KOLEKTiF BiLiNÇALTI PATLAMASI

İstisnai olaylar birbirini izlediğinde, bir düzen çöktüğünde ve eski hafı­

zanın bastırılmış kalıntıları birden yüzeye çıkıp toplumsal muhayyile­

nin bütün fantazmlarına vücut verdiğinde, çarpıklıklar patlayabilir ve sayıklamalı bir söylemle birleşerek bütün kamu alanını işgal de edebi­

lir. Bu düzen yıkılışı, bir devrim olabilir. Bildiğim kadarıyla, Üçüncü Dünya'da olmuş bütün devrimler arasında İran Devrimi kendi türünde tek kalmaktadır. Çünkü öncelikle bu devrim, diğer birçok sözde devrim 95. " Le Promeneur aboli ou les metamorphoses du troisieme homme", Babylone'

da, ^no. 5, Paris, 1 986, s. 212.

96. a .g.e.

97. a.g.e.

98. a.g.e., s. 2 1 3.

MEKAN-DIŞI BiR DüNY A 121

gibi bir Darbe değildir; iktidarın tersyüz edilmesi ve değerlerin ani bir altüst oluşu söz konusudur; üstelik, özgül olarak kültürel olmak iste­

miştir. Ne sağdan ne de soldan gelen bu devrim, kendini kimlik devri­

mi olarak ilan etmiştir, yani üçüncü tipte bir devrimdir. Bu üçüncü çö­

zümün bir yanılsama olduğu doğrudur, çünkü hazır bulunan ideolojile­

rin değirmenine su dökmekten başka bir şey yapmamıştır, ama benzeri görülmemiş bir kültürel deprem olarak ülkedeki kolektif bilinçaltını patlatmayı -hem de dev boyutlarda patlatmayı- başarmıştır.

Benim bildiğim kadarıyla Doğu'daki kolektif bilinçaltının belirtisiz biçimlerinin mümkün patlamasını öngönne başarısı gösteren Batılılar ve Doğulular enderdir. Özellikle de sömürgeci çağda, Gobincau dışında kimse bunu görememiştir. Gobineau, tamamen kendine özgü bir önse­

ziyle bu temalara büyük bir anlayışla yaklaşmıştır. Ona göre Asya, hiç değilse

1 9.

yüzyılın ikinci yansına doğru tanıdığı Asya, "durgun bir birikinti"dir99 ama ölü değildir. Su akmadığı için kuru olduğu zanne­

dilmektedir. Gobineau ise aksine, birikinti halindeki suyun "türümüz­

de, kısır varoluşları ve canavarları yaratma konusunda korkunç derecede bereketli"100 olduğuna inanır. Gobineau'ya göre tehlikeli olan, ;'en do­

ğal haliyle karşısav niteliğinde" kuramların sürekli karışmasıdır. Bu

"heterodoks fikirlerin zengin hasadı"ndan ne çıkacağı tam olarak bilin­

memektedir. "Karşısav niteliğinde", "heteredoks", "sürekli karışma"

gibi, Gobineau'nun kullandığı tüm terimler, karışık fikirlerin birbirle­

riyle bağdaşmazlığını ve buradan doğan biçimlerin öngörülemezliğini gözler önüne sermektedir; Gobineau'ya göre buradan ileri gelen tehli­

keler maddi olmaktan ziyade ahlaksal tehlikelerdir. "Bu zihinsel ba­

taklığın içinde ilkelerde. fikirlerde, vebayı andıran kuıamlarda yeni yan­

malar olacak ve bundan çıkacak olan iltihaplanma, temas yoluyla az veya çok ani olarak yayılacaktır, ama kesinlikle yayılacaktır." 101

Bu öngörülemez döllemenin, bir fikrin kendine yabancı bir ortam veya bünyeye aşılanmasından ileri geldiğini söylemektedir öyleyse Go­

bineau. Gerçekten de şeyler, bakışımızın süzgecinden geçerken değiş­

mekle kalmayıp, yeni ve önceden bilinmeyen şeyler haline de gelmek­

tedirler. Örneğin Voltaire'in görüntüsü, Fars kültürünün alanına

girer-99. Religions et philosophies t:k /'Asie centrale, Gallimard, Paris, 1 957, s. 126.

1 00. a.g . e . , s. 1 27 . 1 0 1 . a.g .e., s. 1 26.

