Durum

Tüm dünya dilleri, cümlenin katılanları arasındaki ilişkiyi belirlemek için bazı yollar takip eder. Bu yollara dil biliminde “hal” (case) ya da “durum” denir. Durum denilince üç şey kast edilir;

1. Bir isim veya tamlamanın bir diğer isim veya tamlama ya da fiil ile

ilişkisindeki anlamsal rolü; yapıcı (agent), etkilenen (patient), sahip (possessor) rolleri gibi;

2. Bir isim veya tamlamanın, bir diğer isim veya tamlama ya da fiil ile olan

ilişkisindeki sentaktik fonksiyon; özne, nesne, dolaylı tümleç gibi;

3. Durum ekleri, ön ve art edatlar ile diğer Durum belirtme işaretlerinin

morfolojik metodu. Morfolojik metot ile anlamsal ve sentaktik fonksiyonlar birbirinden ayrılır: nominatif, akuzatif, datif, gentif, gibi…

96

Bu ayrımı aşağıdaki örnek ile açıklamak gerekirse; Örnek:

(1)

He hit her

3tekil. eril. NOM. vurmak: g.z.k. 3tekil. dişil. AKZ O (eril) ona(dişil) vurdu.

(2)

She was hit by him

3tekil. dişil. NOM

kopula. geçmiş. 3tekil

vurmak: fiilin 3hali tarafından 3tekil. eril. AKZ O (dişil) onun (eril) tarafından dövüldü.

Bu örnekteki her iki şıkta da anlamsal olarak işi yapan eril üçüncü tekil kişidir. Bu eril üçüncü tekil kişi (1)’de “He” (3tekil. eril) (2)’de ise “him”dir. yapılan işten, yani “hit”ten (vurmak) etkilenen ise üçüncü dişil kişidir. Bu kişi (1)’de “her” (3tekil. dişil) (2)’de ise “She” (3tekil. dişil)’dir, fakat sentaktik olarak durum farklıdır. (1)’in sentaktik yapıcısı yani öznesi, üçüncü tekil eril şahıs “he” ve sentaktik etkileneni yani nesnesi üçüncü tekil dişil şahıstır. (2)’nin sentaktik yapıcısı yani öznesi üçüncü tekil dişil şahıs “she” iken sentaktik olarak akuzatif durumda olan kişisi üçüncü tekil eril şahıstır. Yani anlamsal durum ile sentaktik durum birbirinden farklı olabilirler (Windfuhr, 1990).

Morfolojik olarak durum ise cümle ile cümlenin katılımcıları arasındaki ilişkiyi belirlemek için kullanılan ekler, edatlar veya diğer yol ve yöntemlerdir. Bu çalışmada çoğunlukla bunun üzerinde durulmuştur. Bir dil, cümle içindeki durum ilişkilerini işaretlemek için bir veya birden fazla yol takip edebilir (Kroeger, 2005: 102; Blake, 2004: 1; Aksan, 2015: 90; Ekler, 2009: 335). Morfolojik durum iki alt gruba sahiptir: Anlamsal ve gramatik morfolojik durum. Gramatik morfolojik durum işaretleri, dünya dillerinde, yirmi taneye kadar çıkabilir. Örneğin; Fincede 16 ve Gürcücede ise 23 tane gramatik morfolojik durum işareti vardır (Aksan, 2015: 90). Yine, Türkçede üzerine tartışma olan durumlar hariç on tane gramatik durum işareti vardır. Bu işaretler; içsel

97

durumlar (decliaison interne) ve dışsal durum (decliaison externe) olarak iki bölüm içinde gruplandırılırlar. İçsel durumlar:

kim durumu: ev kimi durumu: evi kime durumu: eve kimde durumu: evde kimden durumu: evden kimin durumu: evin

Dışsal durumlar:

kimle durumu: evle değişirim kimce durumu: evce beklerdik kimle durumu: evli bağ

kimsiz durumu: evsiz kalmışlar (Banguoğlu, 2015: 326-329).

Kürtçede morfolojik durum işaretlemesi iki şekilde olur: direkt durum ve eğik durum (Haig, 2015: 10). Direkt durum işaretsiz durumdur. Nominatif ve absulatif durumu göstermek için kullanılır. Yani şimdiki zamandaki özneleri belirtmek ve geçmiş zamandaki geçişsiz cümlelerin öznesi ve geçişli cümlelerin nesnesini belirli şartlarda belirtmek için bu morfolojik durum kullanılır. Bununla birlikte eğik durum direkt durumun kullanılmadığı tüm durumlarda kullanılır. İsmin cinsiyetine ve sayısına göre farklı morfolojik işaretler alır.

Örnek: (1)

Ez wê hez di-k-im

1tekil. direkt. NOM 3tekil. eğik. dişil. AKZ

sevmek ş.z.e.-yapmak: ş.z.k.-1tekil Ben onu seviyorum.

98 (2)

Ez hat-im

1tekil. direkt. NOM gelmek: g.z.k.-1tekil Ben geldim.

(3)

Wan ez dît-im

3çoğul. eğik. ERG 1tekil. direkt. ABS görmek: g.z.k.-1tekil Onlar beni gördü.

Direkt durum (1) ve (2)’de nominatif olan özneyi belirtmek için (3)’de ise absulatif olan nesneyi belirtmek için kullanılmıştır. Yine, eğik durum (1)’de akuzatif olan nesneyi belirtmek için ve (3)’te ergatif durumda olan özneyi belirtmek için kullanılmıştır.

