1.2. KELİME YAPIMI VE KELİME TÜRLERİ
1.2.2. Kelime Türleri
1.2.2.2. Kapalı Kelime Türleri
Kapalı kelime türleri fonksiyonel bir özelliğe sahiptirler. Yani, genel olarak gramatik fonksiyonlar yerine getiren, soyut, genel, hatta bazen anlamsız kelime türleridir. Açık kelime türlerinde her bir kelime türünün birçok üyesi vardır ve kelime türleri çoğaltılmaya elverişlidir, fakat kapalı kelime türlerinde, türlerin üye sayısı azdır ve çoğaltılmaya müsait değillerdir (Velupillai, 2012: 131).
66
A. Zamirler
Zamirler isim veya tamlamalar yerine kullanılır. Bu kapalı kelime türü göreceli olarak geniştir. Dünya dillerinde, zamirler bazı alt bölümler altında incelenir. Bunlar: Kişi zamirleri, sahiplik zamirleri, işaret zamirleri, dönüşlü zamirler, işteş zamirler, belgisiz zamirler, ilgi zamirleri ve soru zamirleri (Velupillai, 2012: 133).
Kişi zamirleri cümlede konuşucu (ben, siz, biz, gibi), işaret edilen (sen) ve bunlar gibi cümlenin içeriğinin onları açık bir şekilde gösterdiği unsurlara işaret eder. Dünyadaki bir çok dilde, kişi zamirleri, üç kişi (birinci, ikinci ve üçüncü kişiler) ve iki sayı (tekil ve çoğul) olmak üzere sınıflandırırlar (Velupillai, 2012: 133). Kürtçede kişi zamirleri, direkt ve eğik olmak üzere iki durumda karşımıza çıkmaktadırlar. Bedir Han ve Lescot (2004: 123) bunu özen durumundaki şahıs zamirleri ve tümleç durumundaki şahıs zamirleri şeklinde sınıflandırır. Bununla birlikte, üçüncü tekil şahıs, eğik durumda, cinsiyet farklılığı göstermektedir. Eğik kişi zamirleri, Kürtçede, sahiplik zamirleri olarak da kullanılırlar.
Tablo 9: Kurmanci Kürtçesinde Kişi Zamirleri
Kişi Zamirleri Durum Tekil Çoğul
Birinci Şahıs Direkt ez em
Eğik min me
İkinci Şahıs Direkt tu hun
Eğik te we
Üçüncü Şahıs Direkt ew ew
Eğik wî (eril)/wê (dişil) wan
İşaret zamiri cümlede bir şeyi uzaklık ve yakınlık noktasında gösterir. Bunu yaparken bu zamirler Kürtçede sayı, durum ve cinsiyet yönünden çekilirler. Bir tabloda vermek gerekirse şöyle bir tablo karşımıza çıkar:
67
Tablo 10: Kurmanci Kürtçesinde İşaret Zamirleri
İşaret Zamirleri Sayı Direkt Durum Eğik Durum
Yakın Tekil ev vî (eril)/vê (dişil)
Çoğul ev van
Uzak Tekil ew wî (eril)/wê(dişil)
Çoğul ew wan
Dönüşlü zamirlerde cümlede kast edilen şey yine yapıcıya döner. Yani, bir cümlenin içinde tümleç olarak kullanılan ve ister doğrudan, ,ister örtülü biçimde özneyi temsil edecek olan her zamirin yerini tutar (Bedir Han ve Lescot, 2004: 110). Bazı dünya dillerinde dönüşlü zamirler, kişi zamirlerine göre farklı formlar alabilmektedir. Örneğin; bu durum Türkçede vardır.
Örnek:
(1) Ben kendimi gördüm. (2) Sen kendini gördün. (3) Biz kendimizi gördük.
Bu örneklerde sırasıyla (1), (2) ve (3)’üncü cümlelerin özneleri, “ben”, “sen” ve “biz” için kullanılan dönüşlü zamirler “kendimi”, “kendini” ve “kendimizi” şeklinde sırasıyla aldıkları özneye göre farklı formlarda kullanılmışlardır. Fakat, Kürtçede dönüşlü zamir sadece bir formdadır ve tüm kişi zamirleri için yalnızca bu form kullanılır.
