KRONOLOJĠ

24

25

II. 2. 1. Batı Anadolu Erken Tunç Çağı Kronolojisi

Batı Anadolu Erken Tunç Æağı kronolojisinde en önemli bilgiler Tunç Æağı‟nın tamamında olduğu gibi, stratigrafisi iyi bilinen Troya ve Beycesultan‟dan elde edilmiĢtir⁴⁹.

Geç Kalkolitik Æağ‟dan Erken Tunç Æağı‟na geçiĢ safhası; Troya, BeĢik-Yassıtepe, Kumtepe, Bakla Tepe, Liman Tepe, Kusura, Seyitömer Höyük, Küllüoba, Kaklık Mevkii, Ilıpınar, Kuruçay, Aphrodisias ve Beycesultan‟da; Doğu Ege Adaları‟nda Emporio ve Poliochni‟de tespit edilmiĢtir. Bu geçiĢ dönemi yaklaĢık olarak M.Ö. 3300/ 3200- 3000/ 2900 arasında en kısa 100, en uzun 300 yıl sürmüĢtür⁵⁰. Söz konusu iki dönem arasında kültürel açıdan çok büyük bir farkın olmaması, aynı zamanda Batı Anadolu‟da kültürel devamlılığın olduğunu göstermektedir. Megaron mimarisi, seramik kaplar ve metal eserlerin öncüleri bu dönemde ortaya çıkmıĢ ve ETÆ I‟de geliĢmeye devam etmiĢtir. Koyu yüzlü el yapımı seramik bölgenin tamamında karakteristiktir. Batı Anadolu madenciliğinin temeli bu dönemde atılmıĢtır. Batı Anadolu‟da Geç Kalkolitik Æağ ve Erken Tunç Æağı I için

49 Korfmann 1997a, s. 213- 215; French 1969a, s. 145.

50 Korfmann 2001, s. 203- 204; Korfmann 2000b, s. 6, Abb. 6; Korfmann 1989, s. 271;

KoĢay&Sperling 1936, s. 24 vd.; Korfmann ve diğ. 1995; Sperling 1976; Özkan&Erkanal 1999, s. 12;

Kouka 2002, Tab.1; Erkanal 1999, s. 326 vd.; ġahoğlu 2005, Fig. 2; Lamb 1936b, s. 4 vd.; TopbaĢ 1994, s. 297- 300; Ġlaslı 1996, s. 1- 5; Bilgen 2008, s. 321 vd.; Efe 1988, s. 116 vd., Abb. 98; Efe 1998, s. 152, Res.1.; Efe&Ġlaslı&TopbaĢ 1995, s. 358- 360, Fig. 1; TopbaĢ&Efe&Ġlaslı 1998, s. 33 vd.; Roodenberg&Thissen&Buitenhuis 1989-1990, s. 76- 79, Tab. 1, 2; Duru 1996, s. 1 vd.; Berti 1993, s. 120; Lloyd&Mellaart 1962, s. 112- 113, s. 264; Hood 1981, s. 90; Benvenuti 2007, s. 199 vd.

26

kronolojik ve kültürel devamlılığı gösteren Kilya tipi idoller oldukça karakteristiktir⁵¹.

Batı Anadolu ETÆ I kronolojisinin oluĢturulmasında yardımcı olan arkeolojik malzeme Kanlıgeçit, Karaağaçtepe/ Protésilaos Tümülüsü, Troya, Kumtepe, BeĢiktepe, Bakla Tepe, Liman Tepe, Larissa-Höyücek, Yortan, Ilıpınar, Kusura, Demircihüyük, Küllüoba, Aphrodisias, KarataĢ-Semayük, Kuruçay, Beycesultan ve Ġasos‟da bulunmuĢtur. Doğu Ege Adaların‟da ise Poliochni, Thermi, Emporio, Heraion-Samos yerleĢimlerinde tespit edilmiĢtir. Söz konusu yerleĢimlerden elde edilen bilgilere göre bu dönemin yaklaĢık olarak M.Ö. 3100/ 3000- 2700/ 2500 tarihleri arasında 400- 500 yıllık bir süreci kapsadığı anlaĢılmaktadır. ETÆ II ve III‟e göre oldukça uzun sürmüĢtür. ETÆ I hem yerleĢim yerleri hem de mezarlık alanlarında tespit edilmiĢtir. Bu dönemde yerleĢim yerlerinin ve mezarların sayısındaki artıĢ nüfusun arttığına iĢaret etmektedir. Bir önceki dönemde olduğu gibi, koyu yüzlü, perdahlı, el yapımı seramik karakteristiktir. Söz konusu seramik bölgenin kendi içinde yerel karakterde geliĢen formlardan oluĢmaktadır. Ayrıca bu dönemde yaygın olarak karĢımıza çıkan, boynuz kulp ve ağızdan organik birleĢen kulp türü gibi Balkan kökenli örnekler dönem için karakteristiktir. Diğer taraftan yerleĢimlerin büyük çoğunluğunda surların ortaya çıkması, bu dönemde Batı Anadolu‟da kent kavramının temelinin oluĢmaya baĢladığının bir iĢaretidir⁵².

