Açık Kelime Türleri

Açık kelime türleri genel itibariyle somut ve spesifik bir anlam taşıyan kelime gruplarıdır. Genel itibariyle dört grup altında toplanırlar: İsimler, fiiller, sıfatlar ve zarflar (Velupillai, 2012: 122).

A. İsimler

İsimler doğadaki canlı ve cansız varlıklarla birlikte fikirleri, durumları, duygu ve düşünceleri isimlendirmek için kullanılır. Eskiden beri isimler özel ve cins isimler olarak bir ayrıma tabi tutulurlar. Yine isimler gösterdikleri şeye göre de bir ayrıma tabi tutulurlar, Şöyle ki somut isimler (taş, araba, bulut, elma, …), soyut isimler (fikir, his, adalet, mutluluk, …), araç isimleri (çekiç, silgi, mala, …), fiil isimleri (döndürmek, gitme, gelme, …), yapıcı isimler (çoban, işçi, çevirmen, …), topluluk isimleri (sürü, grup, …), küçültücü isimler (kızcaz, yavrucak, ….) (Aksan, 2015: 85-86).

Dilbilimsel olarak ise isimler, sayı (kaç tane isim kast edilmektedir), durum (cümlede hangi rolü üstlenmiştir), cinsiyet (isim hangi cinsiyete ya da alt gruba aittir), belirlilik (kast edilen isim belirli mi yoksa belirsiz mi) olarak gösterilirler. Yine, isimler işaret sıfatlarıyla birlikte de bir bütün oluşturabilirler. Son olarak isimler bir cümle içerisinde o cümlenin fiilinin özne, nesne, dolaylı tümleç gibi katılımcıları fonksiyonlarında da kullanılabilirler (Velupillai, 2012: 123).

B. Fiiller

Olay (gitmek, gelmek, yapmak, …) ve durumları (bilmek, olmak, var olmak, …) gösteren kelimelere fiil denir. Gramatik olarak ise (1) zaman (olay ve durumu zaman içerisinde gösterme), (2) görünüş (olay ve durum üzerindeki perspektifsel yaklaşım), (3) kip (olay ya da durum karşısında konuşmacının tutumu), (4) çatı (olay ya da durumun etken ya da edilgenlik durumu), (5) valansi (valancy) (katılımcı sayısı: geçişlilik durumu), (6) polariti (polarity) (olay ya da durumun olumlu ya da olumsuzluk durumu) durumlarını üzerinde gösterir. Fonksiyonel olarak cümlede yüklem görevindedir. Bu

59

fonksiyonuyla katılımcılar arasındaki ilişkiyi kurar (Anward 2006: 408; Velupillai, 2012: 123-24).

Kürtçede fiil kökleri ikiye ayrılır: Geçmiş zaman fiil kökü ve şimdiki zaman fiil kökü. Bu durum birçok İrani dilde vardır. Bu ayrım her ne kadar bir noktaya kadar bir sistematik içerisinde verilebilse de bu ayrımı gösterecek kesin bir kurallar bütünü yoktur (Haig ve Öpengin, 2015: 26-27). Mesela; Kürtçede “çûyîn” (gitmek) fiilinin geçmiş zaman kökü “çû” (gitti) ve şimdiki zaman kökü “-ç-”dir. Bu fiilin geçmiş zaman ve şimdiki zaman kökleri arsındaki ilişkiyi belirlemek için bir kısım kurallar konabilir; fakat, “gotin” (söylemek) fiili için hiçbir kural konulamaz; çünkü, “gotin” (söylemek) fiilinin geçmiş zaman kökü “got” (söyledi) iken şimdiki zaman kökü “bêj” (söyle)dir.

