COĞRAFYA

Üç tarafı denizlerle çevrili Anadolu; Asya ile Avrupa kıtaları arasında doğu-batı doğrultusunda uzanan konumuyla birbirinden farklı iklim kuĢaklarına sahip bölgelerden oluĢan bir yarımadadır¹⁹. Kültürün oluĢumunda hiç Ģüphesiz Coğrafi çevre koĢullarının da etkisi vardır. Ancak Tarih öncesi çağlara doğru gittiğimizde iklim koĢulları ve ona bağlı olarak belirlenen bitki örtüsü, su düzeni ve toprak oluĢumunun zaman içinde farklılıklar gösterebilen oluĢumlar oldukları da unutulmamalıdır²⁰.

II. 1. 1. Batı Anadolu Coğrafyası

Batı Anadolu Bölgesi Ege Denizi kıyısından içeriye doğru uzanarak Orta Anadolu ile birleĢmektedir. Bu sınırın batısında Ġç Batı Anadolu eĢiğinin yüksek toprakları doğudaki Ġç Anadolu‟nun Yukarı Sakarya ve Konya bölümleri üzerinde yükselmektedir. Batı Anadolu‟daki uzun vadilerle ayrılan çukur alanlar, kara içine sokulup ve hatta bazı dallara ayrılarak Ġç Batı Anadolu eĢiğine dayanmaktadır. Doğu-batı yönündeki bu vadilerdeki ırmaklar Ege Denizi‟ne akmaktadır. Bakırçay, Gediz, Küçük Menderes ve Büyük Menderes nehirlerinin alüvyonları zamanla Batı Anadolu sahil kesimini doldurarak daha önceleri sahilde yer alan ve bir limanı olan antik/

Protohistorik kentlerin kıyıdan içerde kalmasına neden olmuĢtur. Örneğin Küçük

19 Güngördü 2003, s. 1- 7.

20 Erinç 1980, s. 65- 66.

18

Menderes nehri alüvyonları zamanla Efes kenti limanını, Büyük Menderes nehri ise Milet kentini sahilden içeride bırakmıĢtır. Ayrıca bu dönemde Bafa gölü bir körfez durumundaydı. Latmos Körfezi olarak adlandırılan bu yerde Herakleia kenti bulunurdu. Bu körfez de antik kentler gibi zamanla Büyük Menderes Nehri alüvyonlarıyla dolarak günümüzde bir göl haline gelmiĢtir ²¹. IV. Jeolojik Zamanda Ege Denizi henüz oluĢmamıĢ ve kara görünümündeydi. Esnekliğini yitiren Ege karasının sulara gömülmesi sonucu oluĢan Batı Anadolu sahil kesimi kıyı çizgisinin sürekli değiĢtiği bilinmektedir²². Batı Anadolu sahil kesiminin Prehistorik çağlardan itibaren denize dökülen nehirlerin taĢıdığı alüvyonlar ile sürekli değiĢikliğe uğramıĢ olduğu anlaĢılmaktadır. Özellikle Gediz ve Büyük Menderes nehirleri Ġç Batı Anadolu‟nun kenarına kadar uzanmaktadır²³. Ġzmir Körfezi Batı Anadolu sahil kesiminde yerleĢim için en uygun yerdir. Körfez, Gediz Nehri‟nin taĢıdığı alüvyonlarla iç deniz görünümünü kaybederek delta özelliği kazanmıĢtır. Batı Anadolu Bölgesi Gediz Vadisi aracılığıyla Orta Anadolu platosuyla bağlantılıdır²⁴. Orta Anadolu ile bugün de olduğu gibi bağlantıyı sağlayan en önemli doğal yollar Batı Anadolu‟daki vadilerdir. Bölgede birden yükselen ancak fazla devamlı olmayan dağlar ovalarla ayrılmaktadır²⁵. Bu nedenle doğu-batı hatta kuzey-güney doğrultularında ulaĢıma engel yaratmazlar. Büyük iklim farkları olmamakla beraber kıyıda genel olarak Akdeniz iklim Ģartları hâkimdir. Doğuya doğru gittikçe deniz etkisinin azalması ve yükseltinin artmasına bağlı olarak iklim karasal özellikler

