Birleşmeyle Kelime Yapımı

Kelimeleri birleştirip yeni kelimeler oluşturma en yaygın kelime yapım yöntemlerinden biridir. Kelime birleştirme ile kelime yapma yolları çok fazladır. Kelime birleştirme ile hem yeni isimler ve isim türlü kelimeler hem de fiiller oluşturulabilir. Bileşik kelimelerde asıl olan şey en az iki kök ya da gövdenin birleşmesidir (Demirci, 2015: 163; Lieber, 2009: 43). Bileşik kelimelerin bir kısmı birbiri ile kaynaşıp yazılırken bir kısmı ise ayrı yazılır. Bileşik kelime yapma yöntemleri çoktur. Mesela;

54

isim+isim: {av-bend} (su bendi), {alî-kar} (yardımcı), {mêr-xwas} (yiğit), {her- kes} (herkes), {giran-biha} (pahalı), …

isim+sıfat: {bejin-zirav}(ince boylu), {guh-bel} (kepçe kulaklı), {poz-bilind} (kendini beğenmiş), {rû-reş} (utanmaz), {rû-geş} (ak yüzlü), …

isim+fiil: {rast-go} (doğru sözlü), {ked-xwar} (emek yiyen), {deng-dan} (ses getirme), {xwe-za} (doğa), {kul-lê-ketê} (bela bulasıca), …

isim+fiil emir kökü: {deng-bêj} (halk sanatçısı), {dûr-bîn} (ileri görüşlü), {du- ajo} (yardımcı çoban), …

isim+edat+isim: {rast-bi-rast} (doğrudan doğruya), {dev-bi-xwîn} (ağzı kanlı), {dil-bi-kul} (gönlü yaralı), …

isim+yardımcı ses+isim: {kal-e-mêr} (yaşlı adam), {kar-û-bar} (işler güçler), {germ-a-germ} (sıcağı sıcağına), “tirs û xof” (korku ve endişe), …

fiil+yardımcı ses+fiil: {got-e-got} (tartışma), {dan-û-stendin} (alış veriş), {hat-û- çû} (gelgit, trafik), …

isim+yardımcı ses+isim+yardımcı ses: {şil-û-pil-o}(sırıl sıklam), {sist-o-mist- o}(gevşek), … (Baran, 2012: 51-54).

Bunlarla birlikte bazı bileşik kelimelerin yapımında bunlardan farklı yöntemler de kullanılır ve bazıları ayrı yazılır. Mesela; “bivênevê” (ister istemez), “gurmegurm” (gümbür gümbür), “helkehelk” (nefes nefese), “hema hema” (neredeyse), “kêm zêde” (aşağı yukarı), “pirr pirr” (çok fazla), “kurtepist” (dedikodu), “hurmhurm” (güm güm), … (Baran, 2012: 51-54). Yardımcı sesle, daha önce belirttiğimiz üzere iç ek değillerdir (Bedir Han ve Lescot, 2004: 277-78). Latincede de bu türden yardımcı sesler vardır ve bunlar için ya interfiks yada birleştirici element tabiri kullanılır (Lieber, 2009: 46).

Bileşik kelimeler sadece iki kök ya da gövdeden yapılan kelimeler değildir. Birleşik kelime oluşturma süreci tekrarlamalı bir süreçtir. Bu tekrarlamalı süreçte iki kök

55

veya gövdeden oluşan bileşik kelime farklı bir yapım eki ya da kelimeyle birleşip yeni bir kelime meydana getirebilir (Lieber, 2009: 44). Mesela; “nebinavkirî” (isimlendirilmemiş) kelimesi parçalara ayrılırsa böyle bir yapı görülecektir: {ne-{{bi-{- nav-}}-kirî}} {olumsuzluk yapım eki-{sız-{{-isim-}}-yapılma}}. Bu duruma Kürtçe bir romandan örnek getirecek olursak:

Örnek: Qey dinya wiha dibe gur-xane, kûçik-xane, mar-xane, kurm-xane, êş- xane, xayîn-xane, bê-bav-xane, kî-bi-kê-dikare-xane, tu-tişt-ne-hêja-ye-ku-mirov-xwe- ji-bo-kesekî-biêşîne-xane,…(Jiyan, 2017: Berga paşiyê).

‘Dünya böyle, kurtlar hanesi, köpekler hanesi, yılanlar hanesi, kurtçuklar hanesi, acılar hanesi, hayınlar hanesi, bahtsızlar hanesi, kim kimi yenerse o haklıdır diyenlerin hanesi, hiç bir şey kendini başkası için üzemeye değmez diyenler hanesi mi olur? …’

Yukarıdaki örnekte tire (-) ile bileştirilen kelimeler bileşik kelime örnekleridir. Bileşik sözcüğün kök veya gövdesinden birisi o sözcüğün ana sözcüğü konumundadır. Bu kelime ilk gelen kök veya gövde yada sonra gelen kök veya gövde olabilmektedir. Bazen her iki kelime de ana kelime olabilmektedir. Mesela; İngilizcede ana kelime bileşik sözcüğün sağındaki kelimeyken Fransızca ve Vietnamcada bileşik sözcüğün her iki tarafındaki kelime ana kelime olabilmektedir (Lieber, 2009: 46). Kürtçede ana kelime bazen sağdaki iken bazen soldaki kelime olabilmektedir. Bazen de her iki taraftaki kelime ana kelime olabilmektedir. Mesela; DêleGUR (dişi kurt), heyveRON (ay ışığı), şeveREŞ (gece karanlığı) sağ taraftaki sözcüğün bileşik sözcüğün ana sözcüğü olduğuna örnek iken; KESKESOR (gök kuşağı) her iki taraftaki kelimelerin ana kelime olduğu duruma ve KURebav (üvey evlat), PISaxa (ağa çocuğu) ise sol taraftaki sözcüğün ana kelime olduğu durumlara örnektir.

