Bireylerin kişilikleri, stresten etkilenme düzeylerini doğrudan etkilemektedir. Kişilik, bireyin bir bütünlük içinde süreklilik gösteren davranış özellikleri ve çevresine uyum biçimidir. Bu anlamda kişilik deyimi insanın dış görünüşü, kendi benliğini kullanma biçimi, ölçülebilir iç ve dış özelliklerini, kendi arasında uyum sağlamasını, dış etkilere uyarlanmasını, durağanlaşmış davranışlarını kapsar. Bu çerçevede insan kişilik tiplerinin farklı bir sınıflaması yapılmıştır. Buna göre; A ve B tipi kişilik kavramı ortaya konulmuştur.215
En önemli bireysel stres kaynağı kişilik özelliğidir. Kişilik analizi ve stres ilişkisinde ilk ciddi çalışma Rosenman ve Friedman tarafından 1974 yılında ortaya konmuştur. Çalışmalarındaki kişilikler A ve B tipi olarak belirlenmiş, bunlara yönelik çeşitli özellikler tanımlanmıştır.216 Esasında Rosenman ve Friedman kardiyolog olarak çalışmışlardır. Onlar psikolojik ve tıbbi faktörlerin koroner kalp rahatsızlıkları üzerinde etkili olduğunu gözlemlemişlerdir. Bireylerin koroner kalp rahatsızlığına yakalandıklarında, farklı davranış gösterme eğilimi içerisinde olduklarını fark etmişlerdir. Bu hastaların tıbbi faktörlerle beraber daha çok düşmanca duygular sergilediklerini, daha agresif, talepkar, öfkeli ve hırslı olduklarını belirtmişlerdir. Bu gözlemlerinden sonra bireyleri kişilik özelliklerine göre ikiye ayırmış ve incelemişlerdir.217 Onlardan sonra A tipi kişiliğin dinamiklerinin anlaşılması için çok sayıda yapılan araştırmalar; psikologlar, psikiyatristler, davranış bilimcileri, tıbbi profesyoneller ve yönetim araştırmacıları gibi birçok farklı alanın araştırmacıları tarafından yürütülmüştür.218
214KÖKNEL; s.84.
215(Erişim: http://ishukuku.blogcu.com/s-t-r-e-s_432424.html 11.05.2009).
216SABUNCUOĞLU, Zeyyat; TÜZ, Melek; Örgütsel Psikoloji, 3. Baskı, Ezgi Kitabevi, Bursa,
2001, s.238.
217HASLAM, S. Alexander; Psychology In Organizations (The Social Idendity Approach), 2.
Edition, Sage Publications, London, 2004, s.186.
218JAMAL, Muhammad and BABA, Vishwanath V.; Type-A Behavior, Job Performance And Well
-Being In College Teachers, International Journal Of Stress Management, V. 8, N. 3, 2001, s.231-
Birer kardiyoloji uzmanı olan bu araştırmacılar, koroner kalp hastalığı olan bireylerde ortak olan bazı davranış özellikleri belirlemişler ve bu özelliklere "A Tipi Davranış Özellikleri" adını vermişlerdir. "A tipi" davranışlar tipik olarak, sürekli zamanla yarışan, başarı yönelimli insanlarda görülür. Bu kişiler hızlı çalışırlar ve hızlı konuşurlar. Aynı anda birkaç işi birden yapmaya çalışırlar. Sabırsız ve öfkelidirler. Beklemeye tahammülleri olmadığından konuşanın sözünü kesmeye eğilimlidirler.219 Zamanı boşa harcamaktan nefret etmek, yavaş insanlara karşı tahammülsüzlük, dostluk ya da zevk verici şeyler için çok az zaman ayırmak A tipi kişiliğin en önemli özellikleridir. Ayrıca diğer bireylere karşı şiddetli huzursuzluk, öfke ve sabırsızlık gösterirler.220 Hayal güçleri geniş ve zengindir. Araştırmayı severler. Kafalarında çok fazla düşünce, fikir, dilek ve istek vardır. Gelecekle ilgili pek çok plan ve projeleri vardır. Her yeni gördükleri şey onlar için yeni bir proje anlamına gelir.221 A tipi davranış biçimine sahip birey agresif, sabırsız ve işe çok fazla yöneliktir. Bu bireylerin kesin bir konuşma tarzı vardır. Kendileri ve başkaları için yüksek bir beklenti düzeyleri koyar ve bunun gerçekleşmemesi durumunda büyük ölçüde rahatsızlık duyarlar. Çoğunlukla kendisi ile meşgul ve benmerkezcidir. Bu kimseler büyük çoğunlukla, hayatın diğer cephelerini ve ailelerini ihmal edecek ölçüde kendilerini işlerine vermişlerdir.222