68 Örnek:
(1)
Ez xwe di-bîn-im
1tekil. direkt Kendi: Dönüşlü zamiri ş.z.e.-görmek: ş.z.k.-1tekil Ben kendimi görüyorum.
(2)
Tu xwe di-bîn-î
2tekil. direkt kendi: Dönüşlü zamiri ş.z.e.-görmek: ş.z.k.-2tekil Sen kendini görüyorsun.
Yukarıdaki örnekte de görüleceği üzere öznesi ne olursa olsun, (1)’de “ez” (ben. direkt) ve (2)’de “tu” (sen: direkt), dönüşlü zamirin değişmeyip aynı form olan “xwe” (kendi) şeklinde kaldığını görmekteyiz. Bu durum diğer zamirler için de geçerlidir. Bu durumla birlikte, sahiplik bildiren dönüşlü zamirlerinde de tek form kullanılmaktadır.
Örnek: (1)
Ez sol-ên xwe di-bin-im
1tekil. direkt ayakkabı-izf. çoğul kendi: dönüşlü zamiri ş.z.e.-görmek: ş.z.k.-1tekil Ben (kendi) ayakkabılarımı görüyorum.
(2)
Tu sol-ên xwe di-bin-î
2tekil. direkt ayakkabı-izf. çoğul kendi: dönüşlü zamiri ş.z.e.-görmek: ş.z.k.-2tekil Sen (kendi) ayakkabılarını görüyorsun.
Her iki örnekte de görüldüğü üzere özne hangi kişi olursa olsun (1)’de “ez” (ben. direkt) ve (2)’de “tu” (sen. direkt) sahiplik zamiri konumundaki dönüşlü zamir değişmemektedir.
69
İşteş zamirleri karşılıklı bir ilişki ve alışverişe işaret eder. Kürtçede ağızlara göre farklı formalar almaktadır. Bu formalar;
“hev” ve ikizleri olan “hevûdin”, “hevûdî”, “hevdi”, “hevûdu (dû)”; “hevdû”; “yek” ve ikizleri olan “yekûdin”, “yekûdi” “yekdi”, “yekûdu (dû)”, “yekdû”; Ve “êk” ve ikizleri olan “êkûdin”, “êkûdi” “êkdi”, “êkûdu (dû)”, “êkdû”dır (Bedir Han ve Lescot, 2004: 114) Bununla birlikte Bedir Han ve Lescot tarafından genel olarak “hev” ve ikizleri kullanılmıştır.
Örnek: (1)
Em bira-yên hev in
1çoğul. direkt kardeş-izf. çoğul birbiri: işteş zamiri 3.çoğul Biz birbirimizin kardeşiyiz.
(2)
Hun bira-yên hev in
2çoğul. direkt kardeş-izf.çoğul birbiri: işteş zamiri 3.çoğul Siz birbirinizin kardeşlerisiniz.
Örnekte görüldüğü üzere öznesi hangi kişi zamiri olursa olsun, (1)’de “em” (1çoğul. direkt) ve (2)’de “hun” (2çoğul. direkt) için işteş zamiri olan “hev” (birbiri) hep aynı formda kullanılmaktadır.
İlgi zamirleri yan cümlecik alan bir isim veya tamlamayı açıklarken kullanılır. Kürtçede “ku” (ki) bu görevi görmektedir. Fakat, Tan (2015: 153-154) “ku”nun (ki) Kürtçede yalnız başına ilgi zamiri olarak kullanılamayacağını ifade etmektedir. Ona göre “ku”dan (ki) önce açıklanan isim veya tamlamaların çekirdek öğelerinin cinsiyet ve sayılarına işaret eden “a (dişil)/ê (eril) ve ên (çoğul)” kısımlarının da ilgi zamiri olan “ku”nun (ki) bir parçası olarak kabul edilmesi gerekir. Biz de aynı fikirdeyiz; çünkü “ku” (ki) hem standart Kürtçede hem de bir çok ağızda “o zaman ki” ve “eğer ki” anlamlarını taşımaktadır.
