M. Ö. 2650-2350 Geç
III. B. ORTA ANADOLU
III. B. 1. Acemhöyük
Aksaray‟ın 18 km kuzeybatısındaki YeĢilova ilçesinde bulunmaktadır (Hrt.1)
160. Acemhöyük 1962-1988 yılları arasında N. Özgüç baĢkanlığında kazılmıĢtır. 1989 yılından itibaren A. Öztan baĢkanlığında yapılan kazılar devam etmektedir161. YerleĢim bir höyük ile güneyinde yalnız Asur Ticaret Kolonileri Æağı‟nda yerleĢim görmüĢ bir AĢağı ġehir‟den oluĢmaktadır. Bu dönemden sonra hem AĢağı ġehir hem
157 French 1969b, s. 55, Pl. 15, 18- 19; Derin&Öner 1997, s. 411- 417; Derin&Özkan 1999, s. 113, s.
117 vd.; Æilingiroğlu&Dedeoğlu 2007, s. 137 vd..
158 Mellaart 1959b, s. 754.
159 Varlıkları bilim insanlarınca Ģüpheli kabul edilen söz konusu eserler, tez kapsamında sadece karĢılaĢtırma malzemesi olarak göz önünde bulundurulmuĢtur. Muscarella 2000, s. 141.
160 Özgüç 1968, s. 2.
161 Özgüç 1968; Öztan 1991.
74
de höyük terk edilmiĢtir. Daha sonra höyük, Hellenistik-Roma Æağı‟nda yeniden iskân edilmiĢtir. Höyükte en erken yerleĢmenin M.Ö. III. Binde baĢladığı tespit edilmiĢtir162.
Tarih Dönem Yapı katı
M.Ö. 1900-1752* OTÆ I
OTÆ II
OTÆ III
M.Ö. 2400-1900/
C 14 M.Ö. 2659-2157**
OTÆ-ETÆ IV
ETÆ III V
ETÆ III/ETÆ II/
GeçiĢ Æağı
VI VII VIII IX ETÆ II X
ETÆ II XI
ETÆ II XII
Tablo 23. Acemhöyük kronolojisi ( Özgüç 1968, s. 4 vd.; Özgüç 1977, s.
624; Özgüç 1993, s. 520; Özgüç 1980, s. 620-621; Özgüç 1990, s. 72; Öztan 1989, s.
409; *Veenhof 2003, s. 58; Öztan 1993, s. 281; **Kuniholm 2001, s. 80)
Konumuzla bağlantılı buluntular IX. ve X. tabakada mezar buluntusu olarak ele geçmiĢtir.
III. B. 2. Ahlatlıbel
Ankara il merkezinin 14 km güneybatısında, Yalıncak köyü yakınında yer almaktadır (Hrt.1). 1933 yılında H.Z. KoĢay baĢkanlığında kazılmıĢtır. Yapılan kazılar sonucunda surla çevrelenmiĢ yerleĢimin ETÆ II-III‟e ait olduğu anlaĢılmıĢtır.
Son senelerde Ahlatlıbel seramiğini Demircihüyük örnekleriyle karĢılaĢtıran K.-K.
Bertram, yerleĢimin Erken Tunç Æağı baĢında hatta biraz daha erken baĢlamıĢ
162 Özgüç 1968, s. 3 vd..
75
olabileceği ihtimali üzerinde durmuĢtur163. YerleĢimde ele geçen 18 adet küp ve taĢ sanduka mezar, yerleĢim içine gömme âdetinin varlığını göstermiĢtir. Konumuzla bağlantılı eserler hem yerleĢim içinde yapılarda, hem de mezarlarda ele geçmiĢtir164.
III. B. 3. Alaca Höyük
Æorum‟dan yaklaĢık 50 km mesafedeki Alaca ilçesindeki höyük, Orta Anadolu‟nun kuzeyindeki Bozok Platosu‟nda yer almaktadır (Hrt.1). 19. Yüzyılın baĢlarından itibaren birçok gezginin dikkatini çeken höyükte, 1907 yılında T.
Makridi on beĢ gün süren bir kazı yapmıĢtır165. 1935 yılında R.O. Arık ve H.Z.
KoĢay baĢkanlığında ilk sistemli kazılara baĢlanmıĢtır. 1936-39 yılları arasında H. Z.
KoĢay, 1940-1983 yılları arasında H.Z. KoĢay ve M. Akok166, 1994-95 yıllarında Æorum Müze Müdürlüğü ile birlikte H. Baltacıoğlu araĢtırma ve kazı çalıĢmalarında bulunmuĢtur. A. Æınaroğlu baĢkanlığında 1997 yılında baĢlayan kazılar sürdürülmektedir. Alaca Höyük‟te yapılan kazılar sonucunda Kalkolitik Dönem‟den Osmanlı Dönemi‟ne kadar uzanan, dört kültür çağı ve 15 mimari tabaka belirlenmiĢtir. Bunların içinde 9-15. mimari katları içeren IV. kültür tabakası en eskisidir. Bu tabakadan sonra gelen III. Kültür tabakası 8-5. mimari tabakaları içermektedir. Erken Tunç Æağı bu iki kültür tabakasında 12-5. mimari katlarda karĢımıza çıkmaktadır167. 13. Tabaka arkeolojik buluntulara göre Geç Kalkolitik
163 Bertram 2008, s. 74.
164 KoĢay 1934, s. 3; Bittel 1936- 1937, s. 38; Yakar 1985b, s. 194- 195.
165 Arık 1937, s. 1- 5, ġek. 2; Gürsan-Salzman 1996, s. 1.
166 Arık 1937, s. 1 vd.; KoĢay 1937; KoĢay 1951; KoĢay&Akok 1966, 1973, 1976; Æınaroğlu&Genç 2000, s. 327.
167 Baltacıoğlu 1996, s. 91- 96; KoĢay 1951, s. 59.
76
Dönem‟den ETÆ I‟e geçiĢ çağı tabakası olarak değerlendirilmektedir. Yine arkeolojik buluntular ıĢığında, II. kültür tabakasının ilk tabakası olan 4.katın ise ETÆ III-OTÆ geçiĢ çağına ait olduğu anlaĢılmıĢtır168.