Kürtçede her ne kadar fiiller grubu açık bir kelime grubu olarak kabul edilse de diğer diller ile karşılaştırıldığında göreceli olarak kapalı bir gruptur; çünkü Kürtçede 150 civarında normal fiil vardır ve bu fiiller {-and} eki hariç hiç bir şekilde farklı yapım ekleri alıp türetilememektedirler. {-and}’a örnek verecek olursak “gerîn” (gezmek) > “gerandin” (gezdirmek). Bununla birlikte, Kürtçede yeni bir fiil oluşturulmaya çalışıldığı zaman, “bûn” (olmak), “kirin” (yapmak), “dan” (vermek), … gibi bir kısım yardımcı fiillerle birlikte o fiille alakalı isim veya bazı edatlar kullanılarak yeni fiiller oluşturulur (Haig ve Öpengin, 2015: 27). Örneğin; “derew kirin” (yalan söylemek), “dest pê kirin” (başlamak), “lê xistin” (dövmek, vurmak), …

C. Sıfatlar

Sıfatlar da açık kelime gruplarından bir gruptur. İsimlerin büyüklük, şekil, reng, … gibi özelliklerini ya da sayılarını belirtmek için kullanılır. Bu bölümde sayı sıfatları (hindik (az), pir (çok), piçek (biraz), hindikek (azıcık), … gibi) üzerinde durulmayacaktır; çünkü bu grup kapalı kelime grupları içerisinde değerlendirilir (Velupillai, 2012: 126). Kurmancide sıfatlar, isimlerin sayısı, cinsiyeti ve gramatik durumu ile bir uyum içerisine girmemektedir.

60 Örnek:

Mêrik-ê çeleng jinik-a rind di-bîn-e

Adam-izf. eril güzel kadın-izf. dişil güzel ş.z.e.-görmek: ş.z.k.-3tekil Yakışıklı adam güzel kadını görüyor.

Bu cümlenin öznesi olan “mêrikê çeleng” (yakışıklı adam) direkt durumda eril tekil bir isim ve nesnesi olan “jinika rind” (güzel kadın) da eğik durumda dişil tekil olmasına rağmen, sıfat olan “çeleng” (yakışıklı) ve “rind” (güzel) ne durum açısından, ne cinsiyet açısından ne de sayı açısından nitelediği isim tarafından etkilenmemiştir, fakat bu durum bazı dünya dillerinde farklı olabilmektedir. Yani, sıfat beraber kullanıldığı ismin cinsiyetinden, durumundan ve sayısından etkilenebilir. Almancada bu vardır.

Örnek: (1)

Nominatif der dick-e Mann

Belirlilik eki. eril. tekil. Şişman- eril. tekil Adam. eril. tekil Şişman adam

(2)

Akuzatif den dick-en Mann

Belirlilik eki. eril. tekil. Şişman- eril. tekil Adam eril. tekil Şişman adamı…

(3)

Nominatif /Akuzatif die dick-e Frau

Belirlilik eki. dişil. tekil. Şişman- dişil. tekil Kadın. dişil. tekil Şişman kadın

61 (4)

Nominatif/Akuzatif die dick-en Männer

Belirlilik eki. eril. çoğul Şişman-eril. çoğul Adam. eril. çoğul Şişman adamlar

(Block, 2013: 18-19)

Yukarıda (1)’inci örnekte nominatif durumda tekil, eril bir ismin “Mann” (adam) bir sıfat ve belirlilik eki ile beraber kullanımı verilmiştir. Bu durumda belirlilik eki “der” iken “dick” (şişman) sıfatı da nitelediği isim ile uyum içine girmek için {-e} ekini almıştır. Bununla birlikte, (2)’nici örnekte görüldüğü üzere aynı eril, belirli ve tekil isim “Mann” (adam)’ın akuzatif durumda kullanımında, hem belirlilik ekinin “der”’dan “den”’e dönüştüğünü hem de sıfata gelen {-e} ekinin {-en}’e dönüştüğünü görmekteyiz. Yani, ismin durumunun değişmesi ile sıfat ile sıfatın nitelediği isim arasındaki uyumu gösteren ekin de değiştiğini görmekteyiz.

