1. KAR AMAÇSIZ İŞLETMELER
1.2. KAR AMAÇSIZ İŞLETMELERİN NİTELİKLERİ
Temel amacı kar elde etmek olmayan ve çok çeşitli alanlarda faaliyet gösteren kar amaçsız işletmeler hem kendilerini tanımlayan ortak niteliklere hem de kendilerini kar amaçlı işletmelerden farklı kılan ayıredici niteliklere sahiptir. Buna göre kar amaçsız işletmelerin niteliklerini, kar amaçsız işletmeleri tanımlayan ve kar amaçsız işletmelerin hepsi için geçerli olan temel nitelikler ve kar amaçsız işletmeleri kar amaçlı işletmelerden ayıran nitelikler olmak üzere iki şekilde ele alabiliriz.
1.2.1. KAR AMAÇSIZ İŞLETMELERİN TEMEL NİTELİKLERİ
Kar amaçsız işletmelerin hepsi için geçerli olan ve bu işletmelerin tanımlanmasında ortak olan nitelikleri aşağıdaki şekilde ifade edebiliriz; 25
Gönüllülük : Kar amaçsız işletmelerin bu niteliği, kar amaçsız işletmelerin çalışanları için hiçbir zorlamanın olmaması ile çalışanların maddi karşılıktan çok sosyal ve psikolojik tatmin beklentisinde olmasını dolayısıyla da kar amaçsız işletmelerdeki insanların olanaklarını ve enerjilerini özgürce harcayabilmesini ifade eder.Buna göre herhangi bir kuruluşta yönetim kurulunun gönüllülerden oluşması bile o kuruluşun gönüllü bir kuruluş olarak nitelendirilmesi için yeterlidir.
Hükümetten Bağımsız Olma : Hükümetten bağımsız olma niteliği, kar amaçsız işletmelerin kamu sektörünün bir kolu olmamasını ifade eder. Kar amaçsız işletmelerin hükümetle bir bağlantısı yoktur ve kar amaçsız işletmeler hükümetin bir parçası değildir.
Kar Amacı Taşımama : Kar amacı taşımama niteliği, kar amaçsız işletmelerin kar elde etmek amacıyla kurulmamasını ifade eder. Buna göre kar amaçsız işletmeler kar elde edebilirler ancak bu karı üyelerine ve yönetim kuruluna dağıtamazlar. Kar amaçsız işletmeler elde ettikleri karı, faaliyetlerini gerçekleştirmek veya örgütün devamlılığını sağlamak için kullanırlar.
25 Fatma Kocabaş, “Küreselleşme Bağlamında Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşların Güçlendirilmesinde İnternetin Önemi”, Kamu-İş, Cilt.10, Sayı.2, (2008), s.179. ve 180.
13
Bu nitelik, kar amaçsız işletmelerin temel niteliğidir ve aynı zamanda kar amaçsız işletmeleri kar amaçlı işletmelerden farklı kılan temel ayıredici niteliktir.
Belirli Bir Hedefe Sahip Olma : Kar amaçsız işletmeler ilk ortaya çıktıklarında kamu yararını hedeflerler. Bununla birlikte kar amaçsız işletmelerde kamu yararının yanısıra artan bir şekilde üye yararı da hedeflenmektedir. Ayrıca kar amaçsız işletmeler bu nitelik kapsamında birden çok hedefe de sahip olabilmektedir.
Örgüt Olma : Kar amaçsız işletmeler her biri kurumsal kimliğe sahip birer örgüt niteliğindedirler.
Yukarıda açıklanan niteliklerin dışında kar amaçsız işletmeler, özkaynaklarının gerçek ve tüzel kişilere ait paylara ayrılamaması, gelir fazlalıklarının bölüştürülememesi ve özkaynaklarının kişi veya kişilere devredilememesi ve satılamaması niteliğine de sahiptirler.26
1.2.2. KAR AMAÇSIZ İŞLETMELERİ KAR AMAÇLI
İŞLETMELERDEN AYIRAN NİTELİKLER
Kar amaçsız işletmeleri, kar amaçlı işletmelerden ayıran temel nitelik varoluş amaçlarıdır. Kar amaçsız işletmelerin varoluş amacı kar elde etmek değil topluma hizmet etmektir.
Bilindiği üzere işletmeler amaçlarına göre kar amacı olan işletmeler ve kar amacı olmayan işletmeler şeklinde iki gruba ayrılmaktadır. Kar amacı olmayan işletmeler; dernekler, hayır kurumları, spor klüpleri, vakıflar vb. gibi işletmelerdir. Buna göre bu işletmeler ile kar amaçlı işletmeleri karşılaştırdığımızda kar amaçsız işletmelerde hizmet, kar amaçlı işletmelerde ise kar ön plandadır.27
Kar amacı gütmeyen işletmeler, kar amaçlı işletmelerden farklı olarak bağımsız organize edilmekte ve kendi kendilerini yönetmektedirler.
