Kurmancide İzafe Ekinin Fonksiyonları

Kurmancide izafe ekinin birçok fonksiyonu vardır. Bu fonksiyonlar iki başlık altına incelenebilir: Bağlayıcı fonksiyon (adnominal linking) ve gösterme/anaforik fonksiyon (demonstrative/anaphoric). Bu iki fonksiyonla birlikte, bir çekirdek öğe birden fazla tamamlayıcı bağlı öğe alırsa bu tamamlayıcı bağlı öğelerin her biri izafe ekini alır. Bu özellikler dışında, izafe ekinin Kurmancide kullanımı bir çok yönden eski İrani dillerdeki özeliklere yakındır. Yine, Kurmancinin bazı ağızlarında nominal

129

morfolojinin bir özelliği olan izafe eki, fiilsel morfolojiye de yayılmıştır. Bu kullanım için ise zaman işaretleyicisi (tense marker) tabiri kullanılmıştır (Haig, 2011: 368-369). Yani, izafe eki Kurmancide üç temel özelliğe sahiptir: Bağlayıcı fonksiyon, gösterme/anaforik fonksiyon ve zaman işaretleyicisi.

2.1.2.1. Bağlayıcı Fonksiyon

Bağlayıcı fonksiyonda izafe partikeli çekirdek öğeden sonra gelen bağlı öğeleri, çekirdek isme bağlar. Bu bağlayıcı izafe partikeli çekirdek öğenin cinsiyeti ve sayısına göre farklı alomorflar kullanır. Yukarıda da belirtildiği gibi bağlayıcı izafe partikeli, sıfatları, tamamlayıcı öğeleri, edatsal öbekleri ve yan cümlecikleri çekirdek öğeye bağlar. Bunlar haricinde bağlayıcı izafe partikeli zincirleme tamlama yapmak için de kullanılır.

Örnek:

yara -a bejinzirav a esmer a min a ji Dîyarbekirê sevgili -izf. dişil ince. boylu izf. dişil esmer izf. dişil 1tekil. eğik izf. dişil Den/dan : Edat Diyarbakır -eğik. dişil Diyarbakırlı, esmer, ince boylu sevgilim.

Bu örnekte bağlı öğeler arasına gelen izafe dişil eki çekirdek öğe olan “yar” (sevgili) kelimesine işaret edip bu öğeleri çekirdek öğeye bağlamıştır. Eğer bu bağlı öğeler tamamlayıcı isim olsaydı, izafe eki çekirdek öğenin cinsiyet ve sayısına göre değil de kendisinden önce gelen bağlı tamamlayıcı ismin cinsiyeti ve sayısına göre çekimlenirdi.

Örnek:

keç-a ap-ê xal-ê te

kız-izf. dişil amca-izf. eril dayı-izf. eril 2tekil. eğik Senin dayının amcasının kızı

130

Örnekte görüldüğü üzere her bir bağlı tamamlayıcı ismi birbirine bağlayan izafe eki, çekirdek öğe olan “keç” (kız) ismine göre değil kendisinden önce gelen “ap” (amca), “xal” (dayı) bağlı öğelerin cinsiyeti ve sayısına göre çekimlenmiştir.

Bağlayıcı izafe fonksiyonunda bahsedilmesi gereken bir diğer konu ise nötr izafe ekidir. Bazen bir sıfat ya da edat kendilerine bağlı olan öğeler ile bağlantı kurabilir. Bu bağlantıyı da cinsiyet ve sayı anlamında nötrleşmiş {-î} eki ile yaparlar.

Örnek: (1)

dûr-î te şev-ên min ên dirêj in

uzak -izf.nötr

2tekil. eğik gece -izf. eğik.

1tekil. eğik Genişlemiş izf.

uzun kopula. 3çoğul Senden uzak gecelerim uzundur.

(2)

li gor-î min ev ne bûyer-ek-e şexsî ye

e/a: Edat göre -izf. nötr

1tekil. eğik

bu: işrt. zamiri

değil olay -belirsiz. izf. dişil

kişisel kopula. 3tekil Bana göre bu kişisel bir olay değildir.