(3)’te sıfat ile nitelenen ismin cinsiyetinin değişmesi durumunda meydana gelen uyum durumu gösterilmektedir. Yani, (1)’de nominatif durumda eril bir isimin belirlilik eki “der” iken isimin cinsiyetinin eril değil de dişil olması sonucu belirlilik ekinin “die”’ye dönüştüğünü görmekteyiz. Yine, sıfatın uyum için aldığı ek (2)’de eril ve akuzatif durum için {-en} iken , dişil akuzatif durumda {-e}’ye dönüştüğünü görmekteyiz. Başka bir değiş ile ismin cinsiyetinin değişmesi ile sıfat ile sıfatın nitelediği isim arasındaki uyumu gösteren ekin de değiştiğini görmekteyiz.

Son olarak (4)’üncü örnekte çoğul eril bir ismin hem nominatif hem de akuzatif durum için aynı formada kullanıldığı fakat hem nominatif tekil hem de akuzatif tekilden farklı uyum ekleri aldığını görmekteyiz. Yani, nominatif, tekil ve eril durumda “der” ve akuzatif, tekil ve eril durumda “den” olan belirlilik eki; çoğul, eril, nominatif ve akuzatif durumda “die”’ye dönüşmüştür. Bununla birlikte, sıfat ile uyumda, nominatif, tekil ve eril için {-e} eki ile uyum sağlanırken nominatif, çoğul, eril durumda {-en} eki ile bir uyum sağlanmıştır. Bununla birlikte akuzatif tekil ve çoğul işaretlemenin aynı olduğunu

62

görmekteyiz. Sonuç olarak, isimin sayısının değişmesi ile sıfat ve sıfatın nitelediği isim arasındaki uyumu gösteren ekin de değiştiğişebildiğini görmekteyiz.

Sıfatlar üç şekilde karşılaştırılabilir: Olumlu-olumsuz, karşılaştırma ve üstünlük (Velupillai, 2012: 126). Karşılaştırma ve üstünlük ya bir kısım ekler ile, ya kelime sırasına göre ya da her ikisin göre yapılmaktadır. Kürtçede karşılaştırma {-tir} ekinin sıfattan sonra getirilmesi ile yapılır. Yine, üstünlük {-tirin} ekinin sıfata getirilmesi ya da sıfattan önce “herî” (en) kelimesinin kullanılmasıyla yapılır.

Örnek: (1)

Pez ji beran-an zêde-tir in.

koyun. direkt Den/dan: edat koç-eğik. çoğul çok-sıfat karşılaştırma.eki. 3çoğul Koyunlar koçlardan daha çoktur.

(2)

Ez zêde-tirîn ji Sînem-ê hez di-ki-m

1tekil.direkt çok-sıfat üstünlük eki

den/dan: edat Sinem-eğik. dişil

sevmek ş.z.e.- yapmak: ş.z.k.-1tekil Ben en çok Sinem’i seviyorum.

(1)’de “pez” (koyun)’ların “beran” (koç)’lardan çok olduğu “zêde” (çok) sıfatına getirilen {-tir} eki ile sağlanmıştır. Bununla birlikte, ilk gelen ikinci gelene göre o sıfatla bildirilen özelliğe göre daha çok ya da daha azdır. (2)’de ise en çok anlamı “zêde” sıfatına getirilen {-tirîn} eki ile verilmiştir. Burada {-tirîn} eki yerine, en anlamına gelen “herî” (en) kelimesinin sıfattan önce kullanılmasıyla da sıfatta üstünlük verilebilirdi.

Sıfatlar iki şekilde kullanılabilir: Ya bir ismi modifiye edecek şekilde ya da bir cümlede yüklem rolü yüklenecek şekilde kullanılabilir (Velupillai, 2012: 127).