Gürsan-Salzmann’a göre T.
Özgüç’e göre
H. Z. KoĢay’a göre
Tarih Dönem Kültür Katı Yapı
katı Kral
Mezarları Kral
Mezarları Kral
Mezarları Kültür Katı Yapı
Katı Tarih Dönem
M.Ö.2100-1900 OTÆ‟ye geçiĢ
II
4 II 4 M.Ö.
2000-2100
M.Ö. III.
Binden II.
Bine GeçiĢ M.Ö.
2000 T, A, H 5. Kat
B, R
T, A1 III
Yangın tabakası
M.Ö.
2000-3000
ETÆ/Bakır Æağı M.Ö.
2400-2100
ETÆ III III 5 6
A, A1, B, C, D,
H, R, S E, T, T1
5 6 7 8 E, A1
6. Kat
A C L
7. Kat M.Ö.
2800-2400
ETÆ II III 7 8
F, K, L 8 M.Ö.
2500- M.Ö.
3500-2800 ETÆ I III 9 10 11 12
IV 9 10 11 12 13 14 15
M.Ö.
3000‟den önce
GKÆ
Ana toprak M.Ö.
3500- 4000
ETÆ I/
GKÆ
IV 13 14 15
Tablo 24. Alaca Höyük kronolojisi (Özgüç&Akok 1958, s. 29- 31; Özgüç 2002c, s.
469; Gürsan-Salzmann 1996, s. 275; KoĢay 1938, s. 169; KoĢay 1951, s. 59;
KoĢay&Akok 1973, Lev. XCIII)
Konumuzla bağlantılı kültürel iliĢkiler açısından önemli olan eserlerin büyük çoğunluğu III. kültür katındaki krali mezarlarda, çok azı yerleĢim içinde evlerde ele geçmiĢtir.
168 Gürsan-Salzmann 1996, s. 275.
77 III. B. 4. AliĢar
Yozgat‟ın 45 km güneydoğusundaki Sorgun ilçesindeki AliĢar köyünün 2,5 km kuzeyinde yer almaktadır (Hrt.1). AliĢar‟da 1927-1932 yılları arasında Chicago Üniversitesi Oriental Institute adına H.H. von der Osten baĢkanlığında kazı ve araĢtırmalar yapılmıĢtır. 1993-1994 yıllarında R. Lee Gorny tarafından kazı ve araĢtırmalar yapılmıĢtır169. AliĢar, Geç Kalkolitik Æağ‟dan Selçuklu-Osmanlı Dönemi‟ne kadar kesintisiz iskân edilmiĢtir. “Tepe (Mound/ M) ” olarak adlandırılan höyük kısmı ile eteğindeki “Teras (Terrace/ T)” kısmından oluĢmaktadır. 6-11 M ile 13-14 T tabakalarında Erken Tunç Æağı‟na ait hem tepe hem de teras kısmında yerleĢim izlerine rastlamıĢtır170.
Tarih Dönem
Tabakalar AliĢar Tepe/ M Teras /T
M.Ö. 2000-1900 ETÆ-OTÆ 5 M 12 T III
M.Ö. 2200-2000 ETÆ III B 6 M 12 T III
M.Ö.2400-2200 ETÆ III A 7 M 13 T Ib
M.Ö. 2700-2400 ETÆ II 11-8 M 14 T Ib
M.Ö. 3000-2700 ETÆ I B 14-12 M Ia
M.Ö. 3400-3000 ETÆ I A 15 Ib
M.Ö. 4500-3400 GKÆ 16-19 (?) 0-Ia
Tablo 25. AliĢar kronolojisi (Gorny 1990, Tab. 8; Mellink 1992, Tab. 3; Osten 1937a, Fig. 281)
Batı Anadolu ile kültürel iliĢkiler gösteren metal, piĢmiĢ toprak ve kemikten yapılmıĢ küçük buluntular, yerleĢim içindeki mezarlar ve evlerde ele geçmiĢtir.
169 von der Osten 1937a; von der Osten 1937b; Schmidt 1932; Gorny 1994.
170 Gorny 1990, Tab. 8; Mellink 1992, Tab. 3; von der Osten 1937a, Fig. 281; Yakar 1985b, s. 198.
78 III. B. 5. Asarcık Höyük / Ilıca
Ankara ili, AyaĢ ilçesi, Ilıca köyü yakınında yer almaktadır (Hrt.1). Höyükte 1963 ve 1964 yıllarında W. Orthmann baĢkanlığında kazılar yapılmıĢtır. Yapılan kazılar sonucunda ETÆ II‟den Roma-Galat Æağı‟nı kapsayan beĢ tabaka tespit edilmiĢtir. En erken tarihli yerleĢim ETÆ II-III‟e tarihlenen V. tabakadır 171.