51 Takaoğlu 2005, s. 38; Mellink 1992, s. 213.

52 Özdoğan&Parzinger&Karul 1999, s. 147; Demangel 1926, s. 2- 6, Fig. 2; Korfmann 2000b, s. 6, Abb. 6; Korfmann ve diğ. 1995, s. 260- 261; Korfmann 1989, s. 271; Özkan&Erkanal 1999, s. 12;

Kouka 2002, Tab. 1; Derin&Özkan 1999, s. 113; ġenyürek&Gültekin&Dönmez 1950, s. 487- 494;

Kamil 1982, s. 62, Tab. 2; Roodenberg&Thissen&Buitenhuis 1989-1990, s. 76- 79, Tab. 1, 2; Lamb 1936b, s. 4 vd.; Korfmann&Kromer 1993, s. 139 vd.; Efe&Efe 2007, s. 252- 259; Warner 1994,

27

ETÆ II ile birlikte yerleĢim yeri ve mezarlıkların sayısının oldukça arttığı görülmektedir. Kanlıgeçit, Karaağaçtepe/ Protésilaos Tümülüsü, Troya, Hanay Tepe, Kumtepe, Bakla Tepe, Liman Tepe, Ulucak Höyük, Larissa- Höyücek, Bayındırköy-Ovabayındır, Yortan, Ġasos, Gavurtepe, KarataĢ-Semayük, Bademağacı, Beycesultan, Kuruçay, Kusura, Bozüyük, Æukurhisar, Küçükhöyük, Seyitömer Höyük, Küllüoba, Kaklık Mevkii, Karaoğlan Mevkii, Ilıpınar ve Doğu Ege Adaları‟nda Poliochni, Thermi, Heraion-Samos, Emporio‟da ETÆ II‟ye tarihlenen arkeolojik malzeme ele geçmiĢtir. Söz konusu dönem yaklaĢık olarak M.Ö. 2800/ 2600- 2500/ 2300 tarihleri arasında 300 yıllık bir süreci kapsamaktadır⁵³. Troya I‟in sonlarına doğru ETÆ II‟nin baĢladığı kabul edilmektedir⁵⁴. Bu dönemde özellikle Kilikya‟daki Tarsus ile önemli bağlantılar mevcuttur⁵⁵. P. Z. Spanos, Troya‟da ele geçen eserlerin tipolojik

Tab. 11; Duru 1996, s. 1 vd.; Lloyd&Mellaart1962, s. 112- 113, s. 264; Benvenuti 2007, s. 199 vd.;

Lamb 1936a, s. 211; Hood 1981, s. 90; MilojĦiĤ 1961, Abb. 3.

53Özdoğan&Parzinger&Karul 1997, s. 8; Demangel 1926, s. 2- 6, Fig. 2; Korfmann 2000b, s. 6, Abb.

6; Lamb 1932, s. 112 vd. ; Korfmann ve diğ. 1995, s. 260- 261; Özkan&Erkanal 1999, s. 12; ġahoğlu 2005, Fig. 2; ġenyürek&Gültekin&Dönmez 1950, s. 487- 494; Akurgal 1958, s. 156-157; Kamil 1982, s. 62, Tab. 2; Berti 1993, s. 120; Meriç 1990, s. 179- 190; Joukowsky 1986, s. 160, s.175- 176, Tab. 5; Warner 1994, Tab. 11; Duru 1996, s. 1 vd.; Lloyd&Mellaart1962, s. 112- 113, s. 264; Duru 2008, s. 18; Lamb 1936b, s. 4 vd.; Körte 1899; Efe 1988, s. 80 vd., s. 161; Gürkan&Seeher 1991, s. 39 vd.; Bilgen 2008, s. 321 vd.; Efe 2007a, Fig. 18; TopbaĢ&Efe&Ġlaslı 1998, s. 21, s. 33 vd., s. 55;

Roodenberg&Thissen&Buitenhuis 1989-1990, s. 76- 79, Tab. 1, 2; Benvenuti 2007, s. 199 vd. ; Lamb 1936a, s. 211; MilojĦiĤ 1961, Abb. 3; Hood 1981, s. 90.

54 Mellink 1986, s. 145; P.Z. Spanos Troya II‟nin baĢlangıç safhalarının ardından, III ve IV‟ü Erken Tunç III‟e tarihlemektedir, detaylı bilgi için bkz. Spanos 1968, s. 96, M.Ö. III. Binin üçüncü çeyreğine tarihlenmektedir.