21 Darkot&Tuncel 1978, s. 22- 23.

22 Yücel 1953, s. 279.

23 Darkot &Tuncel 1978, s. 11.

24 Erkanal 1996, s. 70, s. 76.

25 Darkot &Tuncel 1978, s. 1- 5.

19

kazanır. UlaĢım bakımından dağlık MenteĢe yöresinin bir kısmı hesaba katılmayacak olursa, Batı Anadolu; doğu- batı doğrultulu bu doğal yollar aracılıyla Orta Anadolu‟ya bağlanmaktadır. Bütün yolların Ġzmir‟de birleĢtiği gözlenir. Bu ulaĢım Kütahya ve Afyon‟daki vadiler aracılıyla sağlanmaktadır. Burası Coğrafi ve kültürel açıdan iki bölgeyi birbirine bağlayan bir eĢiktir²⁶. Bu doğal geçitler Tarih boyunca Batı Anadolu‟yu Orta Anadolu‟ya bağlamıĢ ve kültürlerin aktarılmasını sağlamıĢtır.

Batı Anadolu‟da dağların kıyıya dik olması sonucu enine yapılı kıyılar vardır. Bu dağların doğu- batı doğrultulu çukurlarla kesintiye uğramaları ve IV. Jeolojik Zamanda Anadolu ile Balkan Yarımadası arasındaki bir kara parçasının çökerek sular altında kalması girintili ve çıkıntılı bir kıyı Ģekliyle beraber çok sayıda ada oluĢturmuĢtur²⁷ . Bu adalardan Midilli‟deki Thermi ve Limni Adası‟ndaki Poliochni M.Ö. III. Bin yerleĢimleri bakımından önemlidir. Ġzmir, Ġasos ve Bodrum (Halikarnas) gibi geniĢ körfezler ile körfez iken Latmos ve Kyme gibi dolmuĢ liman kentleri vardır. Akarsuların getirdiği alüvyonlarla antik dönemlerden günümüze kadar sürekli olarak kıyı dolmaktadır. Aynı Ģekilde vaktiyle Troya‟nın gemilerine güvenli bir sığınak sağlayan BeĢike Limanı²⁸, Holocene Zamanında oluĢmuĢ ve Tunç Æağları‟nda alüvyonlarla dolmaya baĢlamıĢtır²⁹. AraĢtırma bölgemizin kuzeyinde büyük bir kısmı Æanakkale sınırları içinde yer alan Biga Yarımadası bulunmaktadır.

Batıda Kumkale Burnu‟ndan doğuda Gönen Æayı Vadisi‟ne kadar uzanan Biga Yarımadası vadilerle yarılmıĢ tepelik görünümünde olup, çoğu Kaz Dağları‟ndan

26 Darkot &Tuncel 1978, s. 6.

27 Darkot &Tuncel 1978, s. 19; Güngördü 2003, s. 29.

28 Texier 2002, s. 31- 35.

29 Kayan 1991, s. 90.

20

doğan akarsu boyları ve bunların uçlarında az yer tutan çukur ovalarla çevrelenmiĢtir³⁰.

Ġç Anadolu Bölgesi Yukarı Sakarya bölümünde bulunan EskiĢehir yöresi kültürel açıdan Erken Tunç Æağı‟nda Batı Anadolu‟ya bağlıdır. EskiĢehir yöresi aynı zamanda Orta Anadolu ile Batı Anadolu arasında coğrafi ve kültürel açıdan bir geçiĢ bölgesi niteliğindedir. Sakarya Nehri‟ne dökülen Porsuk Æayı EskiĢehir yöresini ikiye bölmektedir. Porsuk Ovası (EskiĢehir Ovası), Sündiken, Sivrihisar ve Türkmen dağları yörenin önemli reliefleri arasındadır. Yörenin tamamında otsu bitkilerden oluĢan stepler ve karasal iklim hâkimdir³¹.

