Kur’an’ın Öğrenilmesi ve Öğretilmesine Yönelik Teşvîki

Hz. Ömer Kur’an’ın öğrenilmesine yönelik katkılarını her daim ön planda tutmuş ve bunun için hiçbir fırsatı zayi etmeme prensibine sahip olmuştur. Bu anlamda Kur’an merkezli düşünen bir toplumun devamı için çaba sarf etmiştir. İnsanlara “Kur’an okuyunuz!”⁷⁸⁹ şeklindeki telkinleri bu çabanın göstergelerindendir. Hz. Ömer’in Kur’an’ın öğrenilmesi ve öğretilmesine yönelik teşvîkini şu örnekler açıkça göstermektedir:

i. Hz. Ömer devlet başkanlığı yetkisini kullanarak diğer şehirlere Kur’an’ı ve Sünnet’i öğretmek için öğretmenler göndermiştir.⁷⁹⁰ Bu durumu kendisi de ifade etmiştir.⁷⁹¹ Abdullah b. Mes‘ûd’u Kûfe’ye, İmrân b. Hüseyin’i Basra’ya, Hibban b. Ebî Cebele’yi Mısır’a, ‘Ubâde b. Sâmit’i Humuslular’a, Ebû Derdâ’yı Dımeşkliler’e, Muâz b. Cebel’i Filistinliler’e,⁷⁹² Abdurrahman b. Ğanemi’l-Eş‘arî’yi Şam’a,⁷⁹³ Ebû Sufyan el-Fahrî’yi ve Kusayt b. ‘Usâme b. ‘Umeyr’i çöl (bâdiye) halkına göndermiştir.⁷⁹⁴ Hz. Ömer valilerine eğitim ve öğretime Kur’an’la başlanması emrini bildirmiş, buralara gönderdiği öğretmenlere de maaş bağlamıştır.⁷⁹⁵ Böylelikle Kur’an’ın diğer şehirlerde daha düzenli bir şekilde öğrenilmesini sağlamıştır. Kûfelilere: “Size emir olarak ‘Ammâr’ı, muallim ve yardımcı olarak Abdullah’ı gönderiyorum. O ikisi Resûlullah’ın ashâbından olup mümtaz şahsiyetlerdir. O ikisini dinleyin ve onlara uyun…” şeklindeki ifadeleri içeren bir mektup yazarak⁷⁹⁶ eğitim-öğretim ile yönetim

789

Belâzürî, Ensâbü’l-eşrâf, X, 308; 371; Taberî, Kitâbü’r-riyâzi’n-nâzire, II, 67; Temmâvî, Süleymân Muhammed, Hz. Ömer ve Modern Sistemler, (Çev. Muhammed Vesim Taylan), İstanbul 1993, s. 335.

790

Ahmet b. Hanbel, Müsned, I, 204, 309; Fayda, “Ömer”, DİA, XXXIV, 47.

791

Bu konudaki söylemi için bkz. İbn Sa‘d, a.g.e., III, 336; Belâzürî, Ensâbü’l-eşrâf, X, 412-413.

792

Ali İsa, a.g.e., s. 884-885.

793

Muhammed b. Muhammed Ebû Şuhbe, el-İsrâiliyyâtu ve’l-mevzûâtu fî kütübi’t-tefsîr, Mektebetü’s-Sünne, yy. ts., s. 70; Ali İsa, a.g.e., s. 884-885.

794

Ali İsa, a.g.e., s. 884-885.

795

Fayda, “Ömer”, DİA, XXXIV, 47.

796

arasındaki farka ve bu işlerde ehliyetin önemine işaret etmiştir.

Hz. Ömer öğretmenler göndermekle birlikte, o bölgelere Kur’an öğrenimiyle ilgili talimatlarını yazılı olarak da bildirmiştir. Mesela, Kûfe’ye Kur’an öğretmeleri için öğretmenler gönderdiği⁷⁹⁷ gibi Kûfe halkına: “Hanımlarınıza Nûr Sûresi’ni öğretiniz!” diye talimatta bulunmuş,⁷⁹⁸ bir başka bölgedeki insanlara ise: “Tövbe Sûresi’ni öğrenin!” diye talimatta bulunmuştur.⁷⁹⁹ Hz. Ömer’in Kûfeliler’e ilettiği talimat özel bir sebebe dayanmaksızın Nûr Sûresi’ndeki hanımlara yönelik hükümlerin bilinmesini isteme arzusuna dayalı olabileceği gibi, Kûfe’de gördüğü özel bir problem üzerine de gerekli görülmüş olabilir.