70 Örnek:
Ku tu ne-ç-î ez ê bigirîm
Eğer 2tekil.direkt olumsuz. tasarlama eki-gitmek:ş.z.k.-2tekil 1tekil. direkt geniş zaman eki t.e. -ağlamak:ş.z.k.- 1tekil Gitmezsen ağlayacağım.
Görüldüğü üzere “ku” yalnız başına kullanıldığında ilgi zamiri değil, şart bildiren bir kelime olarak kullanılmaktadır. Bununla birlikte bir isim ya da tamlama yan cümlecik aldığında, ilgi zamirinin “ku” kısmı kullanılmasa da olur. Ama cinsiyet ve sayı bildiren kısım kullanılmadan ilgi cümleciği eklenemez. Bu durumda “ku” nun sadece bir bağlayıcı özelliğinin olduğunu, fakat “a/ê/an” kısmının zorunlu olduğunu görmekteyiz.
Örnek:
Ê (ku) hat nexweş e
Anaforik izf. eril (ki: Bağlayıcı) gelmek: g.z.k. 3tekil hasta kopula. 3tekil Gelen hastadır.
Burada ilgi cümleciği alan “mêrik” (adam) “ê (ku)” (o ki) ilgi zamiri ile bağlanmış ve “ki” parantez içerisinde verilerek kullanılmasa da cümlede bir eksiklik olmayacağı kastedilmiştir.
Belgisiz zamirler belirsiz olan şeyleri göstermek için kullanılır. Kürtçede “behvan” (falan), “çend” (birkaç, birçok), “filan” (filan), “gelek” (çoğu), “giş /gişk / gî” (herkes), “hemî /hemû” (bütün, tüm), “herçi / heçi” (kim ki, her kim ki), “herkes” (herkes), “hertişt” (herşey), “heryek” (herbiri), …gibi kelimeler ile belirtilirler (Bedir Han ve Lescot, 2004: 231-234). Bu belgisiz zamirlerin bir kısmı Kürtçede cinsiyet ve sayı anlamında eğik durumda çekilebilirler. Cinsiyet durumunda çekime örnek olarak “herkes” (herkes)’i verebiliriz.
71 Örnek: (Bedir Han ve Lescot, 2004: 233)
Min ji herkes-î pirsî
1tekil. eğik den/dan: edat herkes-eğik. eril sormak:g.z.k. 3tekil Herkese sordum.
Bu örnekte görüldüğü üzere “herkes” (herkes) belgisiz zamir eril ve eğik ek olan {-î} eki ile cinsiyet açısından çekimlenmiştir.
Sayı yönünden çekime ise “Çend” (birkaç, birçok) belgisiz zamirini örnek verebiliriz.
Örnek: (Bedir Han ve Lescot, 2004:231)
Çend-an genim-ê xwe firot
Birçok-eğik.çoğul buğday-izf. eril kendi: işteş zamiri satmak: g.z.k. 3tekil Birçoğu buğdayını sattı.
Bu örnekte görüldüğü üzere “çend” (birkaç, birçok) belgisiz zamirinin eğik, çoğul eki olan {-an} ekini alarak “çendan” (birçokları) şeklinde sayı yönünden çekildiği görülmektedir.
Tüm dünya dilleri, cümledeki bazı spesifik bilgilere ulaşmak için bazı yollar izler. Bu bilgilere ulaşmak için bazı sorular sorulur. Bu sorular istenilen şeye göre değişir. Mesela istenilen bilgi, sadece bir onaylama ya da onaylamama şeklinde ise bu tarz durumlarda polar sorular sorulur.
Örnek: (1)
Ez hat-im
1tekil. direkt gelmek: ş.z.k – 1tekil
72 (2)
Tu do hat-î?
