1.3. ÇEKİMSEL MORFOLOJİ
2.1.1. Kurmancide İzafe Yapısı
Kurmancide izafe eki, tamlamadaki çekirdek öğe olan isme gelir ve geldiği bu ismin cinsiyet ve sayısına göre çekimlenir. Eğer tablo halinde izafe ekinin çekim formlarını verecek olursak;
Tablo 16: İzafe Ekinin Belirli ve Belirsiz Çekimi
Îzafe eki çekimi Belirlli Belirsiz
Eril {-ê} {-ekî}
Dişil {-a} {-eke}
Çoğul {-ên} {-ine}
Tablodan da anlaşılacağı üzere izafe eki hem cinsiyet açısından hem de sayı açısından çekimlenmektedir.
Örnek: (1)
keç-a min
kız-izf. dişil. tekil 1tekil. eğik
114 (2)
deri-yê mal-ê
kapı-izf. eril. tekil ev-eğik. dişil Evin kapısı
(3)
keç-ên min
kız-izf. çoğul 1tekil. eğik
Benim kızlarım
Örneklerden anlaşılacağı üzere tekil olan isimlerde yalnızca izafe eki cinsiyet olarak çekimlenirken çoğul yapı olan (3)’de izafe eki cinsiyete karşı hassas değildir.
Cinsiyet ve sayı haricinde izafe eki belirlilik ve belirsizlik durumuna göre de çekimlenebilmektedir.
Örnek: (1)
deri-yê mal-ê
kapı-izf. eril. tekil. belirli ev-eğik. dişil Evin kapısı
(2)
deri-(y)ek-î mal-ê
kapı-belirsizlik eki-izf. eril. belirsiz ev-eğik. dişil Evin bir kapısı
(3)
pirtûk-a stûr
kitap-izf. dişil. tekil. belirli kalın Kalın kitap
115 (4)
pirtûk-ek-e stûr
kitap-belirsizlik eki-izf. dişil. tekil. belirsiz kalın Kalın bir kitap
(5)
pirtûk-ên min
kitap-izf. çoğul. belirli 1tekil. eğik Benim kitaplarım
(6)
pirtûk-ine min
kitap-izf. belirsiz. çoğul 1tekil.eğik Benim bazı kitaplarım
Yukarıdaki örneklerde (1) belirli eril, (2) belirsiz eril, (3) belirli dişil, (4) belirsiz dişil, (5) belirli çoğul ve son olarak (6) belirsiz çoğul izafe eklerine örnektir. Bununla birlikte, belirsiz çoğul izafe yapısı belirli izafe yapısının önüne “hin” (biraz) eki getirilerek de yapılabilir.
Kürtçe izafe yapısında bazı bağlı öğeler çekirdek öğeden önce bazıları ise sonra gelmektedir. Bir formülasyon içerisinde verilecek olursa;
Belirteç (B) Niteleyici (N) Unvan Sıfatları (Ü.S.) Çekirdek Öğe (Ç:Ö) Niteleyici (N) Belirteç (B) Edat Öbeği (E.Ö) Yan Cümlecik (Y.C) Tamamlayıcı (T) Sıfat (S)
Çekirdek öğeden önce gelen kelime grupları üç tanedir: niteleyiciler, belirteçler ve unvan sıfatları. Niteleyiciler dört başlık altında toplanır: a. Belirsiz niteleyiciler (Indefinite quantifier), b. Belirsiz partitif niteleyiciler (Partitive indefinite quantifier), c. Rakamsal niteleyiciler (Numaral quantifier), d. Ayrımsal niteleyiciler (Contrastive quantifier). Belirteçlerin ise Kurmanci üç sınıf altında toplanır: a. İşaret sıfatları
116
(Demonstrative/dectic), b. Göstergesel olmayan belirteçler (Non-referential), c. Sıfır durumu (Zero case). Unvan sıfatları sadece bir başlık altında incelenmektedir. Kurmancide çekirdek öğeden sonra gelen bağlı öğeler ise altı başlık altında toplanır: 1. Niteleyiciler (Quantifier), 2. Belirteçler (Determiner), 3: Edat öbekleri, 4. Yan cümlecikler, 5: Tamamlayıcılar (Complement), ve son olarak 6. Sıfatlardır. Bunların bir kısmı da kendi içlerinde alt gruplara ayrılmaktadırlar (Bülbül, 2017: 96-104)19. Çekirdek öğeden önce ve sonra gelen bağlı öğeler alt gruplarıyla birlikte tek tek incelenecektir.