122 YARALI BlLlNÇ

ken değişmekle kalmayıp -adı Valater olmakta102; gömleğinin düğ­

melerini iliklemeyen, bütün zamanını içmekle, mollalarla alay etmek­

le, kadınları baştan çıkarmakla, şeytani dizeler yazmakla geçiren ve tüm sonıştunnaların elinden kolaylıkla kurtulan rezil birine dönüşmek­

tedir-, neredeyse mütasyon düzeyinde yeni bir kişiliğe dönüşerek başkalaşıma da uğramaktadır. Bu dönüşüm, Voltaire ve Napoleon gibi örnekler söz konusu olduğunda hoş ve eğlenceli olabilmekte, fakat to­

taliter ideolojiler biçimiyle ele geçirilip dünyada yıkımlara yol açuğın­

da zararlı, hatta ölümcül olabilmektedir:· Gobineau, Batı nüfuzu alun­

daki Asya'da vuku bulan ilk altüst oluşların tanığı olmuştur. H indis­

tan'da Hindu ve Zerdüştçü cemaatlerin içinde yenilikçi ekollerin ortaya çıkışı ve İran'daki Şiiliğin son acı serüvenlerinden biri olan Babilik'in militan bir görünüm kazanma•;ı gibi olaylar bu altüst oluşlara örnek­

tir. Gobineau, Asya deha<>ının özgün biçimler yaratma hususundaki bu yeteneğine duyarlı olmuşsa da -Gobineau'nun İran'a derin bir sevgiyle bağlı olduğu bilinmektedir-, yine de bu biçimlerdeki birbirini tutma­

yan ve tehlikeli olan yönlere dikkat çekmiştir. Kuşkusuz Gobineau bir yüzyıldan biraz fazla bir zaman sonra gelecek patlamaların tanığı ola­

mamıştır, ama en azından böyle bir şeyin olabileceğinden kuşku duy­

ma keskin görüşlülüğünü göstermiştir.

Kolektif bilinçaltının fantazmlarına dönecek olursak, bunların -bi­

zi ilgilendiren durum özelinde- birçok tortu düzeyini kapsadıkları söylenebilir. Devrim, jeolojik katmanları adeta çıplak olarak gözler ö­

nüne sermiştir. İlkin, toplumsal bilinçaltının arkaik katmanları vardır;

bu katmanlar, şehadet gibi, Mesihçilik gibi, peygambervari karizma gibi kolektif hafızanın en kalıcı arkeliplerinden beslenirler; bu arketip­

lcrin hepsi az çok zamanın karanlıklarında kaybolmuş İslam-öncesi bir kökenden gelebilir. İçgüdülerin, soyların oluşumundaki rolü neyse, bu arketipler de toplumsal hilinçaltı düzeyinde o role sahiptirler. Geçerli olan dinin geleneksel inançlarıyla Aydınlanma'nın ilkeleri ve

1 9.

yüz­

yıl liberalizminden ithal edilen modernlik fikirleri de bütün bunlara ka­

tılır. Daha yeni olan bu katman, daha yakın tarihli olmasına karşın devrimci ütopya düzeyindeki önemli yeri nedeniyle daha etkin olan Marksist ideolojiyi de kapsar. Ama derin köklere sahip olup, diğer söylemlere kendi temsillerinin duygusal içeriğini aktarruı en arkaik

kat-102. a.g.e.

MEKAN-DIŞI BIR DÜNYA 123

mantar dışında kalan yeni katmanlar birbirleriyle iç içe geçmekte, sar­

malanmakta, kesişmekte, birbirlerine karşılıklı bulaşmaktadır ve kar­

makarışık fikirler birbirlerine girmektedir.

Bu karmaşa, sosyo-politik düzen istikrar gösterdiği sürece saldırgan­

laşmayan -ama görünmez de olmayan- çarpıklıklar alanında yansı­

masını bulmaktadır. Fakat düzen altüst olduğunda, o zamana kadar pa­

sif kalan bu çarpıklıklar aniden vücut bulmakta, önceden görülmemiş, bazen bütünüyle inanılmaz yapılarda cisimleşmekte, aşırı bir yer işgal etmeye başlamakta, saldırganlaşmakta ve daha önce varolmayan top­

lumsal tavırlara neden olardk her düzeyde, zihinsel ve estetik düzeylerde etkin olmaktadırlar. B una örnek olarak yeni " İslami" teknokmtın çatık kaşlı, somurtkan ve hırçın tavrını, kravat takmayı reddetmesini -daha baştan her tür başkalığı reddettiği için-, muhatabının gözlerine bak­

mamasını, yabancı dil kullanımını reddetmesini ve genellikle tıraşsız olmasını verebiliriz. " İslam i " olmak istenmesine rağmen bu tavır ger­