2tekil. direkt Dün gelmek: g.z.k. – 2tekil
Sen dün mü geldin? (3)
Na. Hayır.
Bu örnekte ikinci cümledeki polar soru ile birinci cümleden olumlu ya da olumsuz bir cevap aranmıştır. Bu tür sorularla birlikte, bazen cümle içerisindeki bir isim veya tamlama hakkında ayrıntılı bilgilere ulaşmak için de bazı soru tipleri kullanılır. Bu tür sorulara içerik soruları denir (Velupillai, 2012: 352). Bu tür sorular için soru zamirleri kullanılır. Kürtçede soru zamirleri şundadır: “kî/kê” (kim), “çi” (ne), kîjan (hangisi) û çend (kaç). “Kî/kê” (kim) zamiri kişileri sormak için kullanılır. “Kî” direkt durumlarda, “kê” ise eğik durumlarda kullanılır.
Örnek: (1)
Sînem Elîf-ê di-bîn-e
Sinem. direkt Elif-eğik. dişil ş.z.e.-görmek: ş.z.k-3tekil Sinem Elif’i görüyor.
(2)
Kî kê di-bîn-e
Kim: soru zamiri. direkt kim:soru zamiri. eğik ş.z.e.-görmek: ş.z.k-3tekil Kim kimi görüyor.
(2)’deki soru ile birdeki kişileri ortaya çıkarmaya çalıştığımızda direkt durumda soru zamirinin “kî” ve eğik durumda ise “kê” olduğunu görmekteyiz. Cümledeki nesnenin ne olduğunu öğrenmek için “çi” soru zamiri kullanılır.
73 Örnek:
(1)
Nûrî-yî pirtûk xwend
Nuri-eğik. eril. ERG kitap. direkt okumak: g.z.k. 3tekil Nuri kitabı okudu.
(2)
Nûrî-yî çi xwend?
Nuri-eğik. eril. ERG ne: soru zamiri okumak: g.z.k. 3tekil Nuri ne okudu?
(2)’deki “çi” soru zamiri ile (1)’deki “pirtûk” (kitap) bilgisi aranmıştır. Kürtçenin bazı ağızlarında “çi” (ne) soru zamiri de durum işaretleme sisteminde hassasiyet göstermektedir.
Örnek:
Tu çiyê di-xwîn-î
2tekil. direkt ne: eğik. soru zamiri ş.z.e.-okumak: ş.z.k.-2tekil Neyi okuyorsun?
Bu örnekte normalde “çi” (ne) olan ve şeylerin bilgisine ulaşmayı amaçlayan soru zamiri burada bükülüp “çiyê” (neyi) şekline dönüşmüştür. Bu kullanımın komşu dillerdeki, özellikle Tükçedeki, spesifik olan ve spesifik olmayan isimleri belirten özelliğin Kürtçeye girmesi durumuyla da açıklanabilir.
Bir diğer soru zamiri de “Kîjan” (hangisi)’dir. “Kîjan” soru zamiri “kî ji wan” (onlardan kimi?) kelime grubunun kaynaşması sonucu meydana gelmiştir. Bu soru zamirinin cinsiyet ve sayı açısından çekilebildiğini görmekteyiz (Bedir Han ve Lescot, 2004: 240).
74 Örnek:
(1)
Kîjan-ê got?
Hangisi-eğik. dişil söylemek: g.z.k. 3tekil. Hangisi söyledi?
(2)
Kîjan-î got?
hangisi-eğik. eril söylemek: g.z.k. 3.tekil Hangisi söyledi?
(3)
Kîjan-an got?
Hangisi-eğik. çoğul söylemek: g.z.k. 3.tekil Hangileri söyledi?