1. Niteleyiciler: Dört çeşidi vardır. a. Belirsiz Niteleyiciler (Indefinite Quantifier): Örnek:
(1)
hindik kes
Bazı: Belirsiz niteleyici kişi: çekirdek öğe Bazı kişiler
(2)
gelek zarok
Çok: Belirsiz niteleyici çocuk: çekirdek öğe Birçok çocuk
(Bülbül, 2017: 90)
Her iki örnekte de belirsiz niteleyici bağlı öğeler çekirdek öğeden önce kullanılmışlardır.
b. Belirsiz Partitif Niteleyiciler (Partitive Indefinite Quantifier): “Hindik” (az), “gelek” (çok), “hemû” (hepsi), “qismek” (bir kısım), vb kelimeler “ji” (den) edatından önce kullanıldığında o edat öbeğinin niteleyicisi olarak kullanılırlar.
19 Aşağıdaki sınıflandırmaların açıklamaları ve örneklerin bir kısmı Bülbül (2017) eserinden alınmıştır ve
117 Örnek:
Hinik ji hevalan nehatine
Bazı: Belirsiz partitif niteleyici
den/dan: Edat arkadaşlar gelmemişler Arkadaşlardan bazıları gelmemiş.
(Bülbül, 2017: 91)
Örnekten de anlaşıldığı üzere “hindik” (bazı) belirsiz partitifi “ji” (den/dan) edatının gösterdiği çekirdek öğeden önce gelmiştir.
c. Rakamsal Niteleyiciler (Numeral Quantifier): Örnek:
(1)
çar dar
dört: rakamsal niteleyici ağaç: çekirdek öğe Dört ağaç
(2)
bîst mêr
yirmi: rakamsal niteleyici adam: çekirdek öğe Yirmi adam
(1) ve (2)’de rakamsal niteleyici bağlı öğeleri, çekirdek öğeden önce kullanılmıştır.
d. Ayrımsal Niteleyiciler (Contrastive Quantifier): Örnek:
Tenê min rahiştê
Yalnız: Ayrımsal niteleyici 1tekil. eğik: çekirdek öğe tutmak Yalnız ben tuttum.
118
Bu örnekte ayrımsal niteleyici olan bağlı öğe, çekirdek öğeden önce kullanılmıştır. Bu grup niteleyiciler çekirdek öğeden sonra da kullanılabilir. Sonra kullanılma durumunda, kısa aranın verildiği yere göre cümlenin anlamı değişebilmektedir.
Örnek: (1)
Min tenê (I) rahiştê
1tekil. eğik: Çekirdek öğe yalnız: Ayrımsal niteleyici kısa ara tuttum Yalnız ben tuttum. (Başkası değil)
(2)
Min (I) tenê rahiştê
1tekil. eğik: özne (kısa ara) yalnızca tuttum Ben, yalnızca tuttum. (Başka bir şey yapmadım)
(Bülbül, 2017: 94)
Örneklerden görüldüğü üzere kısa ara tamlama ile fiil arasına geldiğinde kullanılan “tenê” (yalnızca) ayrımsal niteleyici bağlı öğesi olarak kullanılırken kısa ara “tenê” (yalnızca) öğesi ile “min” (1tekil. eğik) arasına geldiğinde ise “tenê” (yalnızca) zarf olarak kullanılmaktadır. (Bülbül, 2017: 94)
2. Belirteçler: Üç çeşidi vardır.
a. İşaret Sıfatları (Demonstrative/deictic): Örnek:
ev mase
bu: işaret sıfatı masa: çekirdek öğe
119
Bu örnekte bağlı olan öğe işaret sıfatı, çekirdek öğeden önce gelmiştir. İşaret sıfatlarında eğer tamlama eğik durumda ise işaret zamiri cinsiyet ve sayı açısından çekimlenir (Bedir Han ve Lescot, 2004: 223-224).
Örnek: (1)
vê keçik-ê got
bu: işaret sıfatı. eğik. dişil kız-eğik. dişil: çekirdek öğe söyledi Bu kız söyledi.