Hz. Ömer’in “Bakara, Nisâ, Mâide, Hac ve Nûr Sûrelerini öğreniniz. Bunlarda Ferâiz vardır.”⁸⁰⁰ dediği nakledildiği gibi bu sûrelerin öğrenimiyle alakalı diğer şehirlere de mektuplar yazdığı bildirilmiştir. Mesela, Hz. Ömer’in: “Nisâ, Ahzâb ve Nûr Sûrelerini öğrenin!” diye mektuplar gönderdiği nakledilmiştir.⁸⁰¹

ii. Hz. Ömer, Câbiye’de⁸⁰² bir hutbesinde: “Kur’an’a dair soru sormak isteyen bir kimse ‘Ubeyy b. Ka‘b’a gitsin.⁸⁰³ Ferâiz’e (İslam Miras Hukuku) dair soru sormak isteyen kimse Zeyd b. Sâbit’e gitsin. Fıkha (helal ve haram) dair soru sormak isteyen Muâz b. Cebel’e gitsin. Mal isteyen kimse de bana gelsin.”⁸⁰⁴ demiştir. Ayrıca Ali en iyi hüküm verenimiz, ‘Ubeyy en iyi okuyanımızdır.”⁸⁰⁵ dediği de nakledilmiştir. Bu nakilde Hz. Ömer’in ilmin ehil insanlardan alınmasına yönelik işareti mevcut olduğu gibi ilimde branşlaşmaya gidilmesine dair bir teşvikte söz konusudur.

797

Mâverdî, a.g.e., II, 401.

798

Kurtubî, a.g.e., XII, 158; Şevkânî, Fethü’l-kadîr, II, 332.

799

Şevkânî, Fethü’l-kadîr, II, 332.

800

Hâkim, a.g.e., II, 429; Suyûtî, ed-Dürrü’l-mensûr, I, 114.

801

Suyûtî, ed-Dürrü’l-mensûr, X, 632; Şevkânî, Fethu’l-kadîr, IV, 3; İbn Âşur, Tefsîrü’t-tahrîr

ve’t-tenvîr, XVIII, 139. 802

Câbiye Şam’da bulunan bir köydür. Hz. Ömer’in burada vermiş olduğu hutbe meşhur olup “câbiye hutbesi” şeklinde isimlendirilmektedir. Bkz. Hamevî, a.g.e., II, 91.

803

Taberânî, Mûcemu’l-evsât, IV, 127; Hâkim, a.g.e., III, 304, 306; Kurtubî, a.g.e., XVIII, 20.

804

Taberânî, Mûcemu’l-evsât, IV, 127; Hâkim, a.g.e., III, 306; Mâverdî, a.g.e., V, 505; Kurtubî, a.g.e., XVIII, 20; İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed (751/1350),

İ’lamü’l-muvakkiin ‘an Rabbi’l-‘Âlemîn, (Thk. Tâhâ Abdürrâuf Sa’d), Kahire 1968/1388, I, 21. 805

Mizzî, Ebü’l-Haccac Cemaleddin Yûsuf b. Abdurrahman b. Yûsuf (742/1341), Tuhfetü’l-eşrâf

bi-ma’rifeti’l-etraf, (Thk. Abdusselam Şerefüddin), Mektebetü’l-İslâmî ts., 1983/1403, I, 37; İbn Kesîr, Tefsir, I, 155; Aclûnî, a.g.e., I, 162.