(1)’de {-ê} dişil büküm eki ile, (2)’de {-î} eril büküm eki ile ve (3)’te {-an} çoğul büküm eki ile “kîjan” (hangisi) soru zamirinin büküldüğünü görmekteyiz. Bununla birlikte şunu da söylemek gerekir ki, bazı ağızlarda edatlara ve bu tarz zamirlere gelen ve izafe yapısı kaynaklı dişil ve eril eklerin nötrleştiğini görmekteyiz. Yani, anaforik izafe yapısında, hem eril ek olan {-ê} ve hem de dişil form olan {-a}’ın nötr form olan {-î} formunda kullanıldığını görmekteyiz (bkz. bu tezin 2.1. bölümü). Bu durum doğru olsa “kîjan” (hangisi) soru zamirinin cinsiyet açısından çekildiğini söyleyemeyiz, fakat bu durum doğru olarak kabul edilse bile, bu soru zamirinin gramatik duruma karşı hassas olduğu sonucu, hala doğruluğunu korumaktadır.
Son olarak “çend” (kaç) soru zamirinden bahsedebiliriz. Cinsiyet anlamında bir büküme gitmese de bazı ağızlarda durum yönünden çekilir. Nitekim, Bedir Han ve Lescot (2004: 238) bu zamir için yalnızca çoğullarda eğik eki alabildiğini söylemektedir.
75 Örnek:
(1)
Çend hat-in, çend çû-n?
kaç: soru zamiri gelmek: g.z.k. -3.çoğul kaç: soru zamiri gitmek: g.z.k. -3.çoğul Kaç kişi gelip kaç kişi gitti?
(2) Bedir Han ve Lescot (2004: 238)
Çend-ên te hene?
kaç: soru zamiri- izf. çoğul 2tekil. eğik var? Sende kaç tane var?
(1)’de “çend” (kaç) soru zamiri direk durumda kullanılırken (2)’de eğik ve çoğul durumda kullanılmıştır.
B. Edatlar
Edatlar, cümle ile cümlenin edat öbeği arasındaki ilişkiyi kurarlar. Edatlar hem edat öbeğinin başına hem ortasına hem de sonuna gelebilmektedirler. Yine, zaman, mekân ve eşitlik ilişkisini göstermek için kullanılırlar. Ön edatlar edat öbeğinin başına gelirken art edatlar edat öbeğin sonuna ve iç edatlar edat öbeğinin içine gelir. Dünya dillerinde art edatlar, geldiği yere göre diğer edatlardan daha fazla dilde görülmektedirler (Velupillai, 2012: 141-42). Ön edat ve art edatlar dışında edat öbeğinin her iki tarafına gelen ve “edat takımları” denilen edatlar da vardır.
Kürtçede üç tane sabit ön edat vardır. Bunlar: “ji”, “bi”, “li”dır (Haig ve Öpengin, 2015: 26). Bunlardan her biri çok fazla anlamlar taşıyabilmektedirler. “Ji” ön edatı, edat öbeği ile cümle arsındaki ilişkide, çıkma (ablative) anlamı verir.
Örnek:
Pez ji zozan-an tê-n
Koyun. direkt den: ön.edat yayla-eğik. çoğul gelmek: ş.z.k. - 3.çoğul
76 Koyunlar yaylalardan geliyorlar.
Bu örnekte çıkma anlamı, yani “nereden” sorusunun cevabı olan “zozan” (yayla) öbeği ile cümle arasındaki ilişki “ji” ön edatı ile verilmektedir.
“Bi” ön edatı cümle ile edat öbeği arasındaki araç durumunu (instrumental) verir. Örnek:
Min bi çakûç-ê mix kuta-n
1tekil. eğik. ERG ile: ön edat çekiç-eğik. dişil
çivi. direkt. ABS çakmak: g.z.k. -3çoğul
Ben çekiçle çivileri çaktım.
Bu örnekte görüldüğü üzere “mix kutan” (çivi çakma) fiilinin aracı olan “çakûç” ile bu cümle arasındaki araçsal ilişki “bi” ön edatı ile verilmiştir.
“Li” ön edatıyla cümle ve yer öbeği (locative) arasındaki ilişki verilir. Örnek:
Em li dibistan-ê ne
1çoğul. direkt de: ön edat okul-eğik. dişil Kopula .3.çoğul Biz okuldayız.