26 Mikail Erol, a.g.e., KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, (Aralık 2007), s.335.
27 Mikail Erol, a.g.e., KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, (Aralık 2007), s.335-336 14
Kar amaçsız işletmeler üyelerinden daha fazla yararlanmak veya daha geniş bir hedefe ulaşmak için yerel ya da daha geniş çaplı bir topluluğa daha fazla bireyi kazandırma anlayışına sahiptir.28 Buna göre kar amaçsız işletmeleri kar amaçlı işletmelerden farklı kılan temel niteliklerden biri de varoluş şekilleri ve yönetim anlayışlarıdır. Performans ölçüm kriterleri açısından ise kar amaçsız işletmelerin performans ölçümünde kar amaçlı işletmelerin aksine kar ve satış gibi kantitatif kriterlerin kullanılamadığı görülmektedir. Bu durum kar amaçlı işletmeler ile kar amaçsız işletmelerdeki rekabet algısının da farklı olmasına neden olmaktadır. Kar amaçsız işletmelerde rekabet unsuru, kantitatif performans kriterlerinin yokluğundan dolayı kar amaçlı işletmelerdeki kadar zorlayıcı ve tehdit edici bir unsur olarak görülmemektedir.29 Kar amaçsız işletmelerle kar amaçlı işletmeleri biribirinden ayıran nitelikleri özetle aşağıdaki tabloda görüldüğü üzere ifade edebiliriz;
Tablo 1.1
Kar Amaçlı Örgütlerle Kar Amaçsız Örgütlerin Karşılaştırılması
Kaynak: C.Ü Sosyal Bilimler Dergisi, Aralık 2004, s.158.
28Fatma Kocabaş, “Küreselleşme Bağlamında Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşların Güçlendirilmesinde İnternetin Önemi”, Kamu-İş, Cilt.10, Sayı.2, (2008), s.179.
29Aypar T.Uslu ve Mehmet Marangoz, “Kar Amacı Gütmeyen Kuruluşlarda Sosyal Pazarlama ve Çevre Gönüllü Kuruluşlara Yönelik Bir Araştırma”, Dokuz Eylül Üniversitesi SBE Dergisi, Cilt.10, Sayı.1, 2008, s.113.
KRİTER KAR AMAÇLI
İŞLETMELER
KAR AMAÇSIZ İŞLETMELER
Etkinliğin ölçüsü Kar Müşterilere hizmet sağlama
Strateji Uzun dönemi hedef alır Kısa dönemi hedef alır
Bütçe Planlama ve kontrol aracı Birincil kontrol aracı
Maddi Karşılık Ücret ve karların hepsi işverenler içindir.
Gönüllülerin çoğu finansal bir karşılık almazlar
Üst Yönetim Seçimi Büyük oranda yönetsel uzmanlığa dayanır.
Yukarıdaki açıklamalardan ve tabloda özetlenen bilgilerden hareketle kar amaçsız işletmeleri kar amaçlı işletmelerden ayıran beş temel unsurun olduğu söylenebilir. Bunlar ; misyon, finansal olmayan performans ölçütleri, finansal ölçütler, yönetim anlayışı ve üst yönetici-CEO ilişkileridir.Sözkonusu unsurlardan misyon, kar amaçsız işletmeleri kar amaçlı işletmelerden ayıran temel belirleyici unsurdur. Bu unsur kar amaçsız bir işletmenin sağladığı sosyal hizmetleri tanımlamakta, alacağı yatırım kararlarını şekillendirmekte ve performans değerlendirmesi için bir temel oluşturmaktadır.
Kar amaçsız işletmelerin üstlendiği sosyal misyon yani; topluma hizmet amacı taşıması bu işletmeleri kar amaçlı işletmelerden farklı kılmaktadır. Misyon bir kar amaçsız işletmenin var olabilmesi ve bir işletmenin kar amaçsız işletme olarak tanımlanabilmesi için temel şart diğer bir deyişle kar amaçsız bir işletmenin varoluş amacıdır. Finansal olmayan performans ölçüt unsuru ise daha önceden de belirtildiği üzere kar amaçsız işletmelerde, kar amaçlı işletmelerin performans ölçümünde kullanılan kantitatif performans ölçütlerinin kullanılamamasından dolayı kar amaçlı işletmeler ile kar amaçsız işletmeler arasında farklılık oluşturmaktadır. Kar amaçsız işletmelerde kullanılan bazı performans ölçütleri; yıl içerisindeki gönüllülerin sayısı, yıl içerisindeki sosyal medya hareketlerinin sayısı, hizmet verilen bireylerin sayısı vb. gibi ölçütlerdir.
Bununla birlikte kar amaçsız işletmelerde tıpkı kar amaçlı işletmelerde olduğu gibi bir takım finansal ölçütler de kullanılmaktadır. Örneğin; net nakit artışı ve gelir artışı hem kar amaçlı hem kar amaçsız işletmelerde kullanılan finansal performans ölçütleridir. Finansal ölçütler açısından kar amaçsız işletmeleri kar amaçlı işletmelerden farklı kılan nokta ise kar amaçsız işletmelerin sahip oldukları misyon gereği yürüttüğü kampanyalara ilişkin bir fon kaynakları yönetiminin bulunması ve fon kaynakları yönetiminin bu işletmelerde finansal sürdürülebilirlik açısından kritik olmasıdır. Son olarak yönetim anlayışı ve üst yönetici-CEO ilişkileri açısından ise kar amaçsız işletmelerde yönetim kurulları kar amaçlı işletmelere göre çok daha büyüktür ve kurulu oluşturan üyeler gönüllü kişilerdir.
Kar amaçlı işletmelerden farklı olarak bu kurullar kar amaçsız işletmelerde aynı zamanda pek çok komiteye de sahiptir.
16
Örneğin bir kar amaçsız işletmede bir kar amaçlı işletmede bulunabilecek tipik komitelerden olan denetim komitesi, yönetim komitesi vb. komitelerin yanısıra gelişim komitesi, yatırım komitesi ve uygunluk komitesi gibi çok çeşitli komiteler bulunmaktadır.30