STRES KAVRAMI, STRES KURAMLARI, STRESĐN ÖZELLĐKLERĐ VE BAŞA ÇIKMA YOLLAR
2.4. STRESLE BAŞA ÇIKMA YOLLAR
2.4.1. Tanımı ve Önem
Modern stresle başa çıkma araştırmaları, 19. yüzyılın sonundaki psikoanalitik teori çalışmalarına ve özellikle de Freud’a dayanır. Freud’un çalışmalarının çoğu, bireylerin hoşa gitmeyen hislerini ve duygularını bastırarak ya da savunma mekanizmalarını kullanarak aşmaya yönelik olmuştur.365
Lazarus ve Folkman’a (1984) göre stresle başa çıkma, stres veren durum karşısında, bireyin kaynaklarını aşan, özgül, içsel ve dışsal taleplerin üstesinden gelmek için sürekli değişen bilişsel ve davranışsal çabalardır.366 Stres, bireyin, elindeki mevcut imkanlarla basa çıkmasının zor ve imkansız olduğunu değerlendirdiği durumlarda ortaya çıkan ve sağlığını tehdit eden, kendisi ile çevresi arasındaki özel bir ilişki olarak tanımlamaktadır. Bu yaklaşım transaksiyonel yaklaşım olarak bilinmektedir.367
Başa çıkma bireyi rahatlatmaya yönelik, bilişsel yeniden yapılanma ve bireysel öğrenmeler yoluyla kurulur. Bandura’nın sosyal öğrenme kuramında işaret
365JONES, Fiona and BRIGHT, Jim; Stress: Myth, Theory And Research, Prentice Hall, New York,
2001, s.134.
366LAZARUS S, Richard and FOLKMAN, Susan; Stress, Appraisial And Coping, Springer
Publishing Company, New York, 1984’ten aktaran AKSAÇ, Sinem; “Ergenlerde Stresle Başa
Çıkma Tarzları ve Cinsiyet Arasındaki Đlişkisi”, Türk Psikoloji Bülteni, C. 10, S. 34-35, Eylü-
Aralık 2004, s.164.
ettiği gibi başa çıkma diğer davranışlarımız gibi kişilik ve durum arasındaki etkileşim sürecinin bir ürünüdür. Temelde başa çıkma stres veren durum ile birey arasındaki fenomonel karşı koşma bağlantısıdır, anksiyete veren durumlara yönelik genel değerlendirme ve belirgin mücadele çabalarıdır.368
Bu modele göre başa çıkma bireyin iç ve dış taleplere karşı gösterdiği başarılı ya da başarısız tüm çabaları kapsar. Belli bir stres durumuyla başa çıkmada kullanılan yolların başarılı olup olmadığı ancak uyum üzerindeki etkilerine göre belirlenebilir. Başa çıkma modeline göre başa çıkma davranışlarının rahatsızlık yaratan kaynağı ortadan kaldırmak ya da azaltmak, stres yaratan durumla ilgili değerlendirmeleri değiştirmek ve rahatsızlığa yol açan duyguları düzenlemek gibi amaçları vardır.369
Richard Pettinger’e (2002) göre stresle başa çıkma bireyler ve organizasyonlar için birincil strateji haline gelmiştir. Ayrıca işlemsel bir çözümdür. Pettinger’e göre, stresle etkili bir şekilde baş edebilmek için stresi anlamak, stres kaynaklarını ve nedenlerini tanımlamak, stres belirtilerini ve sonuçlarını iyi bir
şekilde anlamlandırmak gerekmektedir. Ayrıca hangi koşullarda stresin daha fazla ortaya çıktığını belirlemekte stresle başa çıkmanın etkili yollarını ortaya koymak için önemlidir.370
Snyder ve Pulvers’e (2001) göre baş etme ya da başa çıkma kavramı psikoloji biliminin merkezi bir kavramı haline gelmiştir. Ayrıca kavram toplum sözlüğünde de önemlidir. Ortalama bir birey için baş etme, yüksek oranda doyum sağlayabilmek için bireyin yaşamını korumak için neler yapması gerektiğinin bir tanımıdır. Bu yüzden başa çıkma kavramı çeşitli türde düşünceleri, duyguları ve hareketleri içerir. Başa çıkma yansımaları, psikolojik doyum durumu tehdit edildiğinde ortaya çıkan düşünce, his ve harekettir.371
Oxford Đngilizce sözlüğünün 1955 yılındaki basımında “cope” yani başa çıkma kelimesinin anlamları şu şekillerde verilmiştir: 1) Uzun pelerin ya da kap 2) resmi elbise 3) Pelerin ya da kubbeye benzeyen bir şey 4) Biçimlendirme işi. Ayrıca
368ÇANKIROĞLU; s16-17. 369
TUĞRUL; s.14-15.