(2)
vî lawik-î got
bu: işaret sıfatı. eğik. eril
Erkek çocuk-eğik. eril: çekirdek öğe söyledi Bu erkek çocuk söyledi.
(3)
van keçik-an got
bu: işaret sıfatı. eğik. çoğul kız-eğik. çoğul: çekirdek. öğe söyledi Bu kızlar söyledi.
(1) ve (2) tekil olan sırasıyla dişil ve eril işaret sıfatına örnek iken (3) çoğul olan işaret sıfatına örnektir.
b. Göstergesel olmayan belirteçler (non-referential): Örnek:
(1)
Ti heval
hiç: göstergesel olmayan belirteç arkadaş: çerkirdek öğe Hiçbir arkadaş
120 (2)
Filan roj
filan: göstergesel olmayan belirteç gün: çekirdek öğe Felan gün.
Göstergesel olmayan belirteç, çekirdek öğeden önce kullanılmıştır. c. Sıfır durumu (zero case):
Örnek:
Heval hat
Arkadaş: sıfır durum geldi
Arkadaş geldi.
Bu örnekte hiçbir bağlı öğe kullanılmadan çekirdek öğe kullanılmıştır. 3. Unvan Sıfatları: Unvan sıfatları çekirdek öğeden önce kullanılır. Örnek:
(1)
Xal-ê Elî
Dayı-izf. eril Ali
Ali dayı (2)
Berber Ehmed
Berber Ahmet
Berber Ahmet
(1)’de unvan ismi olan “xal” izafe eril ekini almış olmasına rağmen, vurgu “Elî” (Ali) öğesinde olduğundan dolayı “Ali’nin dayısı” yerine “Ali dayı” anlamı çıkmaktadır. Eğer vurgu “xal” (dayı) üçerinde ise “Ali’nin dayısı” anlamı çıkmaktadır (Bülbül, 2017: 96).
121
Her ne kadar sıfatlar çekirdek öğeden sonra gelse de bazı durumlarda çekirdek öğeden önce gelmektedirler. Böyle durumlarda bu öğeler unvan bildiren bağlı öğeler kategorisinde değerlendirilebilir.20
Örnek:
Ez çûm şewitîya Muşê
1tekil. direkt gittim yanasıca Muş’a
Yanasıca Muş’a gittim.
Burada normalde “Muşa şewitî” (yanan Muş) tamlaması kullanılması gerekirken “şewitîya Mûşê” (yanasıca) tabiri kullanılmış. Burada o anda yanmış olan “Muş”’dan öte yanmasını dilediği yada o ünvan ile tabir etmek istediği “Muş” kast edilmektedir.
Çekirdek öğeden sonra gelen bağlı öğeler ise Kürtçede altı başlık altında toplanır. 1. Niteleyiciler (Quantifier): Bunlar da iki kısımdır;
a. Belirsiz Niteleyiciler (indefinite quantifier): Örnek:
Xwendekar giş hatin
Öğrenci(ler): çekirdek öğe hepsi: Belirsiz niteleyici geldiler Öğrencilerin hepsi geldi.
Belirsiz niteleyici öğe olan “giş” (hepsi) çekirdek öğe olan “xwendekar”dan (öğrenci) sonra gelmiştir.
20 Bu durum Muş ağzında ve bir çok dengbêj şarkısında geçmektedir. Bahsedilen ağzın kullanıcısı olarak
122 b. Sıra Sayıları (ordinal number): Örnek:
mal-a çar-an
ev-izf. dişil: çekirdek öğe dört-eğik. çoğul: sıra sayısı Dördüncü ev
Bağlı öğe olan sıra sayısı bükülmüş ve çekirdek öğeden sonra gelip çekirdek öğeyle bağlantısını izafe dişil eki ile yapmıştır.
2. Belirteçler (Determiner): Bu da kendi içinde üçe ayrılır. a. Belirsizlik eki: tekiller için{-ek}, çoğullar için {-in} ekidir. Örnek:
(1)
Heval-ek hat
arkadaş-belirsizilik eki geldi
Bir arkadaş geldi. (2)
Ez heval-in dibînim
1tekil. eğik arkadaş-belirsizlik eki görüyorum Ben bazı arkadaşları görüyorum.
Belirsizlik eki (1) ve (2)’de temel öğeden sonra gelmiştir. b. Gösterici son ek: “han” kelimesinin klitikleşmiş halidir.
