KENTSEL YAŞAM KALİTESİ KAVRAMI

Kentsel yaşam kalitesi ile ilgili olan yaşanabilirlik, çevre kalitesi ve sürdürülebilirlik gibi kavramlar psikoloji, sosyoloji, çevre bilimleri, ekonomi, planlama, mimarlık, mühendislik, sağlık ve kamu yönetimi gibi çok sayıda akademik disiplin ve meslek alanının ilgi alanına girmektedir[38]. Kentsel yaşam kalitesinin tanımlanmasında, yaşana bilirlik ve sürdürülebilirlik kavramları birlikte ele alınmaktadır (Şekil 3.1).

Şekil 3.1. Kentsel yaşam kalitesine katkıda bulunan faktörler [38].

Kentsel yaşam kalitesi, yaşanabilirlik ve sürdürülebilirlik kavramları; insan ve çevre (doğal, yapılı, sosyal, ekonomik ve kültürel) ilişkisinin farklı açılarını içermektedir. Birbirlerinden farklı olarak, yaşanabilirlik ve sürdürülebilirlik daha çok çevre ile ilgili iken, yaşam kalitesi daha çok insan ile ilgilidir ve sürdürülebilirlik gelecek ile ilgili iken, yaşanabilirlik ve yaşam kalitesi şimdiki zaman ile ilgilidir [2].

Kentsel yaşam kalitesi; toplumsal, ekonomik ve mekânsal öğeler açısından kent tanımına giren yerlerde, kentsel altyapı, iletişim, ulaşım, konut gibi olanakların sunulma

35

düzeyinin, önceden belirlenen standartların üstünde olması durumu olarak tanımlanmaktadır. Kentsel yaşam kalitesi, fiziksel ve duygusal faktörlerle birlikte, kenti kent yapan tüm faktörlerin oluşturduğu bir yaşam biçimi olarak görülmektedir [2]. Geniş anlamıyla kentsel yaşam kalitesi kavramı toplumsal, kültürel, siyasal öğe ve süreçleri de içermektedir. Kentsel yaşam kalitesi kentte yaşayan bireylerin kentin sunduğu olanak ve fırsatlardan eşit, dengeli ve ihtiyaçları oranında yararlanmasını, aynı zamanda eğitsel, sanatsal, kültürel, siyasal etkinliklere ve süreçlere etkin biçimde katılma olanağına sahip olmasını gerektirmektedir. Kentsel yaşam kalitesi düzeyinin yüksek olduğu kent, bireyleri yalnızca barındıran değil, toplumsal, ekonomik, kültürel ve manevi ihtiyaçlarını da karşılayan, ona kent yönetimine katılması olanaklarını da sunan kenttir. Çağdaş örgütlenmeler yoluyla dayanışma, bireyler ve gruplar arasındaki iletişimin yoğunluğu, kentlilik bilinci, kent gelirlerinin toplumun çeşitli katmanları arasında dengeli dağılımı, çevresel değerlerin korunmasına ve geliştirilmesine gösterilen duyarlılık, demokrasiyi özümseme ve katılımcılık düzeyi gibi faktörler kentsel yaşam kalitesinin sağlanmasında ve düzeyinin yükseltilmesinde önemli rol oynamaktadırlar [39].

Kentsel yaşam kalitesi kavramı bir kentte çağdaş kent ve çevre standartlarının sağlanmasının yanında, kentli haklarının herkese sağlanmış olmasıyla da doğrudan ilgilidir. Kentsel yaşam kalitesi açısından bakıldığında kent, insan haklarının korunduğu ve gerçekleştirildiği bir alandır. Kentsel yaşam kalitesi, ancak bireylerin ve toplulukların hakları güvence altına alındığında gerçekleşebilir. Bu haklar hem kentlinin birey olarak sahip olduğu insan haklarını, hem de bireyin içinde yaşadığı kentin ve içinde bulunduğu kentsel toplumun bir üyesi olarak o kentin kentsel ve çevresel değerleri üzerindeki hakların tümünü kapsamaktadır. Kentli hakları; temel hakların, ekonomik, toplumsal ve kültürel hakların ve dayanışma haklarının gerçekleşme alanı olarak kent mekânında somutlaşmasıdır. Kentsel yaşam kalitesi bu hakların yerel toplum düzeyinde gerçekleşebildiği ve korunabildiği ölçüde oluşacak ve gelişecektir [39].