Burada da olunan yer olan “dibistan” (okul) ile cümle arasındaki yersel ilişki “li” ön edatı ile verilmiştir.
Bu ön edatlar dışında, art edat ile kullanılmak zorunda olan “di … de” edat takımı vardır. Bu edat takımı da “li” edatı gibi yer ilişkisi verir, fakat bu yer ilişkisinde, “di … de” edatı ile verilenler, belirli bir sınır içindeki yeri kast eder.
Örnek:
Pere di nav kas-ê de ne
Para. direkt de: ön edat iç kasa-eğik. dişil
de: Art edat kopula. 3.çoğul
77 Paralar kasanın içindedir.
“Pere” (para)’ların kesin bulunduğu yer olan “kasa” (kasa) ile cümle arasındaki yer ilişkisi “di … de” edatı ile verilmiştir.
Bahsedilen temel ön edatlar hem kendi başlarına hem de “ve, re, de” art edatları ile beraber kullanılıp edat takımı oluşturabilirler.
“bi … re” edat takımı beraber olma ilişkisini, “bi … ve” edat takımı, bir tarafa doğru bir hareket ilişkisini, “bi … de” edat takımı, bir yere doğu bir hareket ilişkisini verir.
Örnek: (1)
Ez bi wê re di-ç-im mal-ê
1tekil. direkt
ile: ön edat 3tekil. eğik.
dişil ile: edat Art
ş.z.e.-gitmek: ş.z.k. - 1tekil
ev-eğik. dişil Ben onla beraber eve gidiyorum.
(2)
Ez ber bi çep-ê ve di-ç-im
1tekil. diret taraf e doğru: ön edat
sol-eğik. dişil e doğru: Art edat
ş.z.e. –gitmek :ş.z.k. -1tekil Ben sol tarafa doğru gidiyorum.
(3)
Ez ber bi zaningeh-ê de di-ç-im
1tekil. diret tafat e doğru: ön edat
Üniversite -
eğik. dişil e doğru: Art edat
ş.z.e-gitmek: ş.z.k -1tekil Ben üniversiteye doğru gidiyorum.
(1)’de “wê” (3tekil. eğik. dişil) kişisi ile cümle arasındaki beraberlik ilişkisi “bi … re” edat takımı ile; (2)’de gidilen taraf olan “çep” (sol) ile cümle arsındaki ilişki “bi … ve” edat takımı ile ve son olarak (3)’te gidilen yer olan “zaningeh” (üniversite) ile cümle arasındaki ilişki “bi … de” ile verilmiştir.
78
“Ji” ön edatı, “ji … re” edat takımını bir şey için yapılan bir iş anlamını vermek için; “ji … ve” edat takımını ise bir yerden çıkıp başka bir yere gitme anlamı vermek için kurar (Tan, 2015: 194-98).
Örnek: (1) Ez vê ji te re di-k-im. 1tekil. direkt işaret.zamiri:
eğik. dişil e/a: ön edat 2tekil. eğik e/a: Art edat ş.z.k-yapmak: ş.z.k-1tekil Ben bunu senin için yapıyorum.
(2) Ez ji wir ve tê-m 1tekil. direkt den: ön edat
Gösteme zamiri: eğik. çoğul den: Art edat
gelmek: ş.z.k. -1tekil Ben oradan geliyorum.
(1)’de yapılan şeyin “te” (2tekil. eğik) için yapıldığı ilişkisi “ji … re” edat takımı ile; (2)’de de gelinen yer olan “wir”ın (gösteme zamiri. eğik. çoğul. uzak) cümle ile olan ilişkisi “ji … ve” ile verilmiştir.
Bu ön ve art edatların oluşturduğu edat takımları, Kürtçenin bazı ağızlarında, sadece art edatların kullanımı ile karşımıza çıkmaktadır. Özellikle “de/da” art edatı, fiillerden sonra kullanıldığında yönelme anlamını (directional) verir (Haig ve Öpengin, 2015: 26).