123 Örnek:
(1)
Ev heval-a han got
İşaret sıfatı arkadaş-izf. dişil bu: gösterici öğe söylemek Bu arkadaş söyledi
(2)
Ev heval-a got
İşaret sıfatı arkadaş-gösterici son ek söyledi Bu arkadaş söyledi.
(1)’inci örnekte gösterici öğe bir kelime olarak verilmişken ikinci öğede ise bir klitik olarak verilmiştir.
c. Seslenme son ekleri: Tekil isimlerde cinsiyete karşı duyarlı iken çoğul isimlerde değildir.
Örnek: Heval-o!
Arkadaş-seslenme eki. eril. tekil Arkadaş!
Sesleneme eril eki olan bağlı öğe çekirdek öğeden sonra kullanılmıştır.
3. Edat Öbekleri: Edat öbekleri olan bağlı öğeler de çekirdek öğeden sonra kullanılır.
Örnek:
Esker-ê li ber derî
Asker-izf. eril. de/da: Edat yanı kapı
124
Burada “li” edatı ile oluşturulan edat öbeği bağlı öğe olarak çekirdek öğeden sonra gelmiştir.
4. Yan Cümlecik: Çekirdek öğeyi açıklayan yan cümlecik de Kürtçede çekirdek öğeden sonra gelir.
Örnek:
Jinik-a ku mêr-ê wê çûye hecê
kadın-izf. dişil bağlaç koca-izf. eril 3tekil. eğik. dişil gitmiş hacca Kocası hacca giden kadın
Bu örnekte “-a ku” ile çekirdek öğeye bağlanan yan cümlecik olan “mêrê wê çûye hecê” (kocası hacca gitmiş) çekirdek öğeden sonra gelmiştir.
5. Tamamlayıcılar (Complement): İki türü vardır: (a) zamir olanlar (b) isim olanlar.
a. Zamir olanlar: Çekirdek öğeyi sahiplik anlamında tamamlarlar. Beş türü vardır.
- Kişi zamirleri: Örnek:
Defter-a min/te/wî/wê/me/we/wan
defter-izf. dişil 1/2/tekil. eğik. 3tekil. eğik. eril/dişil /1/2/3/çoğul. eğik Benim/senin/onun(eril)/onun(dişil)/bizim/sizin/onların defteri
Kişi zamirleri eğik durumda temel öğeden sonra gelip temel öğeyi sahiplik anlamında tamamlamışlardır.
125 - İşaret zamirleri:
Örnek:
Defter-a wî/wê/wan/van/vî/vê
defter-izf. dişil 3tekil. eğik .uzak. eril./dişil/3çoğul. eğik. uzak /yakın/3tekil. eğik. yakın. eril/dişil/
Onun(eril)/onun (dişil) onaların/bunların/bunun (eril)/bunun (dişil) defteri İşaret zamirleri çekirdek öğeye işaret etmişlerdir.
- Dönüşlü Zamir: Örnek:
Defter-a xwe
defter-izf. dişil kendi: dönüşlü zamiri
Kendi defteri
Dönüşlü zamiri Kürtçede yalnızca bir formdadır ve bu form tüm kişiler için kullanılır. Dönüşlülük zamiri kendisinden sonra geldiği çekirdek öğeyi sahiplik yönünden tamamlar.
- İşteş Zamir: Örnek:
Defter-ên hev
defter-izf. çoğul Birbiri: işteş zamiri
Birbirimizin/birbirinizin/birbirlerinin defterleri
Dönüşlü zamiri gibi işteş zamiri de sahiplik anlamında cümleyi tamamlarken tüm şahıslar için yalnızca bir forma sahiptir.
126 -Belirsiz Zamirler:
Örnek:
Defter-a gelek-an
defter-izf. dişil Bir çok-eğik. çoğul
birçoğunun defteri
Belirsiz zamir olan “gelek” (bir çok) bükülüp çekirdek öğeden sonra izafe eki ile bağlanarak gelir.
b. Tamamlayıcı İsimler: Teorik olarak sınırsız sayıda çekirdek öğeye bağlı bir şekilde gelebilirler.
