Kollektif güvenlik, fikir ve devlet adamlarının yüzyıllardan beri üzerinde durdukları bir konudur. Bir merkezi güvenlik organı yetene÷iyle devletlerarası kuvvet iliúkilerinin düzenlenmesi ve anlaúmazlıkların silahlı çatıúmalara dönüútürülmeksizin çözüme götürülmesi, Kollektif güvenlik felsefesinin temel ilkesidir. Devletlerin silah kullanarak menfaatlerini gerçekleútirmeleri yerine kuvvetin hak ve adalet hizmetine ba÷lanması, Kollektif güvenlik sistemini destekleyenlerin eskiden beri gerçekleútirilebilece÷ine inandıkları bir idealdir.117
Kollektif güvenlik terimi, geniú olarak politikacılar, yazarlar ve genel olarak devletler tarafından kullanılmaktadır.118Tanım olarak baktı÷ımızda kollektif güvenlik aynı ittifak yada birlik içerisinde yer alan üyelerin kendi aralarında ve ba÷laúıkları arasında saldırmazlık esaslı bir iç düzenleme yapılması anlamına gelmektedir. Uzun
114 Caúın, Özgöker, Çolak, a.g.e., s.92-93.
115 Immanuel Wallerstein, ‘‘The Modern World-System’’,
http://marriotscholl.byu.edu/emp/WPW/class%209%20-%20World%20System%20Perspective.pdf (22 Kasım 2010).
116 Caúın, Özgöker, Çolak, a.g.e., s.93. 117
Feridun Ergin, Uluslararası Politika Stratejileri, østanbul: østanbul Üniversitesi øktisat Fakültesi Yayınları No. 347, 1975, s.153.
118
soluklu ve daha kapsamlı bir iúbirli÷ine iúaret eder.119Birleúmiú Milletler Sözleúmesi’nde barıúın ve güvenli÷in korunması için kollektif güvenli÷in terminolojisinde, barıúın tehdidi durumlarında barıúın tesisini ve barıúın tehdit edildi÷ini, bozuldu÷unu veya saldırı eylemi oldu÷u saptanırsa ihlal edenlere karúı cesaretle hareket etmeyi desteklemektedir, úeklinde ifade edilmektedir.120
Güvenlik konusu ulus devletlerin arasındaki iliúkileri düzenleyen temel özelliklerden birisidir ve devletlerin sürekli bir güvenli÷i sa÷laması birincil amaçları arasındadır.121Bu gayret aynı zamanda güvenli÷in sa÷lanarak devletin mevcudiyetinin muhafazasıdır. Bu muhafaza çaba içerisinde askeri unsur kullanımı ve tehdit algılaması, güvenlik üzerinde düúünülüp karar verilen meseleye ait önemli bir bakıú açıdır. Avrupa’nın tarihi varsayımlarla oluúturdu÷u güvenlik konsepti, Avrupalı devletlerin tehdit algılamalarına ba÷lı olarak úekillenmiútir. Tarihsel açıdan güvenlik tehdidi algılamaları göstermiútir ki, devletler kuvvetlerini birleútirerek kendi güvenliklerini güçlendirme gereklili÷ini hissetmiúlerdir. Bu durum uluslararası arena önünde liberal düúünce sahibi ‘‘Immanuel Kant’’ ve ‘‘Woodrow Wilson’’ tarafından Kollektif güvenlik konsepti olarak getirilmiútir.122
1795 yılında ‘‘Ebedi Barıú’’ kavramını geliútirmiú, Immanuel Kant’a göre ebedi barıú için gerekli koúullar, gelecekte savaúa neden olabilecek barıú antlaúmalarının geçersiz sayılması, daimi orduların zamanla bertaraf edilmesi, devletlerin baúka devletlerin içiúlerine güç kullanarak karıúmamaları, devletlerin savaú sırasında bile uymaları gereken kuralların var oldu÷unu kabul etmeleri ve bu kurallara saygı göstermelerinden geçmektedir. Kant’ın böylesi bir sistemin etkin bir biçimde çalıúabilmesi için gösterdi÷i adres ise bir dünya devletleri federasyonudur. Bu düúünce uluslararası örgütlerin kurulmalarına esin kayna÷ı olmuútur.123
119 Yalçın Akdo÷an, Kırk Yıllık Düú, Avrupa Birli÷i’nin Siyasal Gelece÷i ve Türkiye, 1. Basım, østanbul: Alfa Yayınları, 2004, s. 86.