Bileşik kelimelerin içindeki kök ve gövdelerin birbirleri ile olan ilişkileri bağlamında da bu kelimeler bir ayrıma uğramaktadır. Bu ayrım köksel bileşik kelimeler ve sentetik bileşik kelimeler şeklinde olabilmektedir (Lieber, 2009: 47). Sentetik bileşik kelimelerde sözcüğün bir kelimesi fiildir ve diğer kelimesi bu fiilin katılanı

56

(argument)’dır. Mesela; “nanda” (ekmek veren), bileşik kelimesinde “da” (vermek) fiilinin nesne olan katılanı “nan” (ekmek) bileşik kelimenin diğer kısmıdır; “Devken” (güler yüzlü) bileşik kelimesinin bir parçası “kenin” (gülmek) fiili iken diğer parçası ise katılanı olan “dev” (ağız)’dır; “tîravêj” (mızrak atıcısı) kelimesinin fiili “avêtin” (atmak) ve katılanı “tîr” mızraktır; “çîrokbêj” (hikayeci) kelimesinin fiili “gotin” (söylemek) bu fiilin şimdiki zaman çekimi “bêj” (söyle) iken katılımcısı “çîrok” (hikaye)’dir; soldirû (ayakkabı tamircisi) bileşik kelimesinin fiili “dirûtin” (dikmek) iken katılımcısı “sol” (ayakkabı)dur ve son olarak “xeberguhez” (haber taşıyıcısı) kelimesinin fiil parçası “guhestin” (taşımak, aktarmak) iken katılımcısı “xeber” (haber)’dir.

Köksel bileşik kelimelerde ise bileşik sözcüğün parçaları isim, sıfat veya fiillerden oluşabilmektedir. Burada önemli olan bunlar arsında fiil ile fiilin katılımcısı arasında var olan ilişkinin olmamasıdır (Lieber, 2009: 42). Mesela; “dotmam” (amca kızı), “kirasderpe” (iç çamaşırı), “pismam” (amcaoğlu), …

Bileşik kelimelerin içyapısıyla ilgili sınıflandırmalar yukarıda bahsedilen durumlarla sınırlı değildir. Daha ayrıntılı bir sınıflandırma Lieber (2009: 47) tarafından şu şekilde yapılmıştır: Bağlamsal (attributive) bileşik kelimeler, eşgüdümlü (coordinate) bileşik kelimeler ve tabi (subordinate) bileşik kelimeler. Bağlamsal bileşik kelimelerde, bileşik kelimedeki bağlı kelime ana sözcüğün niteliğini belirler. Mesela; “baldirêj” (uzun boylu) bileşik kelimesinde “bal” (boy) ana sözcüğü “dirêj” (uzun) yan sözcüğü tarafından nitelenmiştir. Yine bu durum “bakur” (kuzey rüzgarı), “çavsor” (gözü dönmüş), rêhesin (demir yolu) bileşik kelimelerinde de aynı durum vardır.

Eşgüdümlü bileşik kelimelerde, bir önceki durumda olduğu gibi bağlamsal bir durum yoktur. Bunun aksine bileşik kelimedeeki kelimelerin her ikisi de ana kelime rolünü üstlenir. Mesela; “keskesor” (gökkuşağı), “karûbar” (işler güçler), “danûsitandin” (alış veriş), vb.

Tabi bileşik sözcüğün bir parçası diğer parçasının katılımcısı olarak işlev görür. Bu tür bileşik kelimeler, genelde bileşik sözcüğün bir tarafı fiil olduğunda karşımıza çıkmaktadır. Aslında yukarıda bahsettiğimiz sentetik bileşik kelimeler ile aynı şeydir.

57

Bağlamsal, eşgüdümlü ve tabî bileşik kelimelerin her biri de iki bölüme ayrılmaktadırlar: (1) içten bağlantılı, (2) dış merkezli. Eğer bileşik sözcüğün kendisi bu sözcüğün ana sözcüğüne işaret ediyorsa içten bağlantılı, eğer ana sözcüğe işaret etmiyorsa dıştan bağlantılıdır (Lieber, 2009: 48-49). Bileşik kelimelerin türlerini bir tabloda vermek gerekirse:

Tablo 8: Bileşik Kelime Türleri

Bağlantısal Bileşik Kelimeler

İçten bağlantılı “BAL-dirêj” (uzun boylu), “Ar-AV” (ateş

suyu), “PIS-mam” (amca oğlu), “RÊ-hesin” (demir yolu), …

Dış merkezli “BA-kur” (Kuzey), “ÇAV-sor”(gözü

dönmüş), “Nan-kor” (nankör), … Eşgüdümlü

Bileşik Kelimeler

İçten bağlantılı “karûbar” (işler güçler), “kirasderpe” (iç

çamaşırı), …

Dış merkezli “keskesor” (gök kuşağı),

Tabi Bileşik Kelimeler

İçten bağlantılı “tîravêj” (mızrak atıcısı), “çîrokbêj”

(hikayeci), “soldirû” (ayakkabı tamircisi), Dış merkezli xeberguhêz (boş boğaz, haber aktaran),avjên

(yüzücü), destmal (mendil), … (Lieber, 2009: 49)16