3.2.1. Kentsel Yaşam Kalitesine Uluslararası Yaklaşımlar

Kentsel yaşam kalitesinin artırılmasına yönelik olarak uluslararası kuruluşların düzenlediği çeşitli toplantılar gerçekleştirilmiş ve kentsel yaşam kalitesinin artırılmasına yönelik düzenlemeleri içeren uluslararası belgeler yayınlanmıştır. Kentlerde yaşam kalitesinin artırılmasına yönelik çalışmalar yapan kuruluşların başlıcaları; Avrupa

36

Konseyi ve Birleşmiş Milletler’dir. Uluslararası kuruluşlar tarafından kentsel yaşam kalitesinin artırılmasına yönelik olarak hazırlanan ve uluslararası düzeyde kabul görmüş belgelerden en önemlileri ise; Avrupa Konseyi tarafından hazırlanan Avrupa Kentsel Şartı ile Birleşmiş Milletler tarafından hazırlanan Habitat Gündemi ve Yerel Gündem 21’dir [39].

3.2.1.1. Avrupa Konseyi: Avrupa Kentsel Şartı

Kentli haklarının uluslararası düzeyde ele alınması 1980-1982 yılları arasında Avrupa Konseyi’nce düzenlenen ve “Yerleşmelerde Daha İyi Yaşam” sloganını benimseyen “Kentsel Rönesans İçin Avrupa Kampanyası” ile başlamıştır. Bu kampanya kapsamında geliştirilen kentsel politikaların bir sonucu olarak Avrupa Kentsel Şartı hazırlanmıştır. Avrupa Konseyi tarafından 1992 yılında kabul ve ilan edilen Avrupa Kentsel Şartı, kentli hakları alanındaki en önemli belgedir. Avrupa Kentsel Şartı; Avrupa Konseyi’nin temel hak ve özgürlüklerin korunması çağrılarına paralel olarak, kentsel gelişmenin niteliksel özellikleri ve yaşam kalitesiyle doğrudan ilgilidir. 20 maddelik bir bildirge ve 13 maddelik şart ilkelerinden oluşan Şart, Avrupa’da hemen her ülkeye uygulanabilecek bir dizi yol gösterici evrensel ilkeleri tanımlamaktadır [43].

Avrupa Kentli Hakları Deklarasyonu’nun 20 maddelik başlıkları; Güvenlik, kirletilmemiş, sağlıklı bir çevre, istihdam, konut, dolaşım, sağlık, spor ve dinlence, kültür, kültürlerarası kaynaşma, kaliteli bir mimari ve fiziksel çevre, işlevlerin uyumu, katılım, ekonomik kalkınma, sürdürülebilir kalkınma, mal ve hizmetler, doğal zenginlikler ve kaynaklar, kişisel bütünlük, belediyeler arası işbirliği, finansal yapı ve mekanizmalar ve eşitlik şeklindedir.

Avrupa Kentsel Şartı ise, Ulaşım ve dolaşım, kentlerde çevre ve doğa, kentlerin fiziki yapıları, tarihi kentsel yapı mirası, konut, kent güvenliğinin sağlanması ve suçların önlenmesi, kentlerdeki özürlü ve sosyo ekonomik bakımdan engelliler, kentsel alanlarda spor ve boş zamanları değerlendirme, yerleşimlerde kültür, yerleşimlerde kültürlerarası kaynaşma, kentlerde sağlık, halk katılımı, kent yönetimi ve kent planlaması ve Kentlerde ekonomik kalkınma, ana başlıkları altında yer alan ilkelerden oluşmaktadır [39].

Bu şart; şiddetten, her tür kirlilikten, bozuk ve çarpık kent çevrelerinden arınma hakkı; yaşadığı kent çevresini demokratik koşullarda kontrol edebilme hakkı; insanca konut edinme, sağlık, kültür hizmetlerinden yararlanma, dolaşım özgürlüğü gibi temel kentli

37

haklarının olduğu inancını esas kabul eder. Bu nedenle, yerel ve merkezi yönetimlerin önemli bir sorumluluğu da söz konusu kentli haklarını korumak ve böylelikle kentlerdeki yaşam kalitesini artırmaktır. Avrupa Kentsel Şartı’nın kabulünden beri geçen zaman içinde sosyal, ekonomik ve kültürel alanlarda meydana gelen değişiklikler, kentler üzerinde yeni etkiler yaratmıştır. Bu nedenle Avrupa Kentsel Şartı’nın bazı ilkelerini yeniden tanımlamaya, bunları tamamlamaya ve güncellemeye karar veren Avrupa Konseyi, Yeni Bir Kentlilik İçin Manifesto isimli 2. Avrupa Kentsel Şartı’nı 29 Mayıs 2008 tarihinde kabul etmiştir.