370PETTINGER; s:2-8.
371SNYDER, C. R. and PULVERS, Kimberley M.; Coping With Stress, (Ed. By: C.R. SNYDER),
kelime üstesinden gelme, çarpma, vurma ve yumruk yumruğa gelme şeklinde de kullanılmıştır. Görüldüğü gibi o yıllarda bile kelimenin özünde savunma, harekete geçme, kalkan olma ya da üstesinden gelme gibi anlamlar vardır. Günümüzde ise başa çıkma daha çok stres kavramı ile birlikte kullanılmaktadır. Tehdit edici durum strestir. Özellikle stres araştırmalarında bireylerin stresle nasıl baş ettikleri konusunda üç önemli ilgi alanı tespit edilmiştir. Bunlar; esas ilgi alanları, psikolojik uyum modelleri için geliştirilmiş ilgi alanları ve biyomedikal uyum modelleri için geliştirilmiş ilgi alanlarıdır. Stresle başa çıkma bu üç ilgi alanına göre incelenmektedir.372
Stres kavramı ile birlikte başa çıkma kavramı da değişik biçimlerde tanımlanmaya başlanmıştır. Başa çıkma; psikoanalitik bir yöntem, bireysel yetenek ya da tarz, özel stratejiler tanımlaması, stratejiler bütünleştirilmesidir. Çeşitli yaklaşımlara göre başa çıkma birey ve çevre arasındaki çeşitli etkileşimler sonucu oluşmaktadır. Ayrıca geleneksel yetenek geliştirme programları için de bir yöntemdir.373
Araştırmalarda yeniden yaratılan çatışmaların bireyin ortaya çıkan yeni engellere karşı oluşturduğu bir savunma olarak değerlendirmektedirler. Đşte bu başa çıkma mekanizmalarıdır. Engellerle baş etme, durumun yarattığı strese karşı verilen bir cevaptır. Esasında yeni yaratılan şeylerin bir değerlendirme niteliği taşıdığı, çatışmalara bir cevap oluşturduğu, stresli durumlara karşı bir savunma yarattığı ve dıştaki tehlikelere karşı uygulanabilir modeller olduğu belirtilmektedir. Görüldüğü gibi tüm bunlar başa çıkma mekanizmalarını ya da yollarını anlatmaktadır.374 Stres ve stresle başa çıkma yolları ile ilgili yapılan araştırmalar hem teorik hem de pratik sonuçlara sahiptir. Yapılan araştırmalar sadece stres, başa çıkma ve sağlık arasındaki ilişkileri ortaya koymamakta aynı zamanda yaşamla ilgili pratik poliçeleri ortaya koymakta ve arttırmakta bununla birlikte stresle birlikte sağlığın nasıl sürdürüleceğine dair bilgiler vermektedir.375
372ALDWIN; s.84-85.
373DEWE, Philip; Coping, Health And Organizations, ( Ed. By: Philip DEWE, Michael LEITER,
Tom COX), Taylor&Francis, London, 1999, s.5.
374
MILLER, Theron A. and MCCOOL, Stephen F.; “Coping With Stress In Outdoor Recreational
Settings Theory”, Leisure Sciences, V. 25, N. 2, 2003, s.259.
375IWASAKI, Yoshi; “Roles Of Leisure In Coping With Stress Among University Students: A
Bu süreçte başa çıkma konusunda farklı görüşlerin ortaya atılarak değişik kavramsallaştırma ve sınıflandırma çabalarına girişildiği, başa çıkmanın tanımlanma çabalarında psikolojik anlamda kendini iyi hissedeceği ya da kendini kötü hissetmesine engel olacak bir sonuca varmada bireyin uygun stratejileri kullanmasının ön plana çıkarıldığı görülmektedir.376
Özetle başa çıkma, bireyin kendisinden kaynaklanan ve çevreden gelen çatışmaları istekleri kontrol etmek için yapılan bilişsel ve davranışsal çabalardır. Stresle başa çıkma yollarının oluşturulmasının ana amacı olumsuz stresin etkilerini azaltmaktır. Bu yüzden stresle başa çıkmak için birçok strateji öne sürülmüştür. Bunlardan bazıları işlevsel bazıları değildir. Bundan sonraki bölümde stresle başa çıkma mekanizmaları üzerinde durulacak ve gerekli değerlendirilmeler yapılacaktır.