Genişlemiş İzafe Partikelinin Kökeni

Genişlemiş izafe partikelinin kökü en iyi Haig (2007; 2008; 2011) tarafından belirlenmiştir. Bundan dolayı bu bölümde, onun tanımlamalarının bir özeti verilecektir. Haig (2011) bahsedilen partikel için zaman izafesi (tense ezafe) terimini kullanır. Ona göre bu kullanımda izafe partikeli isim sentaksının sınırlarını aşıp fiil sentaksı sınırları içerisine doğrugenişlemiştir. Bu durum sadece İrani dillerin sentaks yapısında görülen bir durum değildir. Bazı Uzak Asya dillerinde de bu durum görülmektedir (Yap, Choi ve Cheung, Ms.; Haig, 2011: 170-171) bazı örnekler ile durumu açıklamıştır. Örnekler şöyledir. Örnek: (1) xuşk- -a min ya çû- -î sîk- -ê Kız kardeş-

-izf. dişil 1tekil. eğik

izf. eril gitmek: g.z.k. -yönelme patisip

çarşı- -eğik. dişil Çarşıya giden kız kardeşim.’

(2)

Mistefa- -y kiçk- -ek a heye

Mustafa- -eğik. eril kız. çocuk- belirsizlik eki

genişlemiş. izf. dişil var. kopula. 3tekil Mustafa’nın bir kızı var.’

(3)

Got- -ê ku şah- -ê wan yê mir- -î

Söyleme k :g.z.k

-yönelme partikeli

ki şah- -izf. eril 3çoğul. eğik genişlem iş izf. ölmek: g.z.k. -partisip Şahlarının öldüğünü söyledi.’

151 (4)

hal- -ê wî ê keftî- -ye

hal- -izf. eril 3tekil. eğik. eril genişlemiş. izf. kötü- -kopula. 3tekil Hali kötüdür.’ (5) Ew (y)êt kurd in

3tekil. direkt genişlemiş izf. Kürt kopula. 3çoğul

Onlar Kürt’tür.’

Bağlayıcı fonksiyonundaki izafe eki gibi genişlemiş izafe partikeli de cinsiyet ve sayı yönünden çekimlenmektedir. Bu durumda (1) ve (2) dişil olan genişlemiş izafeye, (3) ve (4) eril olan ve (5)’de çoğul olan genişlemiş izafe partikeline örnektirler.

Behdinan ağzında bağlayıcı fonksiyonundaki izafe eki ile genişlemiş izafe ekleri fonolojik olarak aynı eklerdir. Bu durum, Haig (2011) tarafından, genişlemiş izafenin aslının bağlayıcı fonksiyondaki izafe eki ile aynı kök olduğuna dair etimolojik bir delili olarak gösterilmiştir.

Genişlemiş izafe şimdiki zamanda kullanıldığında anlamsal olarak durum bildiren (state), varoluşsal (existential) ve yer bildiren yüklemlerle kullanılır. Durum bildiren yüklemler için yukarıdaki örnekte (4)’nüncü örnekteki “keftî” (kötü) yüklemi, varoluşsal fiiller için (2)’nci örnekteki “heye” (var) yüklemi örnek olarak gösterilebilir. Bununla birlikte, genişlemiş izafe sonuç bildiren patisipler (resultative paticiple) ile kullanılır. Yukarıdaki örneklerden (3) ve (4)’üncü örnekler sonuç bildiren yüklemlere örnek olabilir. Bir diğer deyiş ile, genişlemiş izafe, hareket bildiren fiillerden çok durum bildiren fiillerle kullanılır. Yine, genişlemiş izafe çoğunlukla şimdiki zaman yüklemlerinde kullanılır. Son olarak yukarıdaki örnekler için şunu söyleyebiliriz; genişlemiş izafe bir partisip ile kullanılıyorsa genel olarak bitme anlamı verip şimdiki zaman ile alakasını verir. Bunun için (1) ve (3)’teki örnekleri verebiliriz. (1)’de “keça wan” (kızları)’nın “çûî sîkê” (çarşıya gitmiş) çarşıya gitme durumu bitmiş ve şimdi ile

152

alakalı olduğu anlamı vardır. (3)’te ise “şahê wan” (onların şahı)’nın “mirî” (öldü)’ğü anlamı hem bitmişlik hem de şimdi ile alakalı anlamı vermektedir (Haig, 2011).