iii. “Kur’an’ı iyice anlayınız ve gariblerini öğrenmeye çalışınız.”⁸⁰⁶ diyen Hz. Ömer’in: “Kur’an’ı öğrendiğiniz gibi⁸⁰⁷ lahn (Arap dili ve esasları, i’rabı)⁸⁰⁸, ferâiz⁸⁰⁹ ve sünenlerini de öğreniniz,⁸¹⁰ çünkü onlar dininizdendir.”⁸¹¹ dediği de nakledilmiştir. Yine: “Dininizin inceliklerini⁸¹² ve Arapça’yı öğreniniz.” dediği nakledilmiştir.⁸¹³ Hz. Ömer’in Arapça üzerinde durması Kur’an’ın doğru telaffuz edilmesi ve yanlış anlaşılmamasıyla ilgilidir. Nitekim Hz. Ömer’in birbirlerine Kur’an okuyan bir topluluğun yanına geldiği ve onların Hz. Ömer’i görünce sustukları ve Hz. Ömer’in ne yaptıklarını sorması üzerine, onların Kur’an okuduklarını söyledikleri, Hz. Ömer’in de: “Okuyunuz fakat dilbilgisi hatası yapmayınız!” dediği nakledilmiştir.⁸¹⁴ vi. Hz. Ömer, Kur’an öğretiminde bulunacak kişilerin Kur’an okuyuşunda ileri derecede olmalarına önem göstermiştir. Mesela, Abdullah b. Mes‘ûd’u bu bağlamda takdir etmiştir. Nitekim İbn Mes‘ûd bu hususta Resûlullah’ın (s.a.s.) medhine mazhar olmuş bir şahsiyet olarak temayüz etmiştir.⁸¹⁵

vii. Hz. Ömer’in Ebû Mûsâ el-Eş‘arî’yi görünce: “Bize Rabbimizi hatırlat!” dediği ve onun da Kur’an okuduğu nakledilmiştir.⁸¹⁶ Bu nakil Hz. Ömer’in Kur’an’ı hayat ve Allah (İlah-kul) arasındaki irtibatı temin eden bir kitap olarak algıladığını göstermektedir.

viii. Hz. Ömer ölmek üzere olan kişinin yanında Kur’an okunmasını tavsiye etmiştir.⁸¹⁷

806

Suyûtî, İtkân, II, 3.

807

Dârimî, “Kitâbu’l-ferâiz” 1, IV, 1885; Suyûtî, İtkân, II, 3, 260; Suyûtî, ed-Dürrü’l-mensûr, IV, 262.

808

Bkz. İbn Manzur, Ebü'l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî (711/1311), Lisânü’l-Arab, “lhn” Md., Beyrut 1990/1410, XIII, 381.

809

İbn Ebî Şeybe, “Fedâil” 1, X, 207; Dârimî, “Kitâbu’l-ferâiz” 1, IV, 1885; Suyûtî, İtkân, II, 260; Suyûtî, ed-Dürrü’l-mensûr, IV, 262.

810

Dârimî, “Kitâbu’l-ferâiz” 1, IV, 1885; Suyûtî, İtkân, II, 260; Suyûtî, ed-Dürrü’l-mensûr, IV, 262.

811

İbn Ebî Şeybe, “Fedâil” 1, X, 207; Suyûtî, ed-Dürrü’l-mensûr, IV, 262.

812

İbn Ebî Dâvud, a.g.e., II, 526.

813

Belâzürî, Ensâbü’l-eşrâf, X, 328; İbn Ebî Dâvud, a.g.e., II, 526; Beyhakî, a.g.e., II, 18.

814

İbn Ebî Şeybe, “Fedâil” 1, X, 207.

815

Ahmet b. Hanbel, Müsned, I, 138-139.

816

Abdurrezzâk, Musannef, “Kitabu’s-salat”, II, 486; Dârimî, “Fedâilu’l-Kur’ân” 34, IV, 2190; İbn Hibban, a.g.e., XVI, 168; el-Hindî, a.g.e., II, 285; Zürkânî, a.g.e., I, 313.