II. 1. 2. Orta Anadolu Coğrafyası

Orta Toroslar ve Karadeniz dağları arasında kalan Orta Anadolu batıda 1000 m, doğuda 1500 m yüksekliğe ulaĢan bir çukurdur. Etrafı dağlarla çevrili olan bölge akarsularla yarılmıĢ platolardan oluĢmaktadır. Coğrafi özelliklere bağlı olarak Yukarı Sakarya, Konya, Orta ve Yukarı Kızılırmak olmak üzere dört bölüme ayrılmıĢtır. Bölgenin tamamında karasal iklim özellikleri görülmektedir³². Bölgeyi diğer bölgelerden ayıran sınır, genellikle dağlık alanlardan geçmektedir. Dolayısıyla bölgenin sınırlarının belirlenmesinde yeryüzü Ģekilleri, baĢka bir değiĢle morfolojik öğeler oldukça önemlidir³³.

30 Ercan 1996, s. 1.

31 Yazıcı 2002, s. 28- 30, s. 35.

32 Güngördü 2003, s. 167- 169.

33 Yazıcı 2002, s. 9.

21

Yukarı Kızılırmak bölümü Ġç Anadolu‟nun en yüksek ve en engebeli bölümüdür.

Sivas ili ile Yozgat ve Kayseri‟nin bir kısmını kaplayan bölüm, birbirinden dar boğazlarla ayrılan Ġmranlı, Zara, Hafik, Sivas, Yıldızeli, ġarkıĢla, Gemerek, Uzunyayla ve Yukarı Æekerek yaylalarından oluĢmaktadır³⁴. Orta Kızılırmak bölümü yüzölçümü bakımından bölgenin en geniĢ bölümdür. Kızılırmak bu bölüm içinde geniĢ bir yay çizdikten sonra, kuzeydoğuya doğru yönelerek Ġskilip dolaylarında Karadeniz Bölgesi‟ne geçmektedir. Kızılırmak yayı içinde kalan alan hafif dalgalı yüksek düzlüklerden oluĢmaktadır. Bu düzlüklerin arasından Kızılırmak‟ın önemli bir kolu olan Delice Irmağı geçmektedir. Bu ırmağın kuzeyinde Bozok yöresi, güneyinde KırĢehir yöresi bulunmaktadır. Kızılırmak yayının içinde yer alan Bozok Platosu oldukça yüksek bir alandır³⁵. Kızılırmak yayı ve Orta Torosların etekleri arasında yer alan Orta Kızılırmak bölümünün güney kesimine Kayseri-Niğde yöresi adı verilmektedir. Volkanik kökenli Hasan Dağı-Melendiz ve Erciyes Dağı yörenin en yüksek dağlarıdır. Ürgüp-Göreme Platosu yörenin çağlar boyunca yerleĢilen önemli bir düzlüğüdür³⁶. Orta Anadolu‟nun en düz yeri Konya bölümüdür. Tuz Gölü, AkĢehir ve Konya yörelerinden oluĢan bölüm, güneyde Toros Dağları‟nın iç sırasıyla, kuzeydoğuda Melendiz Dağları, kuzeyde Obruk Platosu ile çevrelenmiĢtir.