çekte İslami değildir. Militan ve kinci bir tür İslam'ın atgözlüklü dev­

rimci bürokmtlarla karıştırıldığı bir ideolojik çarpıklık ortamından do­

ğan bir hıncın toplumsal sonucudur daha ziyade. Genellikle Doğulu' nun sempatik yumuşaklığının ve ölçülü ahenginin ritmini veren bütün yuvarlaklıklar, bütün çekicilik ve kıvrımlar bu çarpıklık ortamında, tartışma götürmez olduğu iddia edilen bir tür katılık adına kurban edil­

mektedir. Bu çelişik iki tutumun iç içe geçmesi -bir tür "bağdaşmaz­

lıklar anlaşması"-, ne bütün kök kazıma girişimlerine rağmen Müs­

lümanlar'ın

inşallah

tavrının hala hüküm sürdüğü geleneksel toplumda görülen, ne de kişisizlcşmiş bürokratın donuk hatlarını bir tür uygar nezaketin insanileştirdiği Batı toplumlarında rastlanan

dönüşüme uğra­

mış

bir biçimdır; yeni bir durumdur bu.

Zihinsel, estetik ve psikolojik olan bu çarpıklıklar sosyolojik man­

zarayı bütünüyle kirlettikleri gibi , egemen ideoloji düzeyinde

güncel­

leşıirildiklerinde,

gerçekliğin bazı cephelerinin tamamını, yerlerine ye­

ni anlamlar koyarak köklerinden sarsarlar. Bu olgunun boyutlarını hoş bir anekdotla sergileyelim:

Yıl larca ülkesinden uzak kalmış genç bir adam, İran'a geri döndü­

ğünde Tahran havaalanından çıkınca evine gitmek için bir taksiye bi­

ner. Yarı yolda şoföre, ilk tütüncüde durmasını söyler. "Tütüncüde ne yapacaksınız beyim?" diye sorar şoför.

124 YARALI B1L1NÇ

"Ne mi yapacağım? Sigara alacağım."

"Sigara mı? Sigarayı camide satıyorlar."

"Camide mi? Yahu cami Allah'ın evidir, oraya ibadet etmeye gidil-mez mi?"

"Yanlış beyim! İbadet etmek için üniversiteye gidilir."

"Peki o zaman öğrenim nerede yapılıyor?"

"Öğrenim hapiste yapılıyor, beyim."

"Hapis hırsızların yeri değil mi?"

"Yine yanlış beyim! Hırsızlar hükümeteatanıyor."

Tuzaklarla dolu bu anekdotta bütün işlevler yer değiştinniştir. Din ticarileşmiş ve yavan bir yararlılık kazanmışken, üniversite siyasal­

dinsel bir sirk toplaşmasına dönüşür, hapishane bir öğrenim yeri, hü­

kümet ise bir sabıkalı yuvası haline gelir. Hiçbir şeyin yerinde olmadı­

ğını söylemek bile hafif kalmaktadır. Bir yanda nesneleri biçimsizleşti­

rirken, öte yanda düşünceleri bozan, diğer bir yanda da paranoyak dav­

ranışları koşullandıran kopma, belirtisiz olmakla kalmamakta, gerçek­

liğin tüm cephelerini içine alan

bütünsel bir sistem

payesi de edinmek­

tedir. Tüm varlık örgütlenmesinin bizzat çatısı haline gelmektedir ki bu

da

dev bir yanlış anlama, hatta derin bir çarpıklık üzerinde dunnak­

tadır. Bu çarpıklik hoşgörü eşiğini aştığında göze çarpmakta, şeffaflaş­

maktadır; o andan itibaren cırtlak hakikatine ne bir tıkaç vurulabilir, ne de susturulabilir. Bunun geri tepmesi o kadar geniş boyutlardadır ki in­

sanların çoğu -hiç değilse gözleri görenler- sahtekarlığı görmekte, aniden kralın çıplak olduğunu farketmektedir; en kurnazlar ise bütün fırsatlardan yararlanmaktadırlar.

Belgede DARYUSH SHAYEGAN YARALI BILINÇ. Geleneksel Toplumlarda Kültürel Şizofreni. kutuphaneci - eskikitaplarim.com METİS YAYINLARI (sayfa 120-124)