817

ix. Hz. Ömer, minberde insanlara yaptığı bir konuşmada: “Allah kime ilim vermişse, onu insanlara öğretsin, gizlemesin! Bu hususta Allah’tan korksun! Çünkü kim kendisine öğretilen ilmi gizlerse, Allah’ın Peygamber’ine insanlara öğretmesi için indirdiği şeyi gizlemiş gibi olur. Her kimde de ilim yoksa sussun ve o hususta bilmediği şey hususunda konuşmaktan kaçınsın! Çünkü böylece o helak olur, kendini tekellüfe sokanlardan (kendiliğinden bir iddia içinde bulunanlardan) olur ve dinden çıkar.” demiş ve ardından “De ki: Ben de irşad ve risalet hizmetinden dolayı sizden bir ücret istemiyorum ve ben size kendiliğinden bir iddia içinde bulunan biri de

değilim.” (Sâd, 86) âyetini okumuştur.⁸¹⁸

xi. Hz. Ömer’in “İlmi, kitaplara kaydediniz.”⁸¹⁹ dediği nakledilmiştir. Ancak Dârimî de yer alan dipnotta bu rivâyetin zayıf olduğu kaydedilmiş olup başka bir rivâyette de bu sözün İbn Ömer’e ait olduğunu gösteren rivâyet verilmiş ve dipnotta bu naklin sahih olduğu kaydedilmiştir.⁸²⁰

xii. Hz. Ömer çevresindeki insanlara: “Allah’ın kitabını öğrenin ve onunla amel ederek Kur’an ehlinden olun!⁸²¹; Kur’an okuyun ki onunla tanınasınız, onunla amel edin ki ehlinden olasınız.” ⁸²² şeklinde tavsiyelerde bulunmuştur.

xiii. Hz. Ömer şöyle demiştir: “Bizim pazarımızda fakih olandan başkası ticaret yapmasın! Aksi takdirde faiz yer.”⁸²³ Hz. Ömer’in bu sözü mutlak olarak algılanmamalıdır. Burada insanlara dinin inceliklerini öğrenmeye teşvik vardır.

xiv. Acem (Arap olmayan) birisinin hac mevsiminde namaz kıldırmak istemesi, yabancı kimselerin bu şahsın kıraatini duyarak Kur’an’ı yanlış öğrenmeleri endişesiyle engellenmiştir. Bu durum Hz. Ömer’e bildirildiğinde doğru yapıldığını ifade etmiştir.⁸²⁴

818

Sa‘lebî, a.g.e., VIII, 218.

819

Dârimî, “Mukaddime” 43, I, 437; Hâkim, a.g.e., I, 187, 188.

820

Bkz. Dârimî, “Mukaddime” 43, I, 437-438.

821

İbn Ebî Şeybe, “Fedâil”, VII, 165.

822

Taberî, Kitâbü’r-riyâzi’n-nâzire, II, 67.

823

Kurtubî, a.g.e., III, 352.

824

xv. Hz. Ömer, Kur’an eğitimi alan çocuklara Beytü’l-Mâl’den maaş bağlamıştır. Bu eğitimden hür, köle ayrımı yapmaksızın toplumun her kesiminin istifadesini sağlamıştır.⁸²⁵ Hz. Ömer’in bu tavrı toplumda Kur’an kültürünün korunmasına yönelik bir önlem ve katkı olduğu olduğu için kayda değerdir.

xvi. Hz. Ömer şöyle demiştir: “Resûlullah ile birlikte bulunuyordum. Yolumuz, namaz kılmakta olan Abdullah b. Mes‘ûd’un yakınından geçti. Resûlullah şöyle buyurdu: ‘Bu Kur’an okuyan kimdir?’ ‘Bu Abdullah’tır.’ denildi.⁸²⁶ Bunun üzerine şöyle buyurdu: ‘Abdullah, Kur’an-ı Kerîm’i indirildiği gibi, aynı tazeliğiyle okumaktadır.’ ”⁸²⁷ Bu rivâyette ise Hz. Ömer’in, Peygamber’in (s.a.s) Kur’an’ı lafzına uygun okuyan kimseleri tasvip ettiğini anlatmak sûretiyle insanları bu okuyuşa teşvîki söz konusu olmaktadır. Yine Hz. Ömer’in: “Kur’an ile seslerinizi güzelleştiriniz.” dediği de rivâyet edilmiştir.⁸²⁸