(1) sıfatlara gelen (2) ise edatlara gelen nötr izafe partikeline örnektir (Şahin: 2018: 23-24). (1)’de “dûr” (uzak) sıfatı ile “te” (2tekil. eğik) bağlı öğesini bağlamak için; (2)’de ise “li gor” (e göre) edatı ile “min” (1tekil. eğik) bağlı öğesini bağlamak için nötr izafe partikeli kullanılmıştır. Bununla birlikte bazı ağızlarda bu örneklerdeki bağlayıcı fonksiyon nötrleşmeden cinsiyete göre hassas bir şekilde kullanılmaktadır.

2.1.2.2. Gösterme/Anaforik Fonksiyon

İzafe eki Kurmancide çekirdek öğeden bağımsız bir şekilde kullanılabilir. Bu durumda izafe partikeli isimleştirme görevini üstlenir. Gösterme/anaforik fonksiyonunda izafe partikeli ait olduğu tamlamanın dışında kullanılır.

131 Örnek:

(1)

Tu kîjan hesp-î di-bîn-î?

2tekil. direkt hangi at-eğik.

eril

ş.z.e. -görmek: ş.z.k.-2tekil

Sen hangi atı görüyorusun? (2)

Yê Soro / yê min …

anf.izf. eril Soro / yê te …

Soro’nunkini / benimkini (3)

Şev-ên zivistan-ê dirêj in, yên havîn-ê kurt in. gece -izf. çoğul kış -eğik. dişil uzun kopula. 3.çoğul anf. izf. çoğul yaz -eğik. dişil kısa kopula. 3.çoğul Kış geceleri uzun, yazınkiler kısadır.

(Bedir Khan & Lescot 1986: 199).

(1)’inci örneğin ikinci cümlesindeki anaforik izafe eki, bir önceki cümlede kullanılan “hesp” (at) ismine işaret etmektedir. Yine, (2)’deki “havîn” (yaz) bağlı öğesinden önce kullanılan “yên” anaforik izafe eki bir önceki izafe yapısındaki çekirdek öğe olan “şev” (gece) kelimesine refere etmektedir.

Gösterme/anaforik izafe eki ile bağlayıcı izafe arasında çok yakın bir ilişki vardır. Bazı durumlarda bu ayrım kısa aralar kullanılarak ancak anlaşılabilir.

Örnek: (1)

Bira-yê min ê mezin e.

kardeş-izf. eril 1tekil. eğik izf. eril büyük koğula. 3tekil Büyük kardeşimdir

132 (2)

Bira-yê min (I) ê mezin e.

Kardeş -izf. eğik 1tekil. eğik kısa ara anf. izf. eril büyük koğula. 3tekil Kardeşim büyük olandır.

(1)’de ikinci izafe ekinden önce kısa ara kullanılmadığından, bu izafe zincirleme yapan bağlayıcı izafedir. (2)’de ise ikinci izafe bir kısa ara ile bir önceki kısımdan ayrıldığından, gösterme anaforik izafe olarak kullanılmıştır. Türkçe çevirilerine bakılırsa nüans daha iyi anlaşılacaktır. Eğer kısa ara kullanılmazsa o zaman bu yapı her iki anlamı verebilir (Haig, 2011: 368-69).

2.1.2.3. Genişlemiş İzafe Fonksiyonu

Bir önceki bölümde bağlayıcı ve gösterme/anaforik izafe arasındaki yakın ilişkiden bahsedildi. Bu yakın ilişki genişlemiş izafe olarak literatüre giren ve Haig’ın (2011) zaman işaretleyicisi olarak tarif ettiği izafe partikelinin kaynağı olarak gösterilmiştir. Bu durum dil değişimi konusundaki, yapılar arası köprü kurma (bridging constructions) durumuna bir örnektir. Köprü kurma durumu, bir yapı iki farklı anlam taşıyabildiğinde ve bu durum ancak bağlamla anlaşılabildiğinde, zaman içerisinde dil kullanıcıları bu iki anlamdan yalnızca birisi için bu yapıyı kullanırlar. İzafe ekindeki bahsedilen fonksiyonel karışıklık, bu yapının nominal morfoloji sınırlarından çıkıp fiilsel morfoloji sınırları içine doğru genişlemesine sebep olmuştur (Haig, 2011: 369- 370). Aşağıda bu fonksiyon ayrıntılarıyla incelenecektir.