A tipi kişiliğin açık göstergeleri arasında şunları sayabiliriz: Şiddetli tartışmalara yol açmak için çaba gösterirler, hızlı bir konuşma tarzına sahiptirler, yüksek oranda başarı amacı taşırlar, yaşam merdivenlerini hızlı çıkmaktan hoşlanırlar, aynı anda birden fazla proje ile ilgilenmek hoşlarına gider, meydan okuma eğilimleri vardır, diğerleri ile sürekli rekabet halindedirler ve aşırı sabırsızdırlar.223 Ayrıca A tipi kişiliğe sahip bireyler rekabet, başarı ve kontrol duygusuna sahiptirler. Yeni bir durum ya da zor koşullarla karşılaştıklarında genellikle kendi amaçlarına göre yeni durumu değerlendirirler ya da sorunu çözmeye
219
ŞAHĐN, Nesrin H. ve DURAK B., Ayşegül.; Đş Stresi ve Sağlık Psikolojisi Araştırmaları Đçin Đki
Ölçek: A Tipi Kişilik ve Đş Doyumu, Türk Psikiyatri Dergisi, C. 17, S. 1, 2006, s.33.
220(Erişim: http://ishukuku.blogcu.com/s-t-r-e-s_432424.html 11.05.2009). 221(Erişim: http://www.hiperaktivite.net/degerlendirme.htm 11.05.2009). 222
DURNA, Ufuk; Stres, A ve B Tipi Kişilik Yapısı ve Bunlar Arasındaki Đlişki Üzerine Bir
Araştırma, Celal Bayar Üniversitesi Đktisadi ve Đdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C. 11, S. 1, Manisa,
2004, s.199.
çalışırlar.224 A tipi kişiliklerin zamanla ilgili sınırsız sorunları vardır. A tiptekiler dakik olmak, vakit darlığından sakınmak ve zamanı ölçebilsinler, zamana yatırım yapabilsinler, harcanan zamanın ve kalan vaktin değerini ölçebilsinler diye el altında bir saatin olması ihtiyacındadırlar. Bu kişiler sınırlandırıcı olduğu kadar, olması gerektiğin ve karşılanması gerektiğine inandıklarından ötürü de son teslim tarihleri konusunda hassastırlar. Zaman bir çeşit ölçme, sınırlama, belirleme, tarif etme anlamında araçtır.225 Bazı araştırmacılar A tipi kişilik ile ilişkili ve onu karakterize eden üç ayrı bulgu bulmuşlardır. Bunlardan ilki bu bireylerin işleri ile olan ilişkileri, ikincisi hızlı ve sabırsız olmaları, üçüncüsü ise yüksek hareketlilik ve rekabet duygularıdır. Bu üç bulgunun A tipi kişilik yapısı üzerinde farklı ve önemli etkilere sahip olduğu belirtilmektedir.226
A Tipi kişiliğin genel özellikleri şunlardır:
-Zamanı iyi kullanma konusunda hassastırlar. -Oldukça saldırgan ve rekabetçilerdir.
-Sürekli hareket etmeyi severler ve hızlı yemek yemek alışkanlığındadırlar. -Aynı anda iki iş yapmak isterler.
-Sabırsızdırlar ve beklemekten nefret ederler.
-Đşe yöneliktirler ve işi zamanında bitirmeye önem verirler.
-Rakamlarla boğuşurlar ve başarıyı kazanma derecelerini ölçmeye çalışırlar.
-Güçlü bir motivasyonları vardır.
-Kendilerine aşırı güvenleri vardır.
-Đşlerinde yüksek kaygı taşırlar. -Çabuk karar verirler.
224BEGLEY, Thomas M.; LEE, Cynthia and CZAJKA, Joseph M.; The Relationship Of Type A
Behavior And Optimism With Job Performance And Blood Pressure, Journal Of Business And
Psychology, V. 15, N. 2, 2000, s.217.
225PERTEV, Erkan; A Tipi ve B Tipi Kişilik Özellikleri Đle Stres Arasındaki Đlişkiyi Belirlemeye
Yönelik Bir Araştırma, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, T.C. Marmara Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Đstanbul, 2006, s.19-20.