120
Caúın, Özgöker, Çolak, a.g.e., s.103. 121
Rana øzci, ‘‘Uluslararası Güvenlik ve Çevre’’, Uluslararası Politikada Yeni Alanlar, Bakıúlar, 1. Basım, Faruk Sönmezo÷lu (drl.), østanbul: Der Yayınları, 1998, s.404.
122
Caúın, Özgöker, Çolak, a.g.e, s.104. 123
Ali ùevket Ovalı, ‘‘Westfalyan Adalet’ten ønsan Merkezli Adalete: Uluslararası Adalet ve Adaletsizli÷in Gündemi’’, Ege Akademik Bakıú Dergisi, Cilt.10, Sayı. 3, (2010), s.915-916.
Woodrow Wilson uluslararası barıú ve güvenlik konusunda Kant’ın fikirlerinin önde gelen savunucusu olmuútur. Wilson’a göre barıúın tesis edilmesi yeterli de÷ildir; önemli olan barıúın kalıcı hale getirilmesidir. Kant ve Wilson güç dengesi düzenlemelerini güvensiz ve tehlikeli bulmuú, gizli antlaúmaların barıúı sekteye u÷rataca÷ını, ancak organize düúmanlıklar yerine kurulacak olan organize ortak barıúın gereklili÷ine iúaret etmiúlerdir. Woodrow Wilson, ilkeleri içerisinde yer alan ‘‘büyük ve küçük ülkelerin siyasal ba÷ımsızlıklarını ve ulusal bütünlüklerini karúılıklı olarak garanti altına almak amacı ile özel statüleri olan bir uluslar birli÷inin en kısa zamanda kurulması için çalıúmalara hemen baúlanacaktır’’ maddesi ile savaú sonrası dünyasında ‘‘Milletler Cemiyeti’’nin kurulması ve ‘‘Kollektif Güvenlik’’ kavramının yerleúmesi için çalıúmalarda bulunmuútur.1241919-1920 Paris Barıú Antlaúmaları ile Milletler Cemiyeti kurulmuútur. Wilson’a göre Milletler Cemiyeti yepyeni bir anlayıú olan Kollektif güvenlik ilkesine dayanacak, böylece eski güç dengesi yaklaúımlarını ortadan kaldırarak ve barıúa dayalı bir dünya düzeninin kurulmasına yol açarak, savaúları imkansız kılacaktı.125Fakat Milletler Cemiyeti økinci Dünya Savaúı’nı engelleyememiútir. øki savaú arası dönemde yaúanan barıú ve güvenlik karúıtı geliúmelere müdahalede etkisiz kalmıú, ikini bir dünya savaúını önleyememiú, evrensel barıú ve düzen kurmada baúarılı olamamıútır.126
Uluslararası sistemin bütününe yakın bir bölümünde istikrar sa÷lanması amacıyla güvenlik ve savunmayı konu edinmiú giriúimler oldukça eskidir. Güvenlik adına yapılan askeri anlaúmalarda, bu düúüncelerin ürünü olarak çok eskiden beri yapıla gelmiútir antik Yunan’dan antik dönem Mezopotamya uygarlıklarındaki giriúimlerden baúladı÷ı bilinmektir.127 Roma dönemi de dahil olmak üzere bu dönemde mevcut olan federatif yapı, site uygarlıklarında kurulmuú olan meclis, kurullar ve yargı mekanizmaları Avrupa’da birlik fikrine büyük katkı sa÷lamıútır.128Ortaça÷’ın da÷ınık ve parçalanmıú yapısında bile bu tür örneklerin bulunması mümkündür. Haçlı seferleri dıúında, 1259’da Fransa ile øngiltere arasında imzalanmıú iúbirli÷i anlaúması, 1295
124 Caúın, Özgöker, Çolak, a.g.e., s.105. 125
U÷rasız , a.g.e., s.142. 126
Mehmet Hasgüler, Mehmet B. Uluda÷ ., Devletlerarası ve Hükümetler Dıúı Örgütler, Tarihçe-
Organlar-Belgeler-Politikalar, 4. Basım, østanbul: Alfa Yayınları, 2010, s. 90-91.