Avrupa Konseyi, 1992 tarihli ilkinin ardından Avrupa Kentsel Şartı-2’yi kabul ederek, kentlerin ve kasabaların kentsel toplumların günümüzdeki sorunları ile baş edebilmesini olanaklı kılacak bir dizi ortak ilke ve kavram oluşturmayı ve kentsel kalkınmanın temel aktörleri ve Avrupa’nın kent halkları için, yeni bir kentsel yaşam şeklinin çerçevesini çizmeyi, diğer bir deyişle, yeni bir ortak yaşam tarzı ve kent yaşamına yeni bir yaklaşım sunmayı amaçlamaktadır [39].

3.2.1.2. Birleşmiş Milletler: Habitat Gündemi ve Yerel Gündem 21

Birleşmiş Milletler tarafından 1987 yılında yayınlanan “Ortak Geleceğimiz” adlı rapor ile sürdürülebilirlik kavramı önem kazanmış ve 1992 yılında toplanan Birleşmiş Milletler Rio Zirvesi’nde yaşam kalitesi için çevresel göstergeler belirlenmiştir. 1996 yılında düzenlenen Habitat II toplantısında ise yaşanabilirlik ilkesine yönelik ölçütler belirlenmiş; sürdürülebilir insan yerleşmeleri ve hakçalık ilkeleri üzerinde durulmuştur. Habitat Gündemi, Birleşmiş Milletler’e üye ülkeler tarafından kabul edilen ve Birleşmiş Milletler’in ‘İnsan Yerleşimleri’ konulu İkinci Konferansı’nda (Habitat II), tüm uluslararası topluluklarca desteklenen bir belgedir. İstanbul Deklarasyonu ve Habitat Gündemi; dünyanın şehir, kasaba ve köylerindeki insan yerleşimlerinin şartlarını geliştirmeye yönelik yeni bir sosyal sözleşmeyi oluşturmaktadır. Habitat Gündemi, bir taraftan kullanım güvencesi, mülk hakları, kredi alım hakları, teknolojiler ve standartları ile yeterli ve gelişen, barınma hakkına bağlı olarak ‘Herkes için Yeterli Barınak’, diğer taraftan uygun planlama yöntemleri; kaynakların yönetimi, temel hizmetlere erişim, çevresel koruma, ulaşım, enerji ve genel olarak sosyal ve ekonomik gelişme için daha iyi fırsatlara bağlı olarak ‘Kentleşen Dünyada Sürdürülebilir İnsan Yerleşimleri Gelişimi’ konuları üzerine yönelerek, insan yerleşimleri ile ilgili iki temel konuyu gündeme getirmektedir [43].

38

Gelecek yüzyıla açılan yolda ‘sürdürülebilir gelişme’ konulu Gündem 21'in çıkış noktası, Haziran 1992'de Rio de Janeiro'da yapılan ve ‘Yeryüzü Zirvesi’ olarak adlandırılan Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı'dır. Gündem 21, kalkınma ve çevre arasında denge kurulmasını hedefleyen sürdürülebilir gelişme kavramının yaşama geçirilmesine yönelik, küresel uzlaşmanın ve politik taahhütlerin en üst düzeydeki ifadesi olan bir eylem planıdır. İnsanlığın temel gereksinimlerinin karşılanmasını, yaşam standartlarının iyileştirilmesini, ekosistemlerin daha iyi korunmasını ve yönetilmesini amaçlamaktadır. Günümüzde yaşam kalitesinin artırılması için yapılan çalışmalara yukarıda belirlenen düzenlemeler kapsamında uluslararası kuruluşlar tarafından mali kaynak sağlanmakta ve kentsel yaşam kalitesi konusunda kamuoyu oluşturulmaktadır [39].