Örnek:
Kur-ê ap-ê bira-yê xwîşk-a xwariziya … min
Erkek çocuk -izf. eril
amca-izf. eril erkek kardeş -izf. eril Kız kardeş -izf. dişil yiğen -izf. dişil … 1tekil. eğik Amcamın yiyeninin kızkardeşinin kardeşinin … oğlu’
Bu tamlama bu şekilde teorik olarak sonsuza kadar devam edebilir. Tabiki pratikte bir noktaya kadar gidebilir.
İki çekirdek öğe aynı bağlı unsur/lar tarafından çekilirse ya her iki çekirdek öğe de izafe eki ve bağlı öğeyi alır ya da ilk çekirdek öğe izafe eki ve bağlı öğeyi almadan, sadece ikinci çekirdek öğe izafe alıp bağlı öğe/ler ana öğelere bağlanır.
Örnek: (1)
sol-ên zarok-an û gor-ên zarok-an
Ayakkabı -izf. çoğul çocuk-eğik. çoğul ve çorap-izf. çoğul çocuk-eğik. çoğul Çocukların ayakkabıları ve çocukların çorapları
127 (2)
sol û gor-ên zarok-an
ayakkabı ve çorap-izf. çoğul çocuk-eğik. çoğul
Çocukların ayakkabı ve çorapları
(1)’de aynı bağlı öğe her bir çekirdek öğe için kullanilmiş (2)’de ise aynı olan bağlı öğe her iki çekirdek öğe için bir defa kullanılmış ve ilk çekirdek öğe izafe ekini almamış fakat ikinci çekirdek öğe izafe ekini almıştır.
6. Sıfatlar: Çekirdek öğeden sonra kullanılan son bağlı öğe sıfatlardır. Tamamlayıcı isimler gibi sıfatlar da çekirdek ismi, teorik olarak, sonsuz sayıda tamamlayabilirler.
Örnek:
keçik-a rind û bejinbilind û porkej û navqendîl …
kız-izf. dişil güzel ve Uzun boylu ve sarışın ver ince belli Uzun boylu, sarı saçlı, ince belli, beyaz tenli, … kız
Sıfatlar çekirdek öğeyi tamamlayınca acaba hangi tür sıfatlar daha önce gelir sorusu için bazı kriterler belirlenmiştir, fakat bu kriterler Kürtçede geçerli değildirler; çünkü sıfatlar Kürtçede her türlü sıraya göre çekirdek ismi tamamlayabilirler, fakat bu yapılınca anlamsal bazı farklılıklar doğar. Yani sıfatların sırlanışı fonksiyoneldir. Eğer sıfatlar birbirleri ile “û” (ve) bağlacı ile bağlanıyorsa sentaktik olarak birbirlerine eşittirler, fakat çekirdek öğeye yakın olan sıfat daha önemlidir.
Örnek:
Li Mêrdîn-ê roj-ên kin û tarî hindik in
de:eda t
Mardin-eğik.
dişil Gün -izf. çoğul kısa ve karanlık
az kopula. 3çoğul Mardin’de kısa ve karanlık günler azdır.
128
Burada “kin” (kısa) sıfatı çekirdek öğe olan “roj” (gün) ismine daha yakın kullanıldığından bu sıfat diğer sıfata göre daha önemlidir.
Sıfatın derecesi ve önemi noktasında, ikinci bir kriter ise sıfat çekirdek öğeye izafe partikeliyle bağlanmışsa ya da tüm sıfatlar bağlantısız yalnızca biri “û” (ve) bağlacı ile bağlanmışsa izafe partikelinden ve “û” (ve) bağlacından sonra gelen sıfat önemlidir. Örnek:
(1)
Li Mêrdîn-ê rojên kin û tarî yên nexweş hindik
in De/da: Edat Mardin -eğik. dişil gün -izf. çoğul
kısa ve karanlık izf. çoğul
güzel olmayan
kopula. 3.çoğul Mardin’de güzel olmayan karanlık ve kısa günler azdır.
(2)
Li Mêrdîn-ê Roj-ên kin, tarî û nexweş hindik in De/da: Edat Mardin -eğik. dişil gün -izf. çoğul
kısa karanlık ve güzel olmayan
az kopula. 3.çoğul Mardin’de karanlık, kısa ve güzel olmayan günle azdır.
(1)’de anaforik izafe ile bağlanan sıfat “nexweş” (güzel olmayan) ve (2)’de “û” bağlacı ile bağlanan sıfat “nexweş” (güzel olmayan) önemli olan öğedir (Bülbül, 2017: 96-104).