127
Dedeo÷lu, Uluslararası Güç ve Strateji, a.g.e., s.225. 128
Ekrem Yaúar Akçay, Çi÷dem Argun, Elvettin Akman, ‘‘AB’nin Tarihsel Geliúimi ve Ortak Dıú ve Güvenlik Politikası’’, Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, Cilt. 3, Sayı. 4, (2010), s.118.
yılındaki Fransa kralı Philippe Le Bel ile øskoç kralı John Balliol arasındaki ittifak antlaúması gibi giriúimler yaúama geçirilmiútir. 1579 Utrecht Birli÷i, 1620 Mayflower Paktı, 1648 Westphalia Barıúı’nı örnek gösterebiliriz.129 Kollektif güvenlik açısından 1815 Waterloo Savaúı önemli bir adım olmuútur. Avusturya, Rusya, Prusya ve øngiltere ittifakı Waterloo Savaúı’nda Napolyon’u yenerek Fransa’yı durdurmuútur.130Bunu takiben büyük Avrupalı güçler arasındaki iliúkileri düzenleyecek ve silahlı çatıúma ihtimallerini azaltacak uluslararası bir kurum kurmak için giriúimler baúlatılmıú ve bunun sonucunda ‘‘Avrupa Ahengi’’ ortaya çıkmıútır. Bu durum ço÷u kimse için ittifak, Avrupa’nın Kollektif güvenlik örgütü inúa etmek amacıyla attı÷ı ilk adımdır.131
Baúarısız olan Milletler Cemiyeti gelmiú geçmiú en azimli ve Kollektif güvenlik sistemiydi.1321920 ve 1930’larda saldırgan tutumları engelleyememiú ve II. Dünya Savaúı’nın çıkmasına engel olamamıútır. Buna ra÷men Milletler Cemiyeti ittifak sistemi adına ilk kez kısmen de olsa evrensel bir düzleme taúımıútır.133Bu geliúmeyi takribinde II. Dünya Savaúı sonrasında kurulan Birleúmiú Milletler Örgütü izlemiútir. Birleúmiú Milletler Örgütü, büyük ölçüde II. Dünya Savaúı sonrası statüsünü korumak ve uluslararası sorunları çözerek onları kurala ba÷lama amacıyla oluúturulmuútur. Karmaúık ve çok geniú bir örgütlenmeye sahip olan BM, insani, sosyal, mali ve ekonomik hemen her sorun ile ilgili bir birime ve faaliyet alanına sahiptir. Bununla birlikte BM’nin uluslararası güvenlik ile do÷ruda ilgili organı olan Güvenlik Konseyi’dir, ve bu örgüte uluslararası alanda etkinlik sa÷layan ya da kaybettiren de bu örgüttür.134BM devletlerin egemenliklerini, ba÷ımsızlıklarını, toprak bütünlüklerini, Kollektif güvenlik sistemiyle bir teminat altına almakta, dünya barıúını tehlikeye atan devletlere karúı önleyici müdahalede bulunabilmekte, bunun dıúında ilkelerini, taahhütlerini ve üyelik úartlarını ihlal etmeyen bütün devletlere eúitlik ve varlı÷ının idamesi konusunda garantiler sunmaktadır.135
NATO , Varúova Paktı ve Avrupa øúbirli÷i ve Güvenlik Teúkilatı (AGøT), ittifak ve Kollektif güvenlik sistemine güzel birer örnek olmuú ve önemli bir yer
129 Dedeo÷lu,Uluslararası Güç ve Strateji, a.g.e., s.225-226. 130
Arı, Uluslararası øliúkiler ve Dıú Politika, a.g.e., s.314. 131
Caúın, Özgöker, Çolak, a.g.e., s.103. 132 Caúın, Özgöker, Çolak, a.g.e., s.107. 133
Dedeo÷lu, Uluslararası Güç ve Strateji a.g.e., s.226. 134