Konya bölümü doğu-batı yönünde uzanan büyük bir çukur ve onu çevreleyen platolardan oluĢmaktadır³⁷. Sakarya Nehri‟nin sularını topladığı yukarı çığırını kaplayan Yukarı Sakarya bölümü, Sakarya Nehri boyundaki ovalar ile bunlar

34 Yazıcı 2002, s. 12.

35 Güngördü 2003, s. 22- 23.

36 Yazıcı 2002, s. 16- 23.

37 Yazıcı 2002, s. 23 vd..

22

arasındaki dağ sıraları ve yaylalardan oluĢmaktadır. Bölüm EskiĢehir ve Ankara olmak üzere iki yöreye ayrılmaktadır. Sakarya ile Kızılırmak nehirleri arasında kalan Ankara yöresinin baĢlıca relief elemanlarını Bala Yaylası, Mürted ve Balaban ovaları, Ġdris, AyaĢ, ve Elma dağları oluĢturmaktadır. Batıya doğru Ankara ve Haymana platolarına geçilir. Buradaki çöküntü alanlar; Ankara, Æubuk, Polatlı ve EskiĢehir Ovası ile Sakarya Havzası‟dır³⁸. Yukarı Sakarya bölümünün batısında yer alan EskiĢehir yöresi Erken Tunç Æağı‟nda kültürel açıdan Batı Anadolu içinde değerlendirilmektedir. Ġç Anadolu‟nun tamamında otsu bitkilerden oluĢan stepler ve karasal iklim Ģartları hâkimdir³⁹.

Bölgedeki ovaları sulayan YeĢilırmak, Kızılırmak ve Sakarya nehirleri Karadeniz‟e dökülmektedir⁴⁰. Tuz Gölü ve Göller Bölgesi ise birer kapalı havzadır.

Doğuya doğru yükselen bölgenin güneydoğusu sönmüĢ volkanlardan dolayı volkanik arazi görünümündedir⁴¹.

Karadeniz Bölgesi‟nin Orta Karadeniz bölümü Erken Tunç Æağı‟nda kültürel açıdan Orta Anadolu içinde değerlendirilmektedir. Æorum‟un kuzeyinde Kızılırmak‟ın Karadeniz‟e döküldüğü yerde Bafra Ovası ile YeĢilırmak‟ın oluĢturduğu ÆarĢamba Ovası baĢlıca delta ovalardır⁴². Orta Karadeniz bölümünde dağların denize paralel uzanması nedeniyle kıyı Ģeridi fazla girintili çıkıntılı değildir.

Bu husus kuzey rüzgârlarına karĢı gemileri muhafaza eden limanların kısıtlı olmasına

38 Güngördü 2003, s. 22- 23.

39 Yazıcı 2002, s. 30, s. 35.

40 Güngördü 2003, s. 22 vd..

41 Güngördü 2003, s. 22- 23.

42 Güngördü 2006, s. 404 vd..

23

neden olmuĢtur⁴³. Æorum‟un kuzeyinden Karadeniz‟e kadar uzanan alanda iklimde deniz etkisinin önemli bir rolü vardır. Deniz özellikle sıcaklık farkları ve yıllık yağıĢ oranı üzerinde etkili olmaktadır⁴⁴. Kuzey Anadolu Dağları‟nın denize bakan yamaçları sık ormanlarla kaplı olduğu halde içe bakan yamaçlar daha çoraktır⁴⁵.

Orta Anadolu Tarih boyunca doğudan gelen yolların birleĢip batıya dağıldığı doğal bir kavĢak niteliğindedir. Alaca Höyük‟ün kuzeyi ve Orta Karadeniz Bölgesi, özellikle Kızılırmak ve YeĢilırmak nehirleri arasındaki bölge coğrafi bakımdan olduğu gibi kültürel açıdan da bir bütünlük göstermektedir⁴⁶. Diğer taraftan Orta Anadolu‟nun kuzeyinde Sakarya Nehri boyunca sıralanan Ankara ve çevresindeki yerleĢimler Batı Anadolu‟ya vadiler aracılığıyla açılan farklı bir coğrafyaya ve kültürel yapıya sahiptir.

43 Güngördü 2006, s. 26.

44 Güngördü 2006, s. 46.

45 Güngördü 2006, s. 47.

46 Özgüç 1964a, s. 30.

24