Genişlemiş izafe fiil yüklemlerinde de kullanılmaktadır. Çekilmiş fiillerle kullanıldığında o eylemin o anda meydana geldiği anlamı verir.

Örnek:

Ez yê xwarin- -ê çê- -di- -k- -im

1tekil. direkt genişlemiş izf. yemek- -eğik. dişil

yapmak:ş.z.k- -ş.z.e- -yapmak: ş.z.k-

-1tekil Ben yemeği yapıyorum.’

Bu örnekte normalde Kurmancide hem geniş zaman için hem de şimdiki zaman için kullanılan yapı, genişlemiş izafenin kullanılmasıyla şimdiki zaman spesifik anlamı vermiştir. Yani, standart Kürtçede genişlemiş izafe partikeli kullanılmadan yukarıdaki cümle hem “Ben yemeği yaparım” anlamındaki geniş zaman hem de “Ben yemeği yapıyorum” anlamındaki şimdiki zaman özelliklerini beraber taşır. Fakat, genişlemiş izafe kullanan bölgeler, bu partikeli kullanarak şimdiki zaman anlamı olan “Ben yemeği (şimdi) yapıyorum” anlamı kazandırır.

Genişlemiş izafe partikelinin kökenine baktığımızda başlangıç noktası anaforik fonksiyonda olan izafe partikelidir; çünkü, anaforik fonksiyonda olduğu gibi bu fonksiyonda da kendisinden önce var olan isim veya tamlamaya işaret eder. Mesela; yine yukarıdaki örnekte (4)’üncü örneğe bakacak olursak, “keftî ye” (kötüdür) yükleminden önce kullanılan “ê” partikeli ne anaforik ne de bağlayıcı fonksiyonunda kullanılmamıştır. Bunların dışında yüklem olan “keftî ye” (kötüdür) durumunu modifiye etmiştir. Haig (2011) bu durumun anlaşılmasının o kadar zor bir durum olmadığını söyler. Ona göre (4)’üncü örnekte olduğu gibi bu cümlenin konusu (topic) olan “halê wî” (onun hali) sola doğru kayma (left-dislocated topik) yaşamış ve bunun sonucunda sağda kalan “ê” partikeli de cümlenin konusu olan şeye işaret eden araforik bir element olarak görev yapmıştır. Durumu böyle tanımlayabiliriz;

153

[Halê wî]TOPİK [ê (anaforik element-özne keftî ye]Cümle

Yani normal durumda bu cümlenin anaforik izafe yapısı ile var olan yapısı şöyledir:

Örnek:

ê keftî hal- -ê wî ye

anaforik izf. kötü hal- -izf. eril 3tekil. eğik kopula. 3tekil ‘Kötü olan durumudur.’

Bu durumda konu (topic) bu cümlenin adacığı içerisinde kalmaktadır. Daha sonra konu olan “halê wî” (durumu) sola doğru kayar ve sentaktik özne olur. Bu durum olduğunda ise anaforik fonksiyondaki izafe partikeli de yüklemin bir parçası olarak kabul edilmiştir. Yüklemin bir parçasıyken de cümleye perfektif görünüş anlamı katan ve fiil olmayan yüklemlerle kullanılan bir yapı olarak ortaya çıkmıştır. Oradan da, fiil olan yüklemlere doğru bir genişleme yaşayıp dinamik fiillerle kullanılmaya başlanmıştır. Fiil ile kullanılma durumunda da, fiile “şimdi olma” anlamı katmıştır.

Haig’a göre (2011) genişlemiş izafe yalnızca olumlu ve bildirme bildiren (declarative) cümleler ile kullanılıp olumsuz ve soru olumsuz cümlelerde kullanılmamaktadır. Bu durum için ise genişlemiş izafenin hâlâ son formunu almadığını söyler. Bununla birlikle, hala bazı temel özelliklerini koruduğunu söyler (Haig, 2011: 370-73). Fakat, Sahin’in (2018) Tor bölgesindeki genişlemiş izafe üzerine yaptığı çalışmada ise genişlemiş izafenin soru ve olumsuz cümleler için de kullanıldığını görmekteyiz (Sahin, 2018: 27-28). Bununla birlikte, bu durumun Haig’ın (2011) iddiasını zayıflattığı söylenemez; çünkü bazı ağızlarda genişlemiş izafe daha geniş alanlarda kullanılırken bazı ağızlarda daha dar kapsamda kullanılmaktadır.