Tarih Dönem Tabaka
Roma-Galat Dönemi
Hellenistik Æağ
I II M.Ö. 6.- 4. yy Geç Frig Æağı III
M.Ö. 2000-1500 OTÆ IV
M.Ö. 2100-2000 ETÆ III-OTÆ GeçiĢ Æağı
Va
M.Ö. 2600-2200 ETÆ II-III V
Tablo 26. Asarcık/ Ilıca kronolojisi ( Orthmann 1966b, s. 52)
Konumuzla bağlantılı küçük eserler ETÆ II ve ETÆ III-OTÆ GeçiĢ Æağı‟nı kapsayan V ve Va tabakalarında bulunmuĢtur.
III. B. 6. Balıbağı
Æankırı ili, merkez ilçesinde bulunan Balıbağı köyü yakınında yer alan ekstramural mezarlık alanıdır (Hrt.1). 1988-1990 yıllarında M. Süel yönetiminde kazılmıĢtır. Mezarlığın 300 m güneybatısında bulunan Sariçi Höyüğü‟nün mezarlığın yerleĢim yeri olduğu tahmin edilmektedir. TaĢ sanduka, küp ve basit toprak mezarların bulunduğu mezarlık alanı, ele geçen mezar buluntularına göre Erken Tunç
171 Orthmann 1966b, s. 27 vd..
79
Æağı sonu ve Orta Tunç Æağı baĢına tarihlenmiĢtir. Konumuzla bağlantılı eserlerin hepsi mezar buluntusu olarak küp ve taĢ sanduka mezarlarda ele geçmiĢtir172.
III. B. 7. Battal Höyük
Yozgat ili, Merkez ilçesine bağlı Battal köyünde yer almaktadır (Hrt.1).
Höyük ilk kez 1926‟da Orta Anadolu‟da araĢtırma yapan H. H. von der Osten tarafından tespit edilmiĢtir. Daha sonra 1961‟de W. Orthmann tarafından ziyaret edilmiĢ ve buradan ele geçen Erken Tunç Æağı seramiği incelenmiĢtir. Söz konusu buluntulara göre höyük, Erken Tunç Æağı boyunca iskân edilmiĢtir. Ayrıca Erken Tunç Æağı‟ndan Orta Tunç Æağı‟na geçiĢi gösteren bir tabaka da mevcuttur. Battal Höyük‟te ele geçen konumuzla bağlantılı tek eser Anadolu tipi çift kulplu bir bardaktır173.
III. B. 8. Bitik
Ankara ili, Kazan ilçesine bağlı Bitik Mahallesi‟nde yer almaktadır (Hrt.1).
1942 yılında R. O. Arık baĢkanlığındaki bir ekip tarafından kazılmıĢtır. Yapılan kazılar sonucunda höyükte M.Ö. V. Yüzyıla tarihlenen Klasik Æağ, Frig, Hitit ve Erken Tunç Æağı sonuna ait yerleĢimler tespit edilmiĢtir. Konumuzla bağlantılı tek eser olan kırmızı haç motifli bir çanak ETÆ III sonu, OTÆ baĢına tarihlenen ve GeçiĢ Æağı olarak adlandırılan dönem içinde ele geçmiĢtir174.
172 Süel 1989, s. 145 vd.; 1991, s. 205 vd.; Süel 1992, s. 129 vd..
173 von der Osten 1929, s. 158; Orthmann 1963a, s. 60- 61, s. 163, Taf. 87, 29/ 06.
174 Arık 1944, s. 350 vd.; Orthmann 1963a, s. 28.
80 III. B. 9. Boğazköy
Æorum ili, Boğazkale ilçesinin doğusunda yer almaktadır (Hrt.1). Boğazköy‟de 1882‟de K. Humann ve O. Puchstein, 1893‟de E. Chantre, 1906-1912 yılları arasında H. Wickler ve T. Macridy, 1931‟den 1970‟lere kadar K. Bittel kazı ve araĢtırmalar yapmıĢtır. 1978-1993 yıllarında P. Neve ve 1994-2004 yıllarında J. Seeher baĢkanlığında kazılmıĢtır175. 2005 yılından itibaren A. Schachner baĢkanlığında kazılara devam edilmektedir. Erken Tunç Æağı‟na ait buluntular Büyükkale V, Büyükkaya‟da, Kuzeybatı Terası 8c-d, 9 ve AĢağı ġehir 5. tabakalarda ele geçmiĢtir.
Söz konusu tabakalar ETÆ III ile ETÆ-OTÆ GeçiĢ Æağı‟na tarihlenmiĢtir.
Boğazköy‟ün yakın çevresinde Erken Tunç Æağı malzemesi veren bazı Prehistorik yerleĢmeler mevcuttur. Örneğin Boğazköy‟ün 6 km güneydoğusunda bulunan Æıradere‟de ele geçen buluntular Geç Kalkolitik- ETÆ I ile ETÆ II-III‟e tarihlenmiĢtir. Boğazköy Büyükkaya‟da en erken yerleĢim ETÆ II‟de baĢlamaktadır.
Boğazköy‟de yapılan kazılar sonucunda ETÆ II‟den Bizans Æağı sonuna kadar yerleĢim gördüğü anlaĢılmıĢtır176.
