Karar verme 21. yüzyılın önemli becerilerinden biridir. Türkiye’de 2018 yılında yayımlanmış olan ilkokul derslerini içeren öğretim programları incelendiğinde hayat bilgisi, sosyal bilgiler ve fen bilimlerinde karar vermeye ayrı bir beceri olarak yer verildiği görülmektedir. Karar verme hayat bilgisinde temel yaşam becerilerinden, sosyal bilgilerde temel becerilerden, fen bilimlerinde ise yaşam becerilerinden biri olarak yer almaktadır. Karar vermeye fen dersine yönelik 2005 öğretim programında fen ve teknoloji okuryazarlığının tanımı içinde yer verilirken 2013 ve 2018 öğretim programında bağımsız bir beceri olarak da yer verilmiştir (MEB, 2005, 2013, 2018).
Karar verme karmaşık düşünme becerilerinden biridir. Cohen’e (1971) göre en azından dört karmaşık düşünme becerisi bulunmaktadır. Bu beceriler problem çözme, karar verme, eleştirel düşünme ve yaratıcı düşünmedir (aktaran Pressisen, 1985). Düşünme sözlükte “Düşünmek işi, tefekkür” olarak tanınmaktadır. Düşünmek ise “Bir sonuca varmak amacıyla bilgileri incelemek, karşılaştırmak ve aradaki ilgilerden yararlanarak düşünce üretmek, zihinsel yetiler oluşturmak, muhakeme etmek” olarak tanımlanmaktadır (TDK, 2020). Ayrıca düşünme “İçinde bulunulan durumu anlayabilmek amacıyla yapılan aktif, amaca yönelik organize zihinsel süreç” (Cüceloğlu, 2001, s. 216) ve “Bilgiyi yeni şekillerde birleştirmek” (Willingham, 2009, çev. 2011, s. 31) olarak tanımlanmaktadır. Düşünmenin genellikle bilişsel bir süreç, bilginin edinildiği zihinsel bir eylem olduğu varsayılır (Pressisen, 1985).
Yaşamda herkes için çok önemli bir gereklilik olan düşünme bireyin yaşamı nasıl planladığını, kararlarını nasıl aldığını ve problemlerini nasıl çözdüğünü etkileyen bir süreçtir. Dolayısıyla tüm yaşamı etkilemektedir ve zaman içerisinde tüm toplumlarda eğitimin en önemli genel amaçlarından biri hâline gelmiştir (Doğanay, 2015).
Pressisen (1985) düşünme becerilerini temel, karmaşık ve üst bilişsel düşünme becerileri olarak sınıflamıştır. Bloom (1956) taksonomisi ve Guilford’ın (1967) çalışmalarından
hareketle temel becerilerin niteleme, sınıflama, ilişkileri bulma, transfer etme ve neden – sonuç ilişkisi kurma olduğunu; karmaşık becerilerin ise temel becerilere dayalı olduğunu ifade etmiştir. Karmaşık düşünme becerilerine ilişkin model Tablo 3’te sunulmuştur (Pressisen, 1985).
Tablo 3
Düşünme Becerilerine İlişkin Bir Model: Karmaşık Süreçler
Üst Düzey Beceri
Problem Çözme
Karar Verme Eleştirel Düşünme
Yaratıcı Düşünme Görev Bilinen bir
zorluğu giderme En iyi alternatifi seçme Özel anlamı anlama Yeni veya estetik fikirler/ürünler ortaya çıkarma Vurgulanan Temel Beceriler Transfer etme Neden – sonuç ilişkisi kurma Sınıflama İlişkileri bulma İlişkileri bulma Transfer etme Neden – sonuç ilişkisi kurma Niteleme İlişkileri bulma Transfer etme Ürünler Çözümü genelleme potansiyeli
Cevap verme Sağlam
nedenler, kanıt, teori
Yeni anlamlar, güzel ürünler
Tablo 3’te de görüldüğü gibi Pressisen’e (1985) göre problem çözmenin görevi bilinen bir zorluğu gidermeyken karar vermenin görevi en iyi alternatifi seçmedir. Bu ayrım problem çözme ile karar vermenin temel farklılığını ortaya koymaktadır.