55 Mellink 1986, s. 139 vd.; 1992, s. 216- 217.

28

incelemesine dayanarak ortaya koyduğu II. Troya kronolojisi için M.Ö. 2450- 2050 tarihlerini önermiĢtir⁵⁶. ETÆ II sonunda Thermi ve Beycesultan‟da yerleĢimde bir kesinti olmuĢtur. Söz konusu kesinti Aphrodisias‟ta ETÆ II‟nin tamamında vardır.

ETÆ II sonundaki bu kesinti Luvi göçlerine bağlanmaktadır. Bakla Tepe, Bademağacı, Kuruçay ve Demircihüyük‟te ise yerleĢim sona ermiĢtir⁵⁷. ETÆ II ile birlikte madencilik ve ticarette olan geliĢmelere paralel olarak sadece Batı Anadolu‟da değil, tüm Önasya‟da gözlemlenebilen kültürel bir geliĢim olmuĢtur.

Bölgeler arası kültürel iliĢkilerin artması bazı arkeolojik eserlerin geniĢ bir coğrafyada aynı anda karĢımıza çıkmasına neden olmuĢtur. Bu dönemle birlikte Batı Anadolu kronolojisi için önemli karĢılaĢtırma malzemesi ortaya çıkmaya baĢlamaktadır. ETÆ II baĢından itibaren çark yapımı seramiğin ortaya çıkması önemli bir teknolojik geliĢmedir⁵⁸. Bu dönemden itibaren ETÆ III sonuna kadar kırmızı astarlı ve perdahlı, elde veya çarkta yapılmıĢ seramik Batı Anadolu ve Doğu Ege Adaları‟nın tamamı için karakteristiktir. Æark yapımı tabak, depas, tankard, sepet kulplu emzikli çaydanlık türü formlar ETÆ II‟de ilk kez ortaya çıkan

56 Söz konusu tarihler ETÆ II ve III‟ü kapsamaktadır. Diğer taraftan II. Troya‟nın sonlarının Mezopotamya Akad Hanedanlığı ile çağdaĢlığını ortaya koymuĢtur. Bkz. Spanos 1968, s. 106.

57 Mellaart 1967, s. 28, s. 30; Joukowsky 1996, s. 144. Luvi göçleriyle bağlantılı olduğu düĢünülen ETÆ II sonu kesintisinden sonra ETÆ III boyunca Batı Anadolu‟ da kültürel anlamda çok büyük değiĢikliklerin olmaması ve luvi göçünün somut delilleri olmaması nedeniyle, söz konusu göçe Ģüpheyle bakılmaktadır. Söz konusu kesintiler, yerleĢimlerin birbiriyle mücadelesi sonucunda olmuĢ olmalıdır.

58 Blegen ve diğ. 1950, s. 205.

29

formlardır. Bu dönemde Batı Anadolu‟da artık mimaride merkezi yapı ve Ģehri çevreleyen surlarla birlikte siyasi otoritenin ortaya çıktığı görülmektedir⁵⁹.

Batı Anadolu‟da ETÆ III tabakaları açığa çıkartılan Kanlıgeçit, Troya, Kumtepe, Liman Tepe, Panaztepe, Yortan, Aphrodisias- Akropolis, KarataĢ-Semayük, Beycesultan, Gavurtepe, Harmanören- Göndürle, Kusura, Seyitömer Höyük, Aharköy, Bozüyük, Küllüoba, Kaklık Mevkii, Æukurhisar, Ilıpınar ve Doğu Ege Adaları‟nda Poliochni, Heraion-Samos, Emporio gibi yerleĢimler ETÆ III kronolojisi için önemli bilgiler vermektedir. YaklaĢık olarak M.Ö. 2400/ 2300- 2100/

2000 yıllarına tarihlenen bu dönem Batı Anadolu‟da 300 yıl sürmüĢtür⁶⁰. ETÆ III M.

Mellink‟e göre Troya II yerleĢimi sonlarından baĢlayıp Troya‟da III., IV. ve V. kenti kapsamaktadır⁶¹. Troya V aynı zamanda Orta Tunç Æağı‟na geçiĢ tabakasıdır. ETÆ III ile birlikte ticaret ve madenciliğin önemli geliĢme gösterdiği, üretimdeki artıĢ ve buna bağlı olarak ürün fazlalığının ortaya çıkması arkeolojik kanıtlardan anlaĢılmaktadır. Zenginlik, güç ve saygınlık gösteren metal objelere tüm Önasya‟da olduğu gibi Batı Anadolu‟da da rastlanmaktadır. Bu dönemde örneğin toggle-pin gibi metal eserlerin ve Suriye ĢiĢesi gibi seramik kapların gösterdiği gibi Mezopotamya

59 Mellink 1992, s. 216.

60 Özdoğan&Parzinger&Karul 1999, s. 147; Korfmann 2001, s. 203-204; Sperling 1976, s. 305 vd.;

ġahoğlu 2005, Fig. 2; Erkanal 1987, s. 253 vd.; Kamil 1982, s. 62, Tab. 2; Joukowsky 1986, s. 160, s.

