmektedir.

Değerlendirme:Okul liderinin değerlendirme sorumluluğu, okul uygulamalarının

öğrencinin başarısı üzerindeki etkilerinin izlenmesi, öğrenci başarısının arttırılmasında en önemli faktörlerden biri olan geri dönüt mekanizmasının çalıştırılması ile ilgilidir. Değerlendirme sonucunda sistemdeki hatalar düzeltilebilir, okulların daha nitelikli ve verimli olarak yönetilmesi sağlanabilir ve okulun performansı arttırılabilir.

Temsil Etme ve Sözcülük: Liderin tüm paydaşlara ve topluma karşı okulun

sözcülüğünü ve savunuculuğunu yapması ile ilgili sorumluluklarını içermektedir.

Öğretmenlere Mesleki Gelişim Olanakları ve Kaynak Sağlama: Okul liderinin

öğretmenlerin öğretim görevlerini etkili bir şekilde yerine getirebilmeleri için ihtiyaç duydukları kaynakları, ve mesleki gelişimleri için gerekli imkanları sağlamak konusundaki sorumluluklarını içine almaktadır. Bu konuda lider, öğretimsel liderlik tarzını uygulayabilir.

Görünür Olma: Okul liderinin öğretmen, öğrenci ve veliler ile olan etkileşim ve

ilişkisine yönelik sorumluluklarını kapsamaktadır. Görünür olmanın, okulun günlük rutin işleyişiyle yakından ilgili olma ve onun bir parçası olduğu mesjını verme, öğretim

sürecinde öğretmen ve öğrencilerle görüş alış verişi yapma imkanı sağlayıcı işlevi bulunmaktadır. Burada lider, öğretimsel liderlik tarzını uygulayabilir.

Çalışanların Özel Yaşam ve Gereksinimlerine Duyarlılık: Liderin bu

sorumluluğu yerine getirirken bire bir, yüz yüze iletişim yollarını kullanarak çalışanların özel yaşamlarına ilişkin ihtiyaç ve beklentilerine duyarlı olması gerekmektedir. Bu sorumluluğun yerine getirilmesinde okul liderinin etkili iletişim ve empati kurabilme becerilerini ortaya koyması gerekmektedir.

Düzenlilik: Okulda birtakım standartlar ve rutin işletişe yönelik düzenlemeleri

gerektiren sorumluluklardır. Okul liderinin, okulda sinerjiyi ortaya çıkarabileceği, maksimum performans ve verimliliği sağlayabileceği bir yapıyı kurması gerekmektedir. Çalışanların uygulaması gereken standart işlemler, işleyişe yönelik ilke ve kurallar ile öğrencilerin uyması gereken davranış biçimlerini tanımlamak liderin düzenlilik sorumluluğu ile ilişklendirilmektedir.

Hesap Verebilirlik: Liderin okul yönetimi ile ilgili tüm eylemlerine yönelik

sorumluluğunu kapsamaktadır. Bu konuda okul lideri etik ve öğretimsel liderlik tarzını ortaya koymalıdır. Hesap verebilirlik, üst makamlara, meslektaşlara veya topluma açıklama yapma ve cevap verebilme sorumluluğudur.

Okul liderlerinin başarılı olabilmesi için, okulun koşullarını ve içerisinde bulunduğu bağlamı dikkate almaları gerekmektedir. Öğrencilerin öz geçmişleri, okulun bulunduğu toplumun sosyo-ekonomik yapısı, örgüt yapısı ve kültürü, çalışanların eğitim düzeyleri, tecrübeleri ve yeterlilikleri, ekonomik kaynakları, öğrenci sayısı, okulun ilişkili olduğu kamu ve özel kurum ve kuruluşlar vb okulu içerisinde bulunduğu bağlamı oluşturmaktadır (Gedikoğlu, 2015).

Yol-amaç liderlik kuramı, pek çok liderlik kuramının ortak noktalarını dikkate alan ve durumsal koşullarla ilişkilendiren, çalışanın motivasyonu-beklentisi, doyumu ve performansı üzerindeki etkisini açıklamaktadır (McShane ve Von Glinow, 2016). Çalışanların motive olmasında, liderin tarzı, çalışanların ve çalışma ortamının özellikleri arasındaki ilişkiyi de dikkate alarak hangi liderlik davranışının çalışanları motive ettiği ortaya çıkmaktadır. Bu kuramda çalışanlar, yaptıkları iş ve gösterdikleri çaba sonucunda elde edecekleri ödüller ve çıktılar doğrultusunda daha çok motive olmaktadırlar. Çalışanların verimliliğinin arttırılması için desteklenmesi ve beklentilerinin karşılanması sağlanmalıdır. Yol amaç liderlik kuramı yönlendirici, destekleyici, katılımcı ve başarı yönelimli liderlik olmak üzere dört liderlik tarzına dayanmaktadır. Yönlendirici liderler çalışanlar için uygun stanartlar, yönergeler ve yönetmelikler ile performansın

arttırıılmasını sağlayarak belirsizlikleri ortadan kaldırır. Destekleyici liderler ise, çalışanlara hem psikolojik hem de sosyal destek sağlayarak, insan ilişkilerine önem verir, çalışanlara değer verir. Katılımcı liderler ise, çalışanların karar alma süreçlerine katar, çalışanların görüşlerini alır, onları yüreklendirir, şeffaf ve açık bir iletişim ortamı sunar. Başarı yönelimli liderler ise, başarı için belirlenen hedeflere ulaşabilmek için, çalışanlardan yüksek standartlarda görev, performans ve sorumluluk göstermelerini beklerler (Uğurlu, 2017).

Shankar, Ansari ve Saxena (1994), örgüt ortamında uygulanan liderlik tarzının o örgütün ikliminin oluşmasında en büyük paya sahip olduğunu belirterek üç farklı örgüt iklimi tipi olduğunu ifade etmektedir. Katılımcı iklimde, yöneticiler çalışanların kararlarını dikkate almakta, takım ruhunu ön plana çıkarmakta, çalışanlar arasındaki ilişkileri desteklemekte ve yüksek standartlara sahip hedefleri desteklemektedirler. Otoriter iklimde, yöneticiler statü ve güç odaklı bir yönetim sistemi benimsemekte, çalışanlardan yüksek düzeyde bağlılık ve sadakat beklemektedirler. Besleyici-iş iklimi tipinde, hedef-odaklılık ön plana çıkmakta, hedeflere ulaşıldığında çalışanlar ödüllerle beslenmektedir (Shankar, Ansari ve Saxena, 1994; akt.Çağlayan, 2014).

2.2.10.2.Eğitim ve öğretim ortamı. Bursalıoğlu (2015), örgütlerin içinde