Kürtçede anlamsal durum işaretleri edatlar ve edat öbeğinin çekirdek öğesinin eğik olarak işaretlenmesiyle verilmektedir.

Örnek:

Ez ji te re di-bêj-im

1tekil. direkt. NOM

e/a: ön edat 2tekil. eğik e/a: Art edat ş.z.e.-söylemek: ş.z.k.- 1tekil

Sana söylüyorum

Bu cümlede dolaylı tümleç rolünde olan unsura yönelme ilişkisi veren işaretleme sistemi, bir edat takımı olan “ji … re” ve edat öbeğinin bükülmesi ile verilmiştir.

Bahsedilen işaretleme sistemleri olan morfolojik işaretleme ve edatlar ile durumu gösterme yöntemleri dışında, bazen Kürtçede cümle düzeni de cümlenin öğeleri arasındaki ilişkide etkili olabilmektedir.

99 Örnek:

Ez sêv-ek-ê di-d-im-e Sînem-ê

1tekil. direkt. NOM

elma-belirsiz-eğik. dişil

ş.z.e.-vermek: ş.z.k -1tekil -

yönelme klitiği Sinem-eğik. dişil Sinem’e bir elma veriyorum.

Burada cümlenin dolaylı tümleci olan “Sînem” fiilden sonra kullanılmak zorundadır. Böylece, bu düzen ile cümlenin dolaylı tümleci ile cümle arasında ilişki kurulabilmiştir.

İsim ve/veya tamlamaların yine isim ve/veya tamlamalar veya fiiller ile olan ilişkileri kurulduğunda her bir ilişki farklı şekilde isimlendirilir. Bunlar şöyledir:

Nominatif durum (nominativus): Diret ve bükülmemiş durumdur (Aksan, 2015: 90-93).

Örnek:

Ez di-ç-im

1tekil. direkt. NOM ş.z.e.-gitmek: ş.z.k.-1tekil Ben gidiyorum.

Yukarıdaki örnekte, özne konumunda olan ve işaretlenmemiş bir şekilde direkt olarak verilen durumdur. NOM. işareti ile göstereceğiz.

Akuzatif durum (accusative): Nesne ile fiil arasındaki ilişkiyi verir (Aksan, 2015: 90-93).

Örnek:

Ez te di-bîn-im

1tekil. direkt. NOM 2tekil. eğik. AKZ ş.z.e.-görmek: ş.z.k.-1tekil Ben seni görüyorum.

100

Örnekteki nesne konumunda olan “te” (sen.eğik) durumu için kullanılır ve bu çalışmada AKZ. olarak kısaltılmıştır.

Datif durum (dative): Yönelme durumunu gösterir. Türkçede dolaylı tümleçi belirtmek için kullanılır.

Örnek:

Ez di-ç-im dibistan-ê

1tekil. direkt. NOM ş.z.e.-gitmek: ş.z.k.-1tekil okul-eğik. dişil. DAT. Ben okula gidiyorum.

Yukarıdaki örnekte gidilen yer olan ve nereye sorusuna cevap veren “dibistan” okul isminin fiil ile olan ilişkisi durumu datif durumdur. DAT. ile kısaltılmıştır. Kürtçede, bu örnekte cümle düzeninde fiilden sonra kullanılmakla ve eğik durum ile işaretlenmekle gösterilmiştir.

Lokatif durum (locative): Cümlede yeri belirten durumdur (Aksan, 2015: 90-93). LOK. ile kısaltılmıştır.

Örnek:

Ev di kitêb-ê de heye

işaret.zamiri. direkt. NOM

de/da: ön edat kitap-eğik. dişil. LOK.

de/da: Art edat var Bu, kitapta var.

Bu örnekte var olan yer, yani “kitap”ı belirtmek için lokatif durum kullanılmıştır. Kürtçede edat ve büküm yardımıyla yapılmıştır.

Ablatif durum (ablative): Bir yerden, durumdan çıkma durumunu belirtir (Aksan, 2015: 90-93). ABL. ile kısaltılacaktır.

101 Örnek: Ez ji otobês-ê peya bû-m 1tekil. direkt. NOM den/dan: ön edat otobüs-eğik. dişil. DAT.

yaya olmak: g.z.k. -1tekil Otobüsten indim.

Bu örnekte “inilen” yani kendisinden çıkılan durumu göstermek için kullanılmıştır. Yine, Kürtçede edat ve büküm yardımı ile işaretlenir.

Cenetif durum (genetive): İsmin bir diğer şey ile ilişkisini gösterir (Aksan, 2015: 90-93). CEN. ile kısaltılacaktır.

Örnek:

cam-a mal-ê

cam-izf. dişil ev-eğik. dişil. CEN.

Evin camı

Bu cümlede “mal”ın (ev) cam ile ilişkisini vermek için kullanılır. Kürtçede bu ilişki büküm ile verilmektedir.

Araç durum (instrumental): İsim ile gösterilen şeyin bir araç olduğunu belirtmek için kullanılır (Aksan, 2015: 90-93).

ARÇ. şeklinde kısaltılacaktır. Örnek:

Ez ê bi Kilît-ê derî vek-im

1tekil. direkt.NOM

gelecek zaman partikeli

ile: ön edat anahtar

-eğik. dişil. ARÇ.

kapı açmak: ş.z.k. -1tekil Kapıyı anahtarla açacağım.

Burada kapıyı açmak için kullanılan aracın isminin cümle ile olan araçsal ilişkisini belirtmek için edat ve büküm kullanılmıştır.

102