226 STEWART-BELLE, Sue and LUST, John A.; Career Movement Of Female Employees Holding
Lower -Level Positions: An Analysis Of The Impact Of The Type A Behavior Pattern, Journal
-Randevularına tam saatinde giderler ve başkalarında da aynı duyarlılığı
isterler.
-Duyarlı bir kişilik yapıları vardır.
-Enerjilerini planlarlar.
-Az dinlenir az spor yaparlar.
-Orkestra şefli kişilik yapısındadırlar.227
A ve B tipi kişilik ile ilgili laboratuar çalışmalarından alan çalışmalarına kadar yapılan bütün ampirik çalışmalar bu kişilikler arasındaki psikolojik farklıkları bulmakta ve fiziksel sağlıkla ilgili ortaya çıkan durumları incelemektedir. B tipi kişiliğe sahip bireylerdeki özellikler genellikle A tipi kişiliğin zıt özellikleridir.228 B tipi kişilikler, başkaları ile yarışmaktan ve iddialaşmaktan hoşlanmazlar. Mükemmele erişmek için çaba göstermezler. Heyecan ve telaşa kapılmazlar, sakin ve yumuşak kimselerdir, sabırlıdırlar, zaman baskısını ve sınırlamasını hissetmezler, sorumluluk duygusu yüksek değildir, herşeyi oluruna bırakma eğilimindedirler, aşırı ve çeşitli is yüklenmekten hoşlanmazlar.
B tipi bireyler ayrıca kendilerine, ailelerine ve hobilerine zaman ayırırlar. Daha sosyal ve gamsız bir davranış sergilemekten hoşlanırlar. Her insanın hata yapabileceğini düşünürler, kusursuzluk arayışında değildirler. Astları onlarla çalışmaktan zevk duyar. Herşeyi ciddiye almazlar en ciddi konularda dahi isin espritüel tarafını bulurlar, etraflarındaki insanları yatıştırırlar ve rahatlatırlar. Kendilerine, diğer insanlara karsı hoşgörü ve tolerans düzeyleri yüksektir, hatalara karsı affedicidirler.229 Tamamen islerine odaklanıp hayatın diğer boyutlarını unutmazlar; B tipi kişiliğe sahip birey isinden de zevk almaya çalışır. Toplantılarda sadece is konuşmazlar; hayatın eğlenceli tarafını görmeyi sağlayan becerileri objektif ve dengeli olmalarını da sağlar. Đşlerine vakit ayırdıkları kadar ailelerine ve dostlarına da zaman ayırırlar.230
227(Erişim: http://www.humanresourcesfocus.com/stres.asp 11.02.2009). 228JAMAL v.d., s.232.
229
ŞĐMŞEK, Muhammet Ali; Stres Yönetimi Programının Bursa Đlinde Sanayi Alanında Çalışan
Personelin Stres Düzeyine Etkisi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, T.C. Uludağ Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa, 2005, s.46.
B tipi kişilik özellikleri şunlardır:
-Đvedilik ve sabırsızlık düşünceleri yoktur.
-Gösteri meraklısı değildirler ve sorulmadıkça başarılarını ve yaptıklarını
tartışma ihtiyacı duymazlar.
-Oyunu yarışmak için değil, hoşça zaman geçirmek için severler. -Suçluluk duymadan dinlenirler.
-Sosyal değerler için fazla kaygılanmazlar. -Zaman esiri olmazlar.
-Ekiple kolayca çalışırlar.
-Karar vermede aceleci değildirler.
-Özel hayatları ile iş hayatları arasında kolayca sınır koyabilirler. -Eve döndüklerinde günlük hayattan tamamen uzaklaşabilirler.231
Bireylerin çok azı tümüyle “A tipi” ya da “B tipi”dir. Bireylerde genellikle her ikikişilik yapısının bir karışımı görülmektedir. “B tipi” olan birinin “A tipi” davranışlar sergilediği ya da tam tersinin olduğu sıklıkla görülebilen bir durumdur.
Buraya kadar literatürde yer alan çeşitli kişilik tipleri incelenmiştir. Görüldüğü araştırmacılar çeşitli açılardan kişiliği ele almış ve değerlendirmişlerdir. Çalışmamızın asıl konusu olan A ve B tipi kişilik bundan sonraki süreçte stres konusu ile birlikte ele alınacaktır. Böylelikle kuramsal çerçeve boyutunda kişilik kavramı, kişilik kuramları ve kişilik tipleri değerlendirilmiştir.
ĐKĐNCĐ BÖLÜM
STRES KAVRAMI, STRES KURAMLARI, STRESĐN ÖZELLĐKLERĐ VE