175 Naumann 1998, s. 25 vd.; Neve 1984; Neve 1995; Seeher 1996; Schachner 2008.
176 Bittel 1970, s. 28- 29, Boğazköy çevresindeki Kalkolitik ve Erken Tunç Æağı yerleĢimleri haritası için bkz. Fig.4; Seeher 2006, s. 200; Yakar 1985b, s. 203-204; Orthmann 1963a, Tab. 3.
81
Tarih Dönem Tabaka/ Küçük Buluntular Büyükkale Kuzeybatı
Terası AĢağı
ġehir Büyükkaya
M.Ö. 2000-1750 OTÆ IVd 8a
8b
4 OTÆ
M.Ö. 2100-2000 ETÆ-OTÆ GeçiĢ Æağı
Vc Vd
Ve Vf
8c
8d 5 ETÆ-OTÆ
M.Ö. 2300-2100 (?) ETÆ III Vg 9 5 ETÆ III
M.Ö. 2700-2400 (?) ETÆ II ETÆ II
Æıradere
M.Ö. 3500-2700 GKÆ/ETÆ I Æıradere
M.Ö. 5500-5000 KÆ Yarıkkaya KÆ
M.Ö. 6000 -5500 GNÆ/ KÆ ?
Tablo 27. Boğazköy kronolojisi (Orthmann 1963a, Tab.3, 6; 1963b, s.49 vd.;
Bittel 1950, s. 25; Bittel 1970, kronoloji Tab.; Yakar 1985b, s. 175; Shoop 2005, Abb. 2,17; Tab.B; Hachmann 1957, s. 62 vd.; Neve 1982, Tab.1, 3; Seeher 1999a, s.
418; Seeher 1999b, Abb.12)
Konumuzla bağlantılı kültürel iliĢkilere ıĢık tutan küçük buluntular, Büyükkale Vf ve Kuzeybatı Terası 8d-9 tabakalarında ele geçmiĢtir.
III. B. 10. Büyük Güllücek
Æorum ili Büyük Güllücek köyü yakınında, Alaca Höyük‟ün 15 km kuzeyinde yer almaktadır (Hrt.1). 1947-1949 yıllarında H. Z. KoĢay ve M. Akok baĢkanlığında kazılmıĢtır. Yapılan kazılar sonucu höyükte Frig Æağı, Hitit Æağı, Erken Tunç Æağı baĢı ve Kalkolitik Æağ olmak üzere dört kültür katı belirlenmiĢtir.
Konumuzla bağlantılı eserler yerleĢim içinde Geç Kalkolitik/ETÆ I‟e tarihlenen tabakada ele geçmiĢtir177.
177 KoĢay&Akok 1957, s. 1 vd..
82 III. B. 11. Dündartepe
Samsun ili, Merkez ilçesinin 3 km kadar güneydoğusunda Mert Irmağı kıyısında yer almaktadır (Hrt.1). Dündartepe Höyüğü üzerinde bulunan yatırdan dolayı Öksürüktepe olarak da adlandırılmaktadır. 1940 yılında K. Kökten tarafından tespit edilen höyük, aynı yıl K. Kökten, T. Özgüç ve N. Özgüç tarafından kazılmıĢtır.
Höyükte ve teras kısmında yapılan kazılar sonucunda; Geç Kalkolitik Æağ‟da baĢlayan yerleĢimin Erken Tunç Æağı boyunca ve Hitit Æağı sonuna kadar sürdüğü tespit edilmiĢtir. Erken Tunç Æağı yerleĢimi tepenin ilk, terasın ikinci yerleĢmesidir.
Konumuzla bağlantılı eserler M.Ö. III. Bin baĢına tarihlenen yerleĢimde açığa çıkartılmıĢtır178.
III. B. 12. Eskiyapar
Æorum ili, Alaca ilçesi Eskiyapar köyünde yer almaktadır (Hrt.1). 1945 yılında E. Akurgal küçük bir sondaj kazısı yapmıĢtır. 1968-1983 yıllarında R.
Temizer baĢkanlığında ve 1992 yılında Ġ. Ediz baĢkanlığında kazılmıĢtır. Höyükte yapılan kazılar sonucunda yukarıdan aĢağıya doğru sırasıyla Roma Æağı, Hellenistik Æağ, Frig Æağı, Hitit Ġmparatorluk Æağı, Eski Hitit Æağı ve Erken Tunç Æağı ortasından sonuna kadar süren altı kültür katı tespit edilmiĢtir. Eskiyapar‟da ETÆ III‟e tarihlenen bir tabakada, bir evin odasının ortasında, taban altına bir çömlek içine konularak gömülmüĢ olan A Hazinesi ve aynı odanın duvarına yakın bir yerde kırık bir çömlek içinde B Hazinesi olarak adlandırılan iki hazine ele geçmiĢtir. M.Ö.
178 Kökten&Özgüç&Özgüç 1945, s. 365- 382; Özgüç 1948, s. 396- 406; Yakar 1985b, s. 244- 245.
83
2000‟e tarihlenen Eskiyapar A Hazinesi‟nde konumuzla bağlantılı birçoğu Batı Anadolu bağlantıları gösteren metal eserler bulunmuĢtur179.
III. B. 13. EtiyokuĢu
Ankara‟nın merkezinin 5 km kadar kuzeydoğusunda bulunan Keçiören semtinde, Æubuk Barajı yakınında yer almaktadır (Hrt.1). 1937 yılında ġ. A. Kansu tarafından bir tesadüf sonucu bulunan EtiyokuĢu, aynı yıl ġ. A. Kansu baĢkanlığındaki bir ekip tarafından kazılmıĢtır. Yapılan kazılar sonucunda Paleolitik Æağ, Erken Tunç Æağı ve Bizans-Roma Æağı‟na ait buluntular açığa çıkartılmıĢtır.