63 Örnek:

(1)

sêv-a mezin

elma-izf. dişil büyük

Büyük elma (2)

Ev sêv mezin e

Bu: İşret sıfatı. direkt elma büyük kopula. 3tekil. Bu elma büyüktür.

(1) ismi modifiye eden sıfat kullanımına örnek iken (2) yüklem görevinde kullanılan sıfata örnek oluşturmaktadır.

D. Zarflar

Son açık kelime türü zarflardır. Zarflar diğer açık kelime gruplarına göre biraz daha karmaşık bir yapıya sahiptir. Zarflar isimler hariç diğer tüm kelime türleri modifiye edebilir. Diğer bir tabir ile zarf, fiil, sıfat ve zarflar gibi kelime türlerini, zaman, yer, bakış, durum, sebep, sayı ve miktar olarak modifiye eden kelimelerdir (Tan, 2015: 183). Kürtçe zarflar altı başlık altında toplanabilir:

(1) Durum zarfları: Örnek:

Min mîna şêr-an li ber xwe da

1tekil. eğik gibi arslan-eğik.

çoğul de/da: edat yan kendi vermek: 3tekil g.z.k. Ben arslanlar gibi direndim.

Burada “mina şêran” (arslanlar gibi) zarfı “li ber xwe dan” (direnmek) fiilini modifiye etmiştir.

64 2) Zaman zarfları:

Örnek:

Duh heval-ê min hat-e vir

Dün arkadaş-izf. eril 1tekil.eğik gelmek: g.z.k.-yönelme eki bura Dün arkadaşım buraya geldi.

Bu örnekte “duh” (dün) zaman zarfı “hat” (gelmek) fiilini zaman açısından modifiye etmiştir.

(3) Yer ve yön zarfları: Örnek:

Ez bi wir de çû-m

1tekil.direkt e/a:edat ora e/a:edat gitmek:g.z.k. -1tekil Ben oraya doğru gittim.

Bu örnekte “bi wir de” (oraya) zarfı “çûn” (gitmek) fiilini yer ve yön açısından modifiye etmiştir.

(4) Soru zarfları: Örnek:

Tu ji ku tê-yî

2tekil. direkt den/dan: edat nere gelmek: ş.z.k.-2tekil Nerden geliyorusun?

Bu örnekte “ji ku” (nerden) zarfı “hatin” (gelmek) fiilini soru açısından modifiye etmiştir.

(5) İşaret Zarfları: Örnek:

Min ji te re wisa ne-got

1tekil. direkt e/a: edat 2tekil. eğik e/a: edat öyle olumsuz.g.z.e.-söylemek:g.z.k. 3tekil

65 Sana öyle demedim.

Burada “wisa” (öyle) zarfı “gotin” (söylemek) fiilini işaret yönünden modifiye etmiştir.

(6) Miktar Zarfları Örnek:

Ev heval kêm di-peyiv-e

bu: işaret sıfatı. direkt arkadaş. direkt az ş.z.e.-konuşmak: ş.z.k. -3tekil Bu arkadaş az konuşuyor.

Burada ise “kêm” (az) zarfı “peyîvîn” fiilini miktar açısından modifiye etmiştir. Hengeveld ve diğerleri (2004) gibi araştırmacılar açık kelime türlerini hiyerarşik bir şekilde sıralamıştır. Bu hiyerarşi fiiller ile başlayıp, sırasıyla isimler, sıfatlar şeklinde devam eder ve zarflar ile son bulur. Bu hiyerarşi ile kast edilen ise hiyerarşide ilk sırada gelen kelime türü en kuvvetli ihtimal ile açık kelime türü içerisinde yer alırken en son gelen kelime türleri ise en düşük ihtimalle açık kelime türleri arasında yer alır. Yani, eğer bir dilde sıfatlar açık kelime türü olarak karşımıza çıkarsa fiiller ve isimlerin kesin olarak açık kelime türü olduğu kanısına varabiliriz (Velupillai, 2012: 131).