Dedeo÷lu, Uluslararası Güç ve Strateji a.g.e., s.226. 135
edinmiúlerdir. II. Dünya Savaúı sonrasında geliúen so÷uk savaú döneminde dünya iki kutuplulu÷un temel özelli÷i olarak bölümlere ve düúman kamplara ayrılmıútır. øki kutuplulu÷un bir sonucu olan Do÷u-Batı kamplaúması oluúmuútur.136Bu dönemde NATO ve Varúova Paktı iki kamp tarafından kurulmuútur. NATO, II. Dünya Savaúı’nın harabeye çevirdi÷i bir Avrupa’nın yarısına hakim olan Sovyet gücünün uyandırdı÷ı panik ortamında do÷muútur. NATO sadece Kuzey Atlantik bölgesini savunma ittifakı olarak kalmamıú ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli÷i’ni (SSCB), çevreleme politikasında da, büyük bir etkinlik uygulamıútır.137NATO’ya karúı Do÷u Blo÷u da 1955 tarihinde Varúova Paktını bilinen asıl adı ‘‘Varúova Antlaúması Örgütü’’ olan ittifakı kurmuútur. Örgütün temel ilkesi de örgüte üye herhangi bir devlete saldırı oldu÷unda saldırıya u÷rayan devlete di÷er üyeler yardım etmekle sorumludurlar, ilkesidir. Varúova Paktı So÷uk Savaúın bitimi ile birlikte ortadan kalkmıútır.138
So÷uk Savaúın sona ermesiyle birlikte bölgesel Kollektif güvenlik için teúvik edici çabalar artmıútır. 1990’lardan itibaren bütün eski düúmanları Kollektif güvenlik toplulu÷u ba÷ları ile bir iúbirli÷i sistemi olan Avrupa Güvenlik ve øúbirli÷i Teúkilatı (AGøT) ile ba÷lamak makul bir düúünce olarak ortaya çıkmıútır.139Avrupa güvenli÷i kapsamında insan haklarının korunması konusunda çok önemli düzenlemeler geliútirmiútir. Devlet ve demokrasi kurumunun ö÷eleri olarak özgür seçimler, yasaya uygun yönetim, yargının tarafsızlı÷ı tanımlandı ve izleme- gözetim mekanizmaları kuruldu. Bunun dıúında insan hakları, ayrımcılık, kadın, azınlıklar, göçmen iúçiler, çocuk ve özürlüler koruma kapsamına alındı.140
Kollektif güvenlik sistemleri çok büyük avantajlara sahiptirler, çünkü anlaúmaların kolayca tanımlanabilmesine olanak verirler. Sistem içerisindeki úeffaflık oranının çok yüksek olması sebebiyle potansiyel tehlikeleri kolayca ve çabuk bir úekilde tespit edebilirler. Bu arada Kollektif hareket tarzı sebebiyle dıú tehditlerde asgariye
136
Caúın, Özgöker, Çolak, a.g.e., s.106. 137 Hasgüler, Uluda÷, a.g.e., s.309. 138
Hasgüler, Uluda÷, a.g.e., s.329-330. 139
Caúın, Özgöker, Çolak, a.g.e., s.106. 140
indirilir. Buna ba÷lı olarak, Kollektif güvenlik sistemleri önceden tehdit unsuru olan bir devletin iyileútirilerek mevcut sisteme dahil edilmesine olanak sa÷lar.141
Ulus devletlerin ittifak arama gerekçelerini úu úekilde kısaca sıralayabiliriz. Özkaynakların yetersizli÷i, güç dengesi oluúturmak, sorumlulu÷u paylaúmak, meúruiyet arayıúı, prestij kazanmak, güvenlik kaygıları, içsel gereksinimler, ortak kültürel ve ideolojik de÷erler, inisiyatif kullanma kapasitelerini arttırma ve di÷er devleti denetim altında tutmak.142