Söz konusu buluntulara göre EtiyokuĢu M.Ö. III. Bin ortalarından sonuna kadar iskân edilmiĢtir. EtiyokuĢu seramiğini Demircihüyük örnekleriyle karĢılaĢtıran J.-K.
Bertram, yerleĢimin Erken Tunç Æağı baĢında hatta biraz daha erken baĢlamıĢ olabileceğini düĢünmektedir. Erken Tunç Æağı yerleĢiminde ele geçen konumuzla bağlantılı tek eser piĢmiĢ toprak omfaloslu bir fincandır180.
III. A. 14. Göltepe
Niğde ili, Æamardı ilçesi, Celaller köyünün 1,5 km güneybatısında bulunmaktadır (Hrt.1). 1985 yılından itibaren bölgede araĢtırmalar yapan A. Yener baĢkanlığında 1990-1993 yıllarında kazılmıĢtır. Yapılan kazılar sonucunda, 1 km uzaklıktaki Erken Tunç Æağı‟na ait Kestel kalay maden ocağında çalıĢan topluluğun atölye ve ev olarak kullandığı yerleĢim yeri olduğu anlaĢılmıĢtır. C14 sonuçlarına
179 Orthmann 1962, s. 1; Özgüç&Temizer 1993, s. 613, s. 628; Ediz 1994, s. 109- 115; Yakar 1985b, s. 202- 203; Bayburtluoğlu 1979, s. 293 vd..
180 Kansu 1940, s. VI, s. 5 vd., ġek. 3, s. 61, EY. 319; Yakar 1985b, s. 197; Bertram 2008, s. 74.
84
göre yerleĢim en erken M.Ö. 5240‟da ve en geç M.Ö. 910‟da iskân edilmiĢtir. Erken Tunç Æağı‟nın ikinci yarısından sonuna kadarki zamanda yoğun bir Ģekilde maden üretiminin varlığını gösteren kanıtlar bulunmuĢtur. Konumuzla bağlantılı eserler hem atölye hem ev olarak kullanılmıĢ olan yapıların tabanlarında ele geçmiĢtir181.
III. B. 15. HacıbektaĢ/Suluca Karahöyük
NevĢehir ilinin HacıbektaĢ ilçesi merkezinde bulunmaktadır (Hrt.1). Höyükte 1967-1976 yılları arasında K. Balkan baĢkanlığındaki bir ekip tarafından kazı yapılmıĢtır. Yapılan kazılar sonucunda Erken Tunç Æağı‟ndan Roma Æağı‟na kadar süren tabakalar tespit edilmiĢtir. Yukarıdan aĢağı doğru sırasıyla kültür katları;
Bizans- Roma Æağı, Frig Æağı, Hitit Æağı, Eski Hitit Æağı, Asur Ticaret Kolonileri Æağı ve Erken Tunç Æağı‟nı içermektedir. Ele geçen buluntulara göre Erken Tunç Æağı tabakası M.Ö. III. Bin sonuna tarihlenmiĢtir. Konumuzla bağlantılı kültürel iliĢkiler açısından önemli iki eser - biri altından yarım ay biçimli bir adet küpe ve bir depas olmak üzere - yerleĢimde bulunmuĢtur182.
III. B. 16. Horoztepe
Tokat ili, Erbaa ilçesi yakınındaki Horoztepe Mevkii‟nde yer almaktadır (Hrt.1). 1956-1957 yıllarında T. Özgüç ve M. Akok tarafından mezarlık alanında kazılar yapılmıĢtır. Ekstramural bir mezarlık alanı olan Horoztepe‟nin 400 m kuzeybatısında bulunan höyükte mezarlıkta ele geçen Erken Tunç Æağı
181 Yener 1987, s. 220 vd.; Yener&Vandiver 1993, s. 207- 209; Yener 1995, s. 177- 181; Yener 2000, s. 101 vd., C 14 tarihleri için bkz. Tab. 4.
182 Balkan&Sümer 1968, s. 15 vd.; Esin 1998, s. 114.
85
seramikleriyle aynı özellikte seramikler ile bol miktarda Hitit seramiği toplanmıĢtır.
YerleĢim yerinde ele geçen buluntulara göre en erken yerleĢim Kalkolitik Æağ‟dadır.
Ayrıca mezarlık alanının Erken Tunç Æağı‟na ait düz bir yerleĢim yeri üzerine kurulduğu anlaĢılmıĢtır. Mezarlık alanı, T. Özgüç tarafından M.Ö. 2100-2200‟e baĢka bir değiĢle ETÆ III‟e tarihlenmiĢtir. Konumuzla ilgili eserlerin büyük çoğunluğu mezarlık alanında mezar buluntusu olarak, bir tanesi yerleĢim yerinde yapılan sondaj kazısında bulunmuĢtur183.
III. B. 17. Ġkiztepe
Samsun ili, Bafra ilçesinin 7 km kuzeybatısında Kızılırmak Nehri‟nin oluĢturduğu Bafra Ovası içinde yer almaktadır (Hrt.1)184. Ġlk kez 1941‟de Ġ. K.