Örnek:
Hinek av-ê bi-x-i-yê da bila ne-şewit-e
Azıcık su -eğik. dişil Tsrlm eki -koymak: ş.z.k. -2tekil -yönelme klitiği içine: Art edat Olsun: Tsrlm sözcüğü. olumsuz tsrlm eki. - yanmak: ş.z.k.-3tekil Yanmsın diye içine biraz su koy.
79
Bu örnekte fiilden sonra kullanılan “da” art edatı, yanma ihtimali olan bir şeyin içine “av” (su) koyma yönelimi anlam ilişkisini cümle ile kurur. Aslında “di wê/wî de”’nin kısaltması olarak kabul edilmektedir.
Kürtçedeki ön edatlar bahsettiklerimizden ibaret değillerdir. İki saf ön edat daha vardır: “bê” (sız) ve “bo/ji bo”. “Bê” ön edatı bir şeyin olmama ilişkisini verir. “Bo/ji bo” ise cümlede yarar ya da çıkar sağlayan anlamı verir. Kürtçenin bazı ağızlarında “bona”, “ji … re” edatları da bu görevde kullanılmaktadır.
Örnek: (1)
Jiyan bê te ne xweş e
hayat sız: ön edat sen. eğik olumsuzluk eki güzel kopula. 3tekil Hayat sensiz güzel değildir.
(2)
Ez pere(y)-an ji bo te tîn-im
1tekil. direkt para-eğik. çoğul için: ön edat sen. eğik getirmek: ş.z.k. -1tekil Paraları senin için getiriyorum.
(1)’de kendisi ile olmama anlamı “bê” ön edatı ile verilirken (2) de çıkar sağlayan kişinin “te” (2tekil. eğik) olduğu anlamı “ji bo” ile verilmiştir.
Kürtçedeki en geniş ön edat grubu bazı isimlerin gramatize edilmesiyle meydana gelir. Bu edatlaşmış isimler ya bahsettiğimiz bazı ön edatlar ya da edat takımları ile olur. Mesela; “li paş (arkasında), li ber (yanında), li kêlekê (köşesinde), li pişt (arakada), li cem (yanında), li dij (karşısında), bi pêş (ilerisinde), bi ser (üstünde), bi pişt (arkasında), bi ber (tarafına doğru), ji pêş (önden), ji aliyê (tarafından), ji nêzîk (yakından), ji navbera (arasından), ji hember (karşısından), wekî (gibi), mîna (gibi), di ber re (yanından), di ser re (üstünden), di bin re (altından), di nav re (içinden), di kêlekê re (köşesinden), …” (Haig ve Öpengin, 2015: 26).
80
C. Sayılar
Sayılar varlıkların adedini belirtmek için kullanılan bir grup kelimedir. Bu kelime türü hem açık kelime türleri hem de kapalı kelime türleri içerisinde değerlendirilebilir. Asal (cardinal) sayılar, bir grup içindeki bir şeyin sayısını göstermek için kullanılır. Örneğin; “dört araba”. Sıra (ordinal) sayılar ise bir şeyin derecesi ve sırasını belirtmek için kullanılır. Örneğin; “dördüncü araba) (Velupillai, 2012: 142). Kürtçede sıra sayıları iki şekilde yapılır. Ya asal sayı bükülür ya da, asal sayılara {-em}/{-emin} ekleri eklenerek yapılır.
Örnek: (1)
Erebe(y)-a pênc-an mersedes bû
Araba-izf. dişil beş-eğik. çoğul mersedes kopula. past. 3tekil Beşinci araba Mercedes’ti.
(2)
Erebe(y)-a pênc-emin mersedes bû
Araba-izf. dişil beş-sıra sayı eki mersedes kopula. past. 3tekil Beşinci araba Mercedes’ti.
(1)’de sıra sayısının, asal sayının bükülmesi ile oluşturulma durumu olan “pêncan” (beşinci) verilmişken (2)’de asal sayının, sıra sayısı eki olan {-emin} ile yapılmasına örnek olan “pêncemin” (beşinci) verilmiştir.