Karar sözlüklerde “Bir iş veya sorun hakkında düşünülerek verilen kesin yargı” (TDK, 2020), “Kişinin istediği sonuca ulaşmak için seçenekler arasından uygun olanı seçmesi” (Türkiye Bilimler Akademisi [TÜBA], 2020), “Bir tartışma veya düşünme periyodu sonrasındaki bir seçim ya da yargı” (Longman, 2020) ve “Bir şey hakkında çeşitli ihtimalleri düşünerek yapılan bir seçim” (Cambridge Dictionary, 2020) şeklinde tanımlanmaktadır.
Karar verme ise “Bir problemi çözmek için gerekli bilginin toplanarak çözüme yönelik birden fazla seçeneğin oluşturulması ve seçenekler arasında karşılaştırmalar yapılıp problemi çözebilecek en uygun seçeneğin seçilmesi ve uygulanması süreci”dir (Demirbaş-Nemli, 2018, s. 9). Bir konu hakkında gerekli bilgileri toplama, alternatif yaklaşımların avantajlarını ve dezavantajlarını karşılaştırma, gerek duyulan ek bilgileri belirleme, en etkili seçeneği tercih etme ve bu tercihi savunabilmedir. Kısaca karar verme temel düşünme süreçlerini kullanarak çeşitli seçenekler arasından en iyisini seçmedir (Cohen, 1971’den aktaran Pressisen, 1985).
İnsan, yaşamı boyunca birçok karar verir. Bu kararlar insanın yaşam kalitesini belirler. Meslek seçimi gibi bazı kararlar ise hayatın ondan sonraki sürecini etkileyen kararlardır. Bu sebeplerle bir düşünme süreci olarak karar verme öğrenilmesi gereken en temel yaşam becerilerinden biridir (Doğanay, 2015). Öğrenciler okulun ilk yıllarında temel becerileri; ilerleyen yıllarında ise karmaşık becerileri geliştirmelidir (Pressisen, 1985). Çocuklara karar verme yetkisi verildiğinde, çocuklar başarısızlık korkusu olmadan risk almaktan çekinmezler (Tobin, 1997).
Karar verme sürecinde klasik beş adımlı bir yaklaşım bulunmaktadır. Bu adımların bütün karar verme süreçlerinde işe koşulması gerekmese de bu adımlar bir düşünme sistematiği kazandırmaktadır. Bu beş adım şunlardır (Adair, 2007):
• Amaç belirleme
• Gerekli bilgileri toplama
• Uygulanabilir seçenekleri oluşturma • Karar verme
• Kararı uygulama ve sonuçları değerlendirme
Farklı araştırmacıların (Farris, 2001; Garcia ve Michealis, 2001; Hartoonian ve Laughlin, 1997) benzer sınıflamaları sonucunda karar vermenin adımlarının aşağıdaki gibi belirlendiği ifade edilmektedir (aktaran Özdemir-Özden, 2016):
• Kavramsallaştırma/bir sorunu belirleme • Seçenekleri anlama
• Alternatif seçenekler yaratma
• Seçenekleri test etmek için bilgi toplama • Alternatifleri değerlendirme
• Bir kararın verilmesi ve uygulanması
2009 Hayat Bilgisi Dersi Öğretim Programı’nda karar verme öğrencilere kazandırılacak 14 beceriden biri olarak yer almaktadır. Programda karar vermenin aşamaları şu şekildedir (MEB, 2009):
• Hangi konuda karar vereceğini belirleme • Karar alternatifleri üretme
• Verilebilecek kararların sonuçlarını düşünme • Değerleri betimleme
• En uygun kararı verme • Kararı uygulama
• Verdiği kararın ve sonuçlarının sorumluluğunu üstlenme
Mincemoyer ve Perkins (2003) literatürde yer alan deneysel karar verme çalışmalarını derleyerek, karar vermeye ilişkin boyut ve alt becerilere ulaşmıştır. Karar vermeye ilişkin ulaşmış oldukları boyutlar şunlardır (aktaran Sever, 2018):
• Problemin tanımlanması • Alternatifler yaratılması
• Olası risk ve sonuçların belirlenmesi • Alternatifin seçilmesi
• Değerlendirme
Karar vermenin alt becerilerine ise veri toplama araçları başlığında yer verilmiştir.