Kökten, T. Özgüç ve N. Özgüç‟ün bölgede yaptıkları araĢtırmalar sırasında keĢfedilmiĢtir. Ġkiztepe 1974-1980 yıllarında U. B. Alkım baĢkanlığında kazılmıĢtır.
1981 yılından günümüze kadar devam edilen kazılar Ö. Bilgi baĢkanlığında sürdürülmektedir185. Ġkiztepe dört doğal yükselti ve dört boyun üzerinde oluĢmuĢtur.
Söz konusu dört yükselti Ġkiztepe I, II, III ve IV olarak adlandırılmaktadır186. Yapılan kazılar sonucunda höyükte en geç kültür belgeleri Hellenistik Æağ‟a aittir. En erken yerleĢim Geç Kalkolitik Æağ‟a kadar uzanmaktadır. M.Ö. III. Bin boyunca iskân edilen Ġkiztepe‟de yerleĢim içi mezarların yanında, ETÆ III‟e tarihlenen Tepe III yerleĢimine ait ekstramural bir mezarlık alanı Tepe I‟de açığa çıkartılmıĢtır 187.
183 Özgüç&Akok 1958, s. 3 vd.
184 Alkım&Alkım&Bilgi 1988, s. 1.
185 Yakar 1975, s. 135; Alkım&Alkım&Bilgi 1988, s. 1.
186Alkım&Alkım&Bilgi 1988, s. 5.
187 Alkım&Alkım&Bilgi 2003, s. 141.
86
Tarih Dönem Ġkiztepe
Tepe I Tepe II Tepe III Tepe IV
M.Ö. 2100-1700 C 14 M.Ö. 1744
OTÆ/
GeçiĢ Æağı
I 1 2 3 4 5 6
I 1
2 1
M.Ö. 2350-2100 ETÆ III
M e z a r l ı k
II 1 2 3
Ana toprak
M.Ö. 2800-2350
C14
M.Ö. 2480/87
ETÆ II II
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
I
1
2
M.Ö. 2800-3200
C14 M.Ö. 3322 ETÆ I II
3 4 5 6 7 8
M.Ö. 3200-4300 C14 M.Ö. 3504
GKÆ III
1 2 3 4 5 6 7 8 Ana toprak
Tablo 28. Ġkiztepe kronolojisi (Alkım&Alkım&Bilgi 2003, Tab. 22)
Konumuzla bağlantılı malzeme, Erken Tunç Æağı yerleĢiminde evlerin içinde veya mezarlık alanında ele geçmiĢtir.
III. B. 18. Kalınkaya-ToptaĢtepe
Æorum ili, Alaca ilçesinde bulunan Alaca Höyük‟ün 3 km kuzeydoğusundaki Kalınkaya köyünde yer almaktadır (Hrt.1). Toptepe veya ToptaĢtepe olarak adlandırılan höyük, 1935 yılında Alaca Höyük kazı ekibinin çevrede yaptığı araĢtırmalar sırasında keĢfedilmiĢtir. Yapılan ilk araĢtırmalara göre Geç Kalkolitik
87
Æağ‟dan Bizans Æağı‟na kadar uzanan çeĢitli dönemlere ait seramikler toplanmıĢtır188. R. Temizer 1947‟de Kalınkaya Tümülüsü‟nde kazı yapmıĢtır. 1971-1973 yıllarında köy halkının Prehistorik yerleĢimi tahribatından dolayı, R. Temizer ve M. Akok tarafından kurtarma kazıları yapılmıĢtır. 2005 yılından itibaren T.
Zimmermann tarafından yeniden değerlendirilmiĢtir. Yapılan kazılar sonucunda;
Erken Tunç Æağı‟na ait ev duvarları ile bunların yanında Kalkolitik ve Erken Tunç Æağı‟nda kullanılmıĢ, basit toprak, küp ve taĢ sanduka mezarlardan oluĢan ekstramural bir mezarlık alanı bulunmuĢtur. Mezarların bir kısmı Alaca Höyük kral mezarları ile çağdaĢtır. Ancak mezar buluntularının daha basit olmasından dolayı, Hatti halk mezarlığı olarak nitelendirilmektedir189.
Konumuzla bağlantılı olarak yerleĢim içinde, intramural bir yuvarlak taĢ sanduka mezar bulunmuĢtur. Kültürel iliĢkilere ıĢık tutan arkeolojik malzemenin hepsi mezarlarda veya mezarlık alanında ele geçmiĢtir.
III. B. 16. Karaoğlan
Ankara‟nın 25 km güneyinde, Ahlatlıbel‟in 15 km güneydoğusunda, Mogan Gölü‟nün güneydoğusundaki aynı adlı köyün yakınında yer almaktadır (Hrt.1). 1937 yılında A. Ġnan tarafından Ankara ve çevresinde yapılan araĢtırmalarda keĢfedilen höyükte, 1937-1941 yıllarında R. O. Arık baĢkanlığında kazılar yapılmıĢtır.
Karaoğlan‟da yapılan kazılar sonucunda; Kalkolitik Æağ‟da baĢlayan yerleĢimin
188 Arık 1937, s. 21, Plan II, ġek. 29- v32.
189 Kalınkaya‟da dört adet tümülüs vardır. Bunlardan halk arasında “Dedenin Sivrisi” olarak bilinen Tümülüs kazılmıĢtır. Bkz. Temizer 1949, s. 795 vd.; Mellink 1972, s. 169- 170; Yakar 1985b, s. 202;
Zimmermann 2006b, s. 271; Zimmermann 2007c, s. 373 vd.; Zimmermann 2007b, s. 8 vd.