175- 176, Tab. 5; Warner 1994, Tab. 11; Lloyd&Mellaart1962, s. 112-113, s. 264; Meriç 1990, s. 179-190; Özsait 1997, s. 457, s. 462; Lamb 1936b, s. 4 vd.; Bilgen 2008, s. 321 vd.; Bittel&Otto 1939, s. 5 vd.; Körte 1899; Efe 2007a, Fig. 18; TopbaĢ&Efe&Ġlaslı 1998, s. 33 vd.; Efe 1988, s. 80 vd.;

Roodenberg&Thissen&Buitenhuis 1989- 1990, s. 76- 79, Tab. 1, 2; Kouka 2002, Tab. 1; MilojĦiĤ 1961, Abb. 3; Hood 1981, s. 90.

61 Mellink 1992, Tab. 3.

30

bağlantılarının yoğun olduğu görülmektedir. ETÆ III ile birlikte çark yapımı kırmızı astarlı ve perdahlı seramikte artıĢ görülmektedir. Diğer taraftan depas, tankard, çark yapımı tabak, insan yüzlü kaplar, ördek biçimli askos, Suriye ĢiĢesi türü kaplar bu dönemde geniĢ bir coğrafyada yaygın bir Ģekilde görülen karakteristik formlardır.

Söz konusu kaplar aracılığıyla kronolojik bakımdan Ege Dünyası, Orta Anadolu, Mezopotamya ve Suriye ile bağlantılar kurularak, ETÆ III Batı Anadolu kronolojisi daha sağlam bir zemine oturtulmaktadır⁶². Troya hazinelerinin ait olduğu Troya⁶³, bir yöneticinin oturduğu kent olarak karĢımıza çıkmaktadır. Benzer bir durum Beycesultan‟ın ETÆ III‟e tarihlenen 6-12. tabakalarında da⁶⁴ gözlemlenmektedir.

ETÆ III Dönemi Anadolu‟da kentleĢmenin artmasına bağlı olarak yerel kent beyliklerinin ortaya çıktığı dönemdir. Bu dönemde Batı Anadolu‟da henüz yazı olmamakla birlikte, varlığına Ģüphe ile yaklaĢtığımız Dorak‟da bir mezarda ele geçtiği belirtilen, ahĢap taht biçimindeki bir sandalyeye çakılmıĢ altın levha biçimindeki Eski Mısır firavun kartuĢu üzerinde Mısır Firavunu Sahure‟nin (M.Ö.

2487- 2473) adı geçmektedir⁶⁵. Ancak bu buluntunun nerede olduğu günümüzde bilinmemekle birlikte, fotoğrafının olmaması, gerçek bir kazı buluntusu olup olmadığı konusunda tartıĢma yaratmaktadır⁶⁶. Son senelerde önem kazanan

62 Mellaart 1967, s. 30 vd..

63 Traill 2000, s. 17 vd..

64 Lloyd&Mellaart 1962, s. 58.

65 Mellaart 1959b, s. 754. 162 yıl süren 5. Sülale M.Ö. 2521- 2359‟a tarihlenmektedir. Bkz. Parzinger 1993, s. 288- 289.

66 Muscarella 2000, s. 141.

31

kesin tarihleme yöntemlerinden elde edilen veriler, Batı Anadolu Erken Tunç Æağı kesin kronolojisinin kurulmasında yardımcı olmaktadır.

Dönem Buluntu Yeri C14 Tarihleri

GKÆ Aphrodisias-Pekmez

Höyük VIII- VII

M.Ö. 4430-3520

GKÆ Kuruçay 6 M.Ö. 4420-3490

GKÆ Beycesultan XXVIII M.Ö. 3645-3365 GKÆ BeĢik-Yassıtepe Troya I

Öncesi M.Ö. 4195-4180

M.Ö. 3100-2900

GKÆ Kumtepe IB M.Ö. 3370-2910

GKÆ/ETÆ I Ilıpınar IV M.Ö. 4850- ?

GKÆ/ETÆ I Troya I M.Ö. 4050-2920/2699

ETÆ I Kumtepe IC M.Ö. 2900-2670

ETÆ I Küllüoba 2 M.Ö. 2862-2809

ETÆ I Demircihüyük H-E M.Ö. 3015-2635 ETÆ I/II Ilıpınar IIIA M.Ö. 2850-2600

ETÆ II Küllüoba IVC M.Ö. 2603-2487

ETÆ II-III Troya II

Erken

M.Ö. 2650-2570