D. Tanımlık
Tanımlık (article) bir isim veya tamlamanın teşhisi için kullanılan morfemdir. İsim veya tamlamaları belirlilik ve belirsizlik açısından gösterir. Eğer belirlilik durumu için bir morfem kullanılırsa kendisi için kullanılan isim veya tamlama belirlidir ve teşhis edilebilir, İngilizcedeki “the girl”deki (kız: Belirli ve bilinen) “the” gibi. Eğer belirsiz ise o isim veya tamlama teşhis edilemez, yine İngilizcedeki “a girl”deki (bir kız) “a” gibi.
81
Kurmancide belirlilik durumunu göstermek için herhangi bir morfem yokken Kürtçenin bir diğer lehçesi olan Soranide vardır.
Soranide belirli tekiller {-eke}, belirli çoğullar ise {-ekan} eki ile verilir (Kurdo, 2013: 65). Her ne kadar Kurmancide, Soranide var olan belirlilik eki yoksa da, bu anlam işaret zamirleri ile verilmektedir.
Örnek:
Min ew mêrik dit
1tekil. eğik. ERG İşaret sıfat. direkt. ABS
adam. direkt. ABS görmek: g.z.k.-3tekil. Ben adamı/o adamı gördüm.
Bu örnekte işaret sıfatı olan “ew” hem sıfat anlamında hem de belirlilik anlamında anlaşılabilir. Bununla birlikte, Kurmancide belirlilik, işaret zamiri olan “han”ın “ha/he” ya da “a/e”ye dönüşmesiyle ve bir klitik olarak belirlilik anlamı vermek için isme eklenmesiyle de meydan gelebilir (Kurdo, 2013: 63).
Örnek:
Ev-a jin-a hat
İşaret sıfatı. diret -işaret zamiri. klitik
kadın. direkt -işaret zamiri. klitik
gelmek: g.z.k. 3tekil Bu kadın gelidi.
Bu örnekte normalde “Ev jin” olan yapı, belirlilik anlamı kazanmak için “han” işaret zamirinin klitikleşmiş hali olan {-a}’yı almıştır.
Kürtçede belirsizliği belirtmek için tekillerde {-ek}, çoğullarda ise {-in} ekini direkt durumlarda {ine} ekini de eğik durumlarda alarak yapar. Yada, çoğul belirsizlik durumu, isim veya tamlamaların başlarına “hin” (bazı) kelimesi eklenip, direkt durumlarda isim eksiz, eğik durumlarda ise {-an} çoğul eğik eki eklenerek yapılır.
82 Örnek:
(1)
Keçik-ek di-bêj-e
Kız-belirsizlik eki ş.z.e.-söylemek: ş.z.k.-3tekil Kızın biri söylüyor.
(2)
Hin mêr keç-ine /hin keç-an di-bîn-in
Bazı adam. direkt kız -eğik. belirsiz. çoğul /bazı kız-eğik. çoğul ş.z.e.-görmek: ş.z.k. - 3çoğul
Bazı erkekler bazı kızları görüyorum.
(1) direkt durumda kullanılan belirsiz tekil eki olan {-ek}’in kullanımına, (2) ise direkt durumda “hin” ve ismin direkt durumu, “mêr” (adam) ve eğik durumu eki {ine} ve “hin” + isim+eğik.çoğul versiyonlarının kullanımına örnektir.
E. Yardımcı Fiiller
Yardımcı fiiller, asıl anlamlarından uzaklaşıp gramatik bir anlam kazanan fiillerdir. Bazı yardımcı fiiller hem yardımcı fiil olarak hem de asıl fiil olarak kullanılabilirler. Yardımcı fiiller çoğunlukla fiil öbeğinin zaman, kip, görünüş, çatı ve olumluluk-olumsuzluk anlamlarını vermek için kullanılır. Bununla birlikte, tüm dünya dilleri yardımcı fiilleri kullanmamaktadır (Velupillai, 2012: 146). Kürtçede yardımcı