88
Osmanlı Dönemi sonuna kadar kesintisiz sürdüğü anlaĢılmıĢtır. Erken Tunç Æağı Vc, b, a ve V olmak üzere eskiden yeniye doğru dört mimari safhaya sahip beĢinci kültür katıyla temsil edilmektedir. Bunlardan Vc ETÆ II, Vb ve Va ETÆ III‟e aittir190.
Tarih Dönem Tabaka
Klasik Dönem I
Demir Æağı II
OTÆ III
M.Ö. 2100-2000 ETÆ III-OTÆ GeçiĢ Æağı IV V
M.Ö. 2400-2100 ETÆ III Va
Vb
M.Ö. 2600-2400 ETÆ II Vc
Kalkolitik Dönem
Tablo 29. Karaoğlan kronolojisi (Arık 1939; 1948; Yakar 1985b, s. 195)
Konumuzla bağlantılı eserler ETÆ III‟e tarihlenen V. mimari tabakada ele geçmiĢtir.
III. B. 20. KarayavĢan
Ankara ili, Polatlı ilçesinde bulunan aynı adlı köyün yanında yer almaktadır (Hrt.1). Höyükte ve teras kısmında 1965 yılında R. Temizer baĢkanlığında kazı yapılmıĢtır. Yapılan kazılar sonucunda höyükte en üst tabakanın ETÆ III‟e ve terastaki yerleĢimin ETÆ I‟in erken dönemlerine ait olduğu anlaĢılmıĢtır. Höyükte evlerin arasında mezarlara rastlanmıĢtır. Konumuzla bağlantılı eserler yerleĢim içinde ele geçen ETÆ III‟e tarihlenen bir taĢ sanduka mezarda bulunmuĢtur191.
190 Arık 1939, s. 27 vd.; Arık 1948, s. 47 vd.; Yakar 1985b, s. 195.
191 Yakar 1985b s. 196- 197; Mellink 1966, s. 148.
89 III. B. 21. Kavak/Kaledoruğu
Samsun ili, Kavak ilçe merkezinde yer almaktadır (Hrt.1). 1926‟da Orta Anadolu araĢtırmaları sırasında H. H. von der Osten‟ın tespit ettiği höyükte, 1941 yılında K. Kökten, T. Özgüç ve N. Özgüç baĢkanlığında kazı yapılmıĢtır. Yapılan kazılar sonucunda sırasıyla Osmanlı, Selçuk, Bizans, Roma, Hellenistik, Hitit ve Erken Tunç Æağı‟na ait buluntular ele geçmiĢtir. Höyükte, ETÆ II‟ye tarihlenen yerleĢim yeri ve yanında basit toprak mezarlar bulunmuĢtur. Konumuzla bağlantılı eserler ETÆ II‟ye tarihlenen tabakalarda açığa çıkartılmıĢtır192.
III. B. 22. Kayapınar
Tokat ili, Artova ilçesinin 17 km güneyindeki Yenice köyünün (Eski adı Ayazmayeni) 3 km güneyinde bulunan Kayapınar Mevkii‟nde yer almaktadır (Hrt.1).
1949 yılında Kayapınar civarında izinli olarak kazı yapan Artovalı bir defineci tarafından ilk kez keĢfedilen höyükte, 1952 yılında R. Temizer baĢkanlığında kurtarma kazısı yapılmıĢtır. Elde edilen malzemeye göre Erken Tunç Æağı‟nda önemli bir yerleĢim yeri olduğu anlaĢılmıĢtır. Höyükte en erken yerleĢim Kalkolitik Æağ‟da baĢlamıĢtır193.
Tarih Dönem Kültür
Katı M.Ö. VIII.-VI. yy. Demir Æağı (Frig Æ.) I Hiatus …...………..…….
M.Ö. 2000- 1500 OTÆ (Hitit Æ.) II
M.Ö. 2400-2000 ETÆ III III
M.Ö. 2700-2400 ETÆ II III
M.Ö. 3000-2700 ETÆ I B III
M.Ö. 3500- 3000 ? GKÆ IV
192 von der Osten 1929, s. 28- 29; Kökten&Özgüç&Özgüç 1945, s. 389 vd.; Özgüç 1948, s. 396, s.
411 vd.; Yakar 1985b, s. 245- 246.
193 Temizer 1954, s. 317 vd.; Yakar 1985b, s. 205- 206.
90
Tablo 30. Kayapınar kronolojisi (Temizer 1954, s. 318 vd.; Yakar 1985b, s.
205-206)
Konumuzla bağlantılı eserler ETÆ III‟e tarihlenen tabakalarda ele geçmiĢtir.
III. B. 23. Koçumbeli
Ankara il merkezindeki Yalıncak köyünün 1-1,5 km kadar güneyinde ve Ahlatlıbel‟in 2 km kuzeyinde yer almaktadır (Hrt.1). Yalıncak olarak da adlandırılan Koçumbeli yerleĢiminde 1964-1965 yıllarında B. Tezcan ve 1966 yılında S. Buluç kısa süreli kazılar yapmıĢtır. Yapılan kazılarda elde edilen sonuçlara göre bir kayalık üzerine kurulmuĢ olan yamaç yerleĢimi, M.Ö. III. Binin ikinci yarısına tarihlenmiĢtir.
EtiyokuĢu seramiğini Demircihüyük örnekleriyle karĢılaĢtıran J.-K. Bertram, yerleĢimin Erken Tunç Æağı baĢında hatta biraz daha erken baĢlamıĢ olabileceğini düĢünmektedir. Konumuzla bağlantılı eserler levha taĢlarıyla çevrelenmiĢ yuvarlak bir mezarda bulunmuĢtur194.
III. B. 24. Kültepe
Kayseri‟nin 21 km kuzeydoğusundaki Karahöyük/Karaev köyünün güneyinde yer almaktadır (Hrt.1). Kültepe 1925‟de B. Hrozny ve 1948-2005 yılları arasında T.
Özgüç baĢkanlığında kazılmıĢtır195. 2005 yılından itibaren F. Kulakoğlu baĢkanlığında yürütülen araĢtırma ve kazı çalıĢmaları devam etmektedir. Yapılan
194 Tezcan 1966, s. 1- 11; Mellink 1966, s. 147- 148; Mellink 1967a, s. 162; Yakar 1985b, s. 195- 196;
Bertram 2008, s. 74.
195 Özgüç 1950, s. 4 vd.
91
kazılar sonucunda tepe kısmında Erken Tunç Æağı‟nda baĢlayan yerleĢimin Geç Roma Æağı‟nda son bulduğu anlaĢılmıĢtır. Karum olarak adlandırılan aĢağı Ģehirde M.Ö. III. Bin sonunda baĢlayan yerleĢim Asur Ticaret Kolonileri Æağı boyunca devam etmiĢtir. Tepe kısmında yapılan kazılarda 18 yapı katı açığa çıkartılmıĢtır.
Bunlardan 11-18. Yapı katları Erken Tunç Æağı‟na tarihlenmiĢtir.
Tarih Dönem Tepe Yapı
Katları
Karum M.Ö. 1927*
M.Ö. 2000- OTÆ
ETÆ III sonu
9 10
II III IV
M.Ö. 2000- 2250 ETÆ III
11 a b c 12 13
M.Ö. 2250-2500 ETÆ II
14 15 16 17 14 15 16 17
ETÆ I 18
Tablo 31. Kültepe kronolojisi (*Günbattı 2008, s. 117; Özgüç 1986a, s. 31; Özgüç 1993, s. 514; Özgüç 1999, s. 5; Özgüç 2002e, s. 458- 459; Mellink 1992, Tab. 3)
Konumuzla ilgili buluntular tepe kısmında 11-13. yapı katlarında saray ve mabet olarak nitelendirilen anıtsal yapılarda ve mezarlarda ele geçmiĢtir. Ayrıca tepe kısmında mabet olarak adlandırılan megarona benzer planlı bir yapı açığa çıkartılmıĢtır. Söz konusu yapı, Batı Anadolu megaron mimarisi ile bağlantılar gösteren Orta Anadolu‟daki tek örnektir.
92 III. B. 25. MaĢat Höyük
Tokat ili, Zile ilçesinin 20 km güneyinde bulunan Yalınyazı kasabasının (Eski MaĢat köyü) 1500 m batısındadır (Hrt.1). 1945 yılında E. Akurgal baĢkanlığında T.
Özgüç, N. Özgüç ve Y. Boysal‟dan oluĢan bir ekip tarafından ilk kez kazılan höyükte, 1973-1984 yıllarında T. Özgüç baĢkanlığında kazılar yapılmıĢtır. Erken Tunç Æağı‟nda baĢlayan yerleĢimi, Hitit ve Frig yerleĢimlerinin izlediği anlaĢılmıĢtır.
Demir Æağı‟nda yerleĢim sona ermektedir. Erken Tunç Æağı‟na tarihlenen en eski kültür katı ana kaya üzerinde yer alan VI. tabakadır. MaĢat Höyük Erken Tunç Æağı tabakaları ETÆ II ve ETÆ III ile çağdaĢtır. Kazı sırasında Geç Kalkolitik-ETÆ I‟e tarihlenen eserler de bulunmuĢtur. Ancak bu döneme ait mimari ele geçmemiĢtir.
Konumuzla bağlantılı eserler, ETÆ III‟e tarihlenen son tabakada yapıların içinde ve ocaklı bir yapının tabanı altında tahrip olmuĢ bir mezarda ele geçmiĢtir196.
III. B. 26. Merzifon/ Göller Mezarlığı
Amasya ili, Merzifon ilçesi, Hacıyakup köyünün 1500 m uzağındaki yassı bir tepenin güney sırtında bulunmaktadır (Hrt.1). Küp mezarlardan oluĢan mezarlık alanının tamamı 1960‟larda yapılan kaçak kazılarla tahrip edilmiĢtir. Kaçak kazılarda bulunan çoğunluğu metal eserlerden oluĢan buluntuların önemli bir kısmı antikacılara ve özel koleksiyonlara satılmıĢ ve çok az bir kısmı Ankara ve Ġstanbul Arkeoloji Müzeleri adına satın alınmıĢtır. 1977 yılında baĢlayan MaĢat Höyük kazıları sırasında T. Özgüç, Göller Mezarlığı‟nda bir araĢtırma yapmıĢtır. Ele geçen buluntulara göre mezarlığın M.Ö. III. Binin son çeyreğinde kullanıldığı anlaĢılmıĢtır.
196 Emre 1979, s. 1 vd.; Emre 1996, s. 1- 4; Akurgal 1946, s. 220- 222; Özgüç 1978, s. 1- 2; Özgüç 1982, s. 16